بنيان مدرنيسم در فاوست گوته

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: بنيان مدرنيسم در فاوست گوته

اگر فاوست گوته نوعي نقد مدرنيته‎ ‎است در عين حال نوعي چالش و مبارزه طلبي هم هست؛ چالشي براي تجسم خيالي و خلق شيوه‎ ‎جديدي از مدرنيته كه در آنها توسعه و مدرنيسم براي خدمت به انسان وجود دارد نه‎ ‎انسان براي خدمت به توسعه.

آنچه مي‌خوانيد بررسي و تحليل فصل‎ ‎دوم كتاب «تجربه مدرنيته» اثر «مارشال برمن»، ترجمه مراد فرهادپور است. تحولات شگرفي كه در نتيجه‎ ‎صنعتي شدن جوامع آن هم جوامع سنتي، زندگي انسان را دستخوش تغيير و تحول كرد (فرآيند‎ ‎مدرنيزاسيون) باعث ايجاد بستري «هميشه در حال شدن دائمي» گشت كه تمام مظاهر جامعه‎ ‎سنتي را به نابودي كشاند و دنيايي سراسر متناقض و پارادوكسيكال خلق كرد. برمن با‎ ‎آوردن نمونه‌هايي از تحولات مدرن سعي دارد به چگونگي گسترش اشكال مدرنيته به ساير‎ ‎وجوه زندگي دست يابد. ماركس عنوان مي‌كند كه جهان مدرن، دنيايي است كه «همه روابط‎ ‎ثابت و منجمد همراه با پيش داوري‌هاي كهنه به حاشيه رانده مي‌شود و تمامي روابط‎ ‎تازه شكل يافته قبل از آنكه استوار شوند منسوخ مي‌گردند. هر آنچه مقدس است دنيوي مي‎ ‎شود. اين زندگي اساساً متناقض كه همه چيز در آن آبستن ضدخويش است به نظر برمن‎ ‎نهايتاً در جهت عكس در يك حركت ديالكتيكي، عليه محركان و سازندگان خود به جريان مي‎ ‎افتد و نتيجه بر سرنوشت محتوم شومي است كه سال‌ها بعد از ماركس، نيچه (دهه 1880 م‏‎(‎ از آن به عنوان نهيليسم ياد مي‌كند، جهاني پوچ كه درك انسان امروزي (مدرن)، از خود‎ ‎و تاريخ و هويت خود بسيار محدود است و محرك او نوعي «ميل غريزي» به همه چيز است،‎ ‎نوعي عطش براي هر چيز. درست از همين نقطه عزيمت است كه همه راه‌ها به روي انسان‎ ‎گشوده مي‌شود. در چنين وضعيتي است كه نيچه با شور و اشتياقي غريب، ايمان خويش را‎ ‎جهت ظهور انساني نوعاً جديد اعلام مي‌دارد، انسان دورانديشي كه در تقابل با وضع‏‎ ‎امروز خويش، قدرت و شجاعت آن را داشته باشد كه ارزش‌هاي نوين خلق نمايد و به كمك‎ ‎ساير انسان‌ها راه خويش را از خلال اين وضعيت متناقض رو به رشد بيابد. چنين است كه‎ ‎ابرمرد نيچه در كشاكش مبارزه سنت و مدرنيسم پا به عرصه مي‌گذارد. از اين زاويه است‎ ‎كه مي‌توان به تحليل رفتار مدرن فاوست (ابرمرد) گوته پرداخت. ‎

چنين انساني به نظر مارشال برمن،‎ ‎حلقه اتصال خود (سنت و هويت خود) را با زندگي امروزين خويش مي‌گسلد و به زودي هنر‎ ‎بازشناسي خويش را به فراموشي مي‌سپارد. از نظر او فاجعه درست در اين موقعيت رخ مي‏‎ ‎دهد: “از زمان ماركس و نيچه، گوته و بودلر و... انديشه مدرن به خوبي بسط يافت اما،‎ ‎تفكر در باب اين تحول (مدرنيزاسيون) و چگونگي مواجهه آن به فراموشي سپرده و راه حلي‎ ‎كه ارائه مي‌دهد اين است كه انسان‌هاي عصر جديد بايد، پيوند منطقي خود را با گذشته‎ ‎حفظ نمايند تا با يافتن ريشه‌هاي مدرنيته بتوانند آن را در مسير صحيح (و نه‎ ‎نابودكننده) قرار دهند. براي همين است كه مي‌كوشد با تحليل‌هايي كه از عصر فاوست،‎ ‎گوته، مفاهيم شعري بودلر، مضامين مانيفست كمونيسم ماركس و... به دست مي‌دهد ‎«چگونه حركت كردن» را جايگزين «هرگونه حركت كردن» نمايد. تئوري برمن جالب است: «عقب‎ ‎رفتن خود مي‌تواند راهي براي جلو رفتن باشد!» او براي رستن از خطري كه نيچه معتقد‎ ‎است جهت آن به كنه دل آدمي منتقل شده و به نابودي خود انسان خواهد انجاميد، كنش «به‎ ‎خاطر آوردن» را ارائه مي‌دهد. عملي كه فاوست با فراموشي آن مرگ خود را تضمين كرد و‎ ‎توسعه خود را نيمه تمام رها ساخت‎!‎

فاوست، تراژدي «مدرنيزاسيون‎»

ارزش منظومه گوته در زمان تاريخي‎ ‎اي است كه گوته در آن به سر مي‌برد، يعني زماني كه يكي از انقلابي ترين ادوار جهان‎ ‎بوده است (گوته نگارش فاوست را از سال 1760 شروع و به صورت گسسته تا سال 1831 م به‏‎ ‎پايان رساند) «در واقع فاوست بسياري از زخم‌هاي تاريخي اي را تجربه مي‌كند كه گوته‎ ‎و معاصران او خود شاهد وقوع آن تحولات مهلك بوده اند، كل حركت دروني اثر گوته حركت‎ ‎وسيع تر جامعه غربي را نشان مي‌دهد‎.»‎

در اين منظومه، مخاطب نه تنها شاهد‏‎ ‎دگرگوني و تحول شخصيت فاوست است بلكه مهم تر از آن، رشد و تحول كل جهان نيز به خوبي‎ ‎مشهود است. برمن مي‌گويد كه كل فرآيند تحول فاوست نمايانگر فرآيندي است كه در قرون‎ 18 ‎و 19 ميلادي باعث انقلاب در محيط پيرامون (ايجاد نظامي سراسر مدرن) شد. براي همين است كه او قواي حركتي فاوست كه او را از نياكان و معاصرانش برتر مي‌سازد و علت اصلي تحرك و رشد او است را «رشد و توسعه» و انسان جاه‌طلبي چون فاوست را «توسعه‌گر» مي‌نامد. محرك، انگيزه فاوست است به رشد و توسعه، حركت به‎ ‎نقطه پاياني (هدف) صرفنظر از نتايج حاصله‎!‎

فاوست با اعتقاد به اين امر كه «يگانه راه دگرگون ساختن خويش، ايجاد تغييرات ريشه‌اي در كل جهاني (جهان اجتماعي،‎ ‎اخلاقي، سياسي) است كه در آن زندگي مي‌كند»؛ تز انفصال از هويت تاريخي و گذشته را‎ ‎پي مي‌گيرد. لازمه خلق و تحول را انقطاع از گذشته تعريف مي‌كند و براي اين تحول، ‎دستكاري و تحول در جامعه سنتي ضروري مي‌نمايد و براي همين با جاه‌طلبي سعي در تغيير‎ ‎محيط دارد (آنجا كه او در اواسط منظومه حتي از يك قطعه زمين كوچك آن زوج پير هم چشم‎‌‎پوشي نمي‌كند خود گواه اين فزون خواهي است كه او درصدد حركت دادن خود جهان است نه‏‎ ‎خود خود!) اما او از اين نكته غافل مي‌ماند كه تحولات اجتماعي و اقتصادي و فكري‎ ‎بهاي انساني سنگيني دارد و اين بها همان اصل مهم قرارداد بين او و مفيستو (شيطان‎‌‎نماي نيروي مخرب و روح فزون خواه انسان مدرن) است. برمن مي‌گويد توسعه و رشد قواي‎ ‎انساني چون فاوست ممكن است اما تنها به كمك نيروهاي تاريكي كه هر آينه ممكن است با‎ ‎قدرتي سهمناك و خارج از كنترل بشر فوران نمايد و كل دستاوردهاي قبلي را هم نابود‎ ‎سازد. (نيروهاي تاريكي كه ماركس آن را قدرت‌هاي جهان زيرزميني نام نهاده بود!) برمن‎ ‎مسير تحول فاوست و به تبع آن دگرگوني جهان سنتي را از رهگذر 3 استحاله (دگرگوني‎) ‎بنيادين دنبال مي‌كند و نهايتاً به ما نشان مي‌دهد كه دنياي مدرن حتي عليه سازنده‎ ‎خود دست به عمل ويرانگري مي‌زند: 1) استحاله رويابين 2) استحاله عشق 3) استحاله‎ ‎توسعه گر‎.‎

در استحاله اول نشان مي‌دهد كه‎ ‎چگونه فاوست از دنياي دروني خود با كمك مفيستو (انگيزه توسعه) به دنياي بيروني‎ ‎پرتاب مي‌شود و در كش و قوسي روياگونه به كشف تئوري توسعه مي‌رسد. «در آغاز عمل بود» (‎مقايسه كنيد با انجيل يوحنا و جمله در آغاز «كلمه» بود) فاوست در مرحله‌اي كه تصميم‎ ‎به خودكشي مي‌گيرد با كنش «به خاطر آوردن يا يادآوري» گذشته و كودكي‌هاي سپري شده‎ ‎مجدداً به زندگي بازمي‌گردد. نتيجه‌گيري برمن از اين مرحله در دستورالعمل مفيستو به‎ ‎فاوست خلاصه مي‌شود: «نبايد در مواجهه با اعمال گوناگون به واسطه رويارويي با سؤال‎ ‎وجداني: «آيا بايد چنين كنم؟» (چنين عملي باعث ارجاع آن عمل به محاسبه عقوبت و‎ ‎ثواب يا اخلاقيات مي‌گردد) خود را فلج‌ نمايي بلكه يگانه پرسش حياتي تو در دنياي رو‎ ‎به رشدي كه اكنون بدان پاگذاشته‌اي بايد اين باشد: «چگونه بايد اين كار را انجام‎ ‎دهم؟ (كه اين چگونگي دلالت مي‌كند به اينكه هر طور شده بايد آن كار را انجام داد به‏‎ ‎عبارتي لحاظ كردن سود و زيان به جاي ثواب و گناه‎!»با تجزيه و تحليل رفتارهاي اين دو‎ (كه هريك نماد دنياي سنتي و دنياي مدرن هستند) به تفوق مدرنيسم بر سنت اشاره مي‎‌‎كند.

فاوست كه نماينده و عامل توسعه و مدرنيسم است هر آنچه را براي رشد و توسعه‎ ‎لازم بداند برمي گيرد و مابقي را رها مي‌سازد (رفتار گزينشي) اما «گرچن» (نماينده‎ ‎سنت) نمي‌تواند گزينشي عمل كند. فاوست در نيل به هدف از همة گذشتة خود دست مي‌شويد‎ ‎و بدون هيچ گونه در نظر گرفتن ثواب و عقوبتي در قبال اعمال خود، هر كاري براي توسعه‎ ‎انجام مي‌دهد اما گرچن كه محاسبه سود و زيان را در جهت نيل به هدف برنمي‌تابد (هدف‎ ‎براي او وسيله را توجيه نمي‌كند!) بهاي انساني سنگيني مي‌شود كه براي توسعه فاوست‎ ‎بايد پرداخته شود و فاوست كه اين مرگ را برنمي تابد جوابي از مفيستو مي‌شنود كه‎ ‎قانع مي‌شود: «چرا به جمع ما مي‌پيوندي (كاروان توسعه و مدرنيزاسيون) اگر تاب تحمل‎ ‎نداري، تو مي‌خواهي پرواز كني اما دچار سرگيجه مي‌شوي!» نتيجه اين استحاله هم از‎ ‎نظر گوته مشخص است: «راه گرچن هر چند زيباتر است اما راه فاوست در نهايت پيروز‎ ‎است!» (برتري مدرنيسم بر سنت) نكته مهم ديگري هم از ديد برمن گفته مي‌شود كه بايد‏‎ ‎قدري در آن تأمل كرد: «مرگ نمادي گرچن». هر چند مردمان شهر كوچك (شهر زادگاه فاوست و‎ ‎محل زندگي گرچن) پس از گرچن به زندگي سنتي خود ادامه مي‌دهند و به فرآيند رشد و‎ ‎توسعه تن نمي‌دهند اما به مرور زمان اين شهرهاي كوچك بسته رفته رفته شكاف برمي‌دارد‎ ‎و به اعتقاد برمن اين شكاف و شكسته شدن ديوارة محكم شهر كوچك (سنت) شايد در درجه ‎اهميت پايين ناشي از حضور و تماس با چهره‌هاي حاشيه‌اي بيروني چون فاوست حاصل آمده‎ ‎باشد اما عامل اساسي در ترك شهر كوچك (نماد سنت) انفجار دروني اين جهان است كه جرقه‎ ‎اصلي آن را همان تحول دروني گرچن قطعي مي‌نمايد‎!‎

در استحاله سوم كه مرحله نهايي مدل‎ ‎توسعه فاوست است گوته انگيزه‌ها و كشش‌هاي شخصي فاوست را به نيروهاي اقتصادي و‎ ‎اجتماعي جهان بيروني پيوند مي‌زند: راه سازندگي جهان متناقض كه تخريب وجهه ديگر آن‎ ‎است و جمع كردن تمام قواي خود براي تحول عليه جامعه و طبيعت؛ در نتيجه فاوست‎ ‎جهاني را پايه مي‌گذارد كه دو نتيجه از نظر برمن براي آن متصور است: «يا جهان سنتي‎ ‎را از آدم‌ها تهي خواهد كرد و يا آن را در هم خواهد شكست.»

نكته مهمي كه در اين مرحله از نظر‎ ‎برمن وجود دارد نقش اصلي فاوست است در مدرنيزاسيون؛ در اين مرحله فاوست نه به دستور‏‎ ‎مفيستو بلكه به كمك خودآگاهي دست به توسعه محيط زده است و چنين است كه پروژه‎ ‎مدرنيزاسيون را در نقطه اوج با ظهور عقلانيت مدرن پيوند مي‌زند. موفقيتي عظيم كه نه‎ ‎در سايه كشف ابزارهاي جديد بلكه در سايه سازماندهي منظم توده‌هاي كاري (استثمار و‎ ‎بهره گيري از مردمان بي اطلاع از نتيجه پروسه) به دست مي‌آيد‎. ‎

برمن پس از تحليل اين سه مرحله علت‎ ‎نابودي پروژه تحول و توسعه فاوست را تنها به بي مسئوليتي و فراموشي تاريخ و گذشته‎ ‎حياتي نسبت مي‌دهد؛ (بي‌مسئوليتي كه اوج آن در صحنه تصاحب قطعه زمين كوچك زوج پير‎ ‎نمود مي‌يابد و او فارغ از هرگونه احساس مسئوليت و گناه اين امر را لازمه يكدستي‎ ‎پروژه و نبود هيچ عاملي براي برگشت به گذشته و درجا زدن تعبير مي‌كند!) برمن نتيجه‎ ‎جالبي از اين عمل فاوست مي‌گيرد: «فرآيند توسعه درست در همان حال كه برهوتي بي حاصل‏‎ ‎را به يك فضاي اجتماعي و اقتصادي جديد و پررونق بدل مي‌نمايد، همان برهوت و خشك را‎ ‎در بطن توسعه گر (فاوست) بازمي آفريند.» از نظر برمن اشتباه حياتي فاوست در تكميل‎ ‎پروسه مدرنيسم در فراموشي تأثير گذشته در زندگي آينده نهفته است.

اگر صداي زنگ‎ ‎ناقوس شهر كوچك يادآور شكست در فرآيند عشق فاوست است اما اين زنگ صدا همان صدايي‏‎ ‎است كه در زماني كه آماده مرگ بود فاوست را به زندگي برگرداند و قدرت جادويي آن از‎ ‎نظر فاوست دور ماند. قدرتي در هيأت توانايي متصل ساختن انسان مدرن به دوران كنوني‎. اما فاوست كه اكنون تمامي هويت خود را در گرو خواست ايجاد تحول و تغيير و تحقق حركت‎ ‎كل جهان گذارده است، در نتيجه كنش يادآوري (رجوع به هويت و گذشته) موجب هراسش مي‎باشد نه آرامش كودكانه استحاله اول! در پايان اين سخن برمن مي‌تواند حسن ختامي باشد‎ ‎نسبت به مدرنيسم الگوي فاوستي كه: «... اگر فاوست گوته نوعي نقد مدرنيته است در عين ‎حال نوعي چالش و مبارزه طلبي هم هست، چالشي براي تجسم خيالي و خلق شيوه جديدي از‎ ‎مدرنيته كه در آنها توسعه و مدرنيسم براي خدمت به انسان وجود دارد نه انسان براي‎ ‎خدمت به توسعه!» به نظر برمن شايد محوطه ساختماني ناتمام فاوست همان زميني باشد كه‎ ‎همه ما بايد زندگي خود را در آن حفظ و برپا كنيم اما با اين پيش زمينه كه گذشته مي‎‎تواند پلي باشد براي رسيدن به هدف‎.

* همه جمله‌هاي داخل گيومه برگرفته از «تجربه مدرنيسم» نوشته مارشال‎ ‎برمن، ترجمه مراد فرهادپور، طرح نو (1380)، است.‏

شنبه 18 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 278]