جهانی از پس جهان(1)

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

عالَم هنر، رهین عالَم خیال است؛ عالمی که از سویی تصویرساز است و از سوی دیگر می تواند تصویرهای ساخته شده را با هم بیآمیزد و بدین سان جهانی از پس جهانی بیآفریند. ماهیت و کارکرد این عالم در ذهن و ضمیر متفکران ما همواره مطرح بوده است. ایشان این عالم را بسی ارجمند شمارده اند چراکه منشأ بروز و ظهور همه خلاقیت های ناب ِانسانی دانسته شده است. ایده های ذهنی ِانسان با وساطت ِخیال به قلمرو ایده های مفهومی و از آنجا به عالم محسوس راه پیدا کرده است. لذا شناخت ماهیت و عملکرد آن می تواند به تنویر و تبیین یکی از مهم ترین علل ِ بروز ِهنر یاری رساند. افزون بر این جستجوی هرچه بیشتر عالم خیال در آراء متفکران مسلمان، نشان دهنده وجود منابع مکتوب بسیار برای پی افکندن مبانی نظری هنرِ مبتنی بر هویت ایرانی و اسلامی ماست. بخش نخست این مقاله را باهم می خوانیم.

● پیرامون هنر- اعم از تبار و تبعات آن – تاکنون دیدگاههای متفاوتي ابراز شده است. همچنین در خصوص اینکه هنر در کدام طبقه از علوم (از حیث موضوع، روش و غایت) قرار می گیرد و مربوط به چه ساحتی از ساحتهای وجودی انسان است مباحث فراوانی صورت گرفته است؛ كه به طور كلي مشتمل است بر:

- دیدگاه یونانی: پیروان این دیدگاه عقیده دارند که ماهیت هنر چیزی جز اشتیاق وافر انسان به تقلید و تکمیل طبیعت نیست. "انسان، طبيعت و عقل، عناصر اساسي بينش يوناني، و آرمانگرايي دقيق و منظم شاخص ترين ويژگي هنر يوناني بود. يونانيان، نخستين هنر بزرگ طبيعت گرا در تاريخ را عرضه داشتند. به همين دليل نيز هنرمندان نوگرا و منتقدان هنري سده بيستم از ميراث هنر يوناني روي برتافتند."(1)

- دیدگاه بیان: هواداران این نگرش معتقدند که هنر، بیان عواطف و تمنیات درونی انسان است. پائولو پيكاسو مي گويد:

"وقتي كوبيسم را ابداع كرديم، اصلا هيچ قصد مشخصي از ابداع كوبيسم نداشتيم. ما تنها مي خواستيم آنچه را كه در درونمان بود بيان كنيم... هنرمند نقاش حالاتي از پُرشدگي و تخليه را از سر مي گذراند. رمز و راز هنر در همين نكته نهفته است."(2)

- دیدگاه فرم: قائلان به این نگاه، هنر را ساختار خاصی می دانند که تنها به ساماندهی اجزا یک پدیده بر اساس ارتباط بدیع و پویای میان آنها می پردازد. آنها عقيده دارند كه "ستون هاي اصلي هنر بايد بر بنياني استوار به پا شوند، يعني زندگي واقعي، فضا و زمان، دو عنصري هستند كه منحصراً زندگي واقعي را سرشار از خود مي سازند. بنابراين هنر بايد بر مبناي اين دو عنصر بنيادين استوار باشد. تحقق بخشيدن به حيات خلاق و بديعمان در قالب فضا و زمان، يگانه هدف هنر بديع ماست."(3) "فرماليست ها بر خود اثر هنري توجه دارند و به سازنده اش كاري ندارند."(4) از نظر آنان توجه به ترکیب بندی می تواند به غنا اثر هنری کمک فراوانی کند. هانری ماتیس(5) می گوید: "بیان هنری در شیوه تفکر من، به معنی شور و حرارتی که بر یک چهره انسانی نقش می بندد نیست. آرایش مجموع عناصر نقاشی من، بیانگر و مهیج است."(6)

- دیدگاه زیبایی: پیروان این دیدگاه، هنر را کوشش خلاقانه ای می دانند که غایت آن آفرینش زیبایی است. از نظر اينان "ارزشهاي زيبايي بر خلاف ارزشهاي علمي كه جنبه كلي و عمومي دارد، جنبه شخصي عمومي خواهد داشت؛ چه در مورد زيبايي ها از طرفي ديدن كه جنبه شخصي قضييه است موجود مي باشد و از طرف ديگر قضاوت اشخاص كه جنبه عمومي آن مي باشد مطرح است و اين هردو براي امور هنري شرط اساسي مي باشد."(7) كانت در قطعه 48 كتاب سنجش نيروي داوري مي گويد: "زيبايي طبيعي، چيزي زيباست اما زيبايي هنري، بيان زيباي يك چيز است." کانت، زیبایی آفرینی را معطوف به ذوق می داند تا دانش. "زيبايي، نه محصول عقل و علم و فكر و صنعت است و نه يك پديده اتفاقي در طبيعت؛ چنين قدرت و ظرفيتي در اختيار ذوق است و نه عقل و علم و اراده. بنابراين هنر در حقيقت عبارت است از قالب محسوس زيبايي در عالم ماده؛ و هرچند كه طبيعت همين نقش را بر عهده دارد، اما طبيعت محصول كار و تلاش و كوشش آدمي نيست. به عبارت ديگر، هنر، شكل سازمان يافته و قالب مادي احساس زيبايي در درون آدمي است." 5

- دیدگاه شهودی: دوستداران این دیدگاه به هنر از دریچه تلاش برای تعبیر خیالی و مثالی هستی می نگرند. مثلا جورجو دكركو(8) كه از منقدان هنر قرن بيستم است عقيده دارد كه:

"هر چيز دو وجه دارد: وجه رايج كه تقريبا هميشه آن را مي بينيم و مردم عادي مي بينند و دیگری وجه شبح گونه و ماوراء الطبيعي كه تنها افراد نادري در لحظات نابي از بصيرت و در خلسه اي معنوي مي توانند ببينند. يك اثر هنري بايد بتواند بيانگر چيزي باشد كه در وراي ظاهر آن چيز نهفته است."(9)

در این دیدگاه بر ظرفیت خیالی وجود هنرمند بسیار تأکید شده است و موضوعات مورد نظر هنرمند در فروغ تصرفات خیالی، شأن درجه دوم پیدا می کند و هرچه هست زیبایی های مبتنی بر جولانگری خیال است(10)؛ که خود می تواند مرزهای زمان و مکان را درنوردد و به آن سوی واقعیت عینی سر بزند.

● سهم موثر عنصر خیال به مثابه تار و پود اثر هنری باعث شده است تا ماهیت هنر را بسیار پیچیده سازد. در مقایسه هایی که میان چیستی هنر و علم و فلسفه به عمل آمده است، هنر را مقوله ای بسیار چند لایه و پیچیده دانسته اند اگرچه هنر هم پديده اي انساني به مانند علم و فلسفه است. اما ماهيت آن بسيار پيچيده تر از ماهيت علم و فلسفه می باشد. زيرا "در هنر، دو قوه تخيل و احساس دخالت دارند – البته به قيد احتياط، زيرا هنر فقط تخيل و احساس نيست-، وبه همان اندازه كه اين دو نيروي عظيم – به خصوص نيروي خيال كه يكي از عظيم ترين نيروهايي است كه خداوند آفريده و عالم خيال كه يكي از وسيع ترين عوالم هستي است – در ماهيت هنر دخالت دارند، پيچيده مي شود"(11). "قوه خيال يكي از حواس باطني است كه مدرك صور جزييه است در برابر عقل كه مدرك كليات است."(12)

هرچه در عالم حس (شهادت) ظاهر می شود صورت معنایی غیبی است كه به تعبیر نیاز دارد. در واقع اهل ذوق كسانی هستند كه از این ظواهر عبور می كنند و از خیالی به خیال دیگر گام بر می دارند تا به مبدا واصل شوند. آنها دارای ذائقه ای باطنی هستند كه می توانند زیبایی های ِپنهان (ملاحت) .عالم وجود را فهم كنند.

عالم مثال یا خیال واسطه ميان عالم جبروت و عالم مُلك و شهادت است. عالم مثال، عالمی روحاني است كه از طرفي به لحاظ داشتن مقدار و به دليل محسوس بودن، شبيه جوهر جسماني است و از طرف ديگر، به دليل نورانيّت، شبيه جوهرِ مجرد عقلي است. عالم مثال از جهت تجرد از ماده، عالمي روحاني و علمي و ادراكي است و از جهت تقدر و تجسم، شباهت به عالم امکان دارد. اين عالم، مانند جواهر عقلي از جهت امكان ذاتي، از مبدأ وجود صادر شده است. لذا آثار مواد جسماني، از جمله حركت و تجدد و كون و فساد بر آن مترتب نيست. پس عالم ِمثال از آن جهت كه غير مادي است، شبيه عالم ارواح و از لحاظ داشتن صورت و شكل و مقدار، شبيه عالم اجسام است.

کشف مخیل و موضوع خيال در تفكرات ملل و مكاتب مختلف بسيار مورد توجه بوده و در عين حال طیف وسیعی از آراء متنوع را در بر می گیرد. از جمله مشكلات تفكر كنوني درباره خيال اين است كه خيال و مفاهيم خيالي در معاني غير اصلي آن به كار مي.رود. زماني كه از يك پديده و خيالي بودن آن سخن به ميان مي.آيد، تصور حقيقي وجود ندارد، بلكه شكل موهومي به آن داده مي.شود؛ در حالي كه در گذشته اين مفهوم بسیار واقعي.تر از امر واقعي و ملموس بود. هنرمندان، خيالي بودن پديده را امري روشن، گسترده و آشكارتر از واقعيات ديگر مي. دانستند و حتي واژه "خيال" نيز چنين وضعيتي داشت.

از جمله متفکران برجسته ای که در خصوص عالم خیال و ظرفیتهای گرانمایه خلاق آن داد سخن داده و تحقیقات مفصلی نموده است سهروردی (شیخ اشراق) می باشد. او در نظام هستی، علاوه بر عوالم عقول و نفوس و اجسام که مشائیان نیز به آنها قائل بودند، به عالم دیگری عقیده دارد که عالم مثال یا عالم خیال یا مثل (صور) معلقه نامیده می شود. (مشائیان به چنین عالمی، یعنی عالم خیال اعتقاد ندارند). عالم خیال یا مثال، مرتبه ای از هستی است که از ماده مجرد است، ولی از آثار آن بر کنار نیست؛ یعنی مرتبه ای که میان محسوس و معقول یا مجرد و مادی است و به همین دلیل برخی از خواص هر دو قلمرو را داراست.

در واقع او علاوه بر صور خیالی و قوه خیال که یکی از قوای باطنی و مورد قبول مشائیان است، از امر دیگری به نام عالم مثال یا خیال سخن می گوید. یک موجود مثالی، موجودی است که در عین این که از کم و کیف و همچنین سایر اعراض برخوردار است، از ماده نیز مجرد است.(13)

شیخ شهاب معتقد است گذر از عالم محسوس به عالم معقول باید با واسطه ای صورت گیرد. پس باید عالمی میان این دو عالم باشد که هم از خواص محسوسات بهره ای برده باشد و هم از خواص معقولات. او این عالم میانی را مثال یا خیال می نامد که در مراتب معرفتی، منطبق بر ادراک خیالی، مابین ادراک حسی و ادراک عقلی است.

سهروردی صورتهای خیالی را صورت هایی قائم به ذات می داند و آنها را از نوع صور ت های دارای مکان و محل نمی شمارد، بلکه آنها را در جهان خارج از نفس موجود به شمار می آورد. به زعم او، صور خیالی نه در عالم ذهن اند و نه در عالم عین، بلکه در عالم مثال یا خیال منفصل جای دارند.(14) این امر نگاه ما را به نظریات محی الدین ابن عربی، پدر عرفان نظری اسلامی معطوف می دارد که در اعتقاد به عالم مثال، تقدم با سهروردی است و ابن عربی در این باب خلف او به شمار می آید. نزد ابن عربی، عالم خیال، مرتبه ای از مراتب هستی و عالمی است حقیقی که صور اشیاء در آنجا موجودند. به گونه ای که به لحاظ لطافت و زمختی بینابین اند؛ یعنی بین روحانیت ِمحض و مادیت ِ صرف قرار دارند. چنین عالمی را ابن عربی، عالم خیال مطلق یا منفصل می نامد. او از عالمی به نام عالم خیال مقید یا متصل که مرادش همان عالم خیال انسانی است نیز سخن می گوید. مثال ِ مقید، همان خیال آدمی است که به گفته حکیمان، یکی از قوای مدرکه باطنی انسان محسوب می شود و همچون خزانه صورتهای حسی است. عالم خیال مقید، آیینه ای در عقل انسانی است که صور عالم مثال مطلق در آن منعکس می شود. پس مخیله قوه ای است که انسان را به عالم مثال مرتبط می کند.(15)

شیخ شهید، سهروردی، عالم مثال را یکی از عوامل چهارگانه خود نیز معرفی میکند و می گوید: "شخصا تجربه های درستی دارم که چهار عالم داریم: عالم انوار قاهره (عقول)، عالم انوار مدبره (نفوس)، عالم برازخ (اجسام) و عالم صور معلقه (عالم خیال)(16) سعه وجودی عالم مثال در نگاه شیخ شهاب الدین بسیار است، چراکه وی معتقد است: "جن و شیطان از همین نفوس و مثل معلقه (عالم خیال) پدید می آیند. خوشبختی وهمی نیز در همین عالم است. این مثل گاهی از بین می روند و گاهی از نو پدید می آیند، چنان که تصویر آیینه ها و صورتهای خیالی چنین اند".(17)

سهروردی همچنین از عالم مثال، در برابر اقالیم هفتگانه معروف قدما، به اقلیم هشتم تعبیر می کند(18) که قوه دریافت کننده صور این عالم است و کارکردی دوگانه دارد. یعنی اگر از جنبه الهی نفس مدد گیرد، انسان را به عالم مثال و مشاهده صور مثالی رهنمون می شود و اگر گرفتار مادیات شود، حاصل آن توهمات و خوابهای پریشان است.

سهروردی از طریق قاعده امکان اشرف برای عالم افلاک مثالی به حواسی قائل است که مشروط و نیازمند به آلات جسمانی نیستند.(19)

اگر کسی از خواب بیدار شود، بدون هیچ حرکتی از عالم مثال جدا می شود، همین طور کسی هم که میمیرد بدون حرکت، از این دنیا به دنیای دیگر منتقل می شود. سهروردی برای این که ثابت کند به جز عالم مادی، عالم دیگری به نام عالم مثال نیز وجود دارد، به نیروی سالکان اشاره می کند و می گوید: "ارواح سالکان در مراحل رهایی از قید و بند بدن مادی جایگاهی دارند که می توانند به هر گونه که بخواهند، مثل و صور قائم به ذات بیافرینند. این مقام را مقام کُن (باش) می نامند."(20) وی معتقد است در مقام "کن"، سالکان به هر صورتی که فرمان دهند آن صورتها به وجود خواهند آمد و هر که این مقام را دریابد، به یقین می داند که جز عالم مادی، عالم دیگری نیز وجود دارد که مقام ِمثل ِمعلقه (عالم مثال) است، چنان که در جایی دیگر در باب نیروی سالکان تصریح می کند: "حکیم متأله کسی است که بدن او هم چون پیراهنی برای اوست که زمانی آن را کنار نهاده و زمان دیگر به کار می گیرد. هیچ انسانی نمی تواند در زمره حکماء درآید و از ایشان دانسته شود، مگر آن که به خمیره مقدس سلوک دست یابد و پوشش بدن را گاهی به کار گیرد و گاه کنار نهد. اگر بخواهد به عالم نور عروج کند یا به هر صورتی که اراده کند، در آید... نفس انسان نیز که از جوهر قدسی تشکیل شده است، آن گاه که از عالم نور منفعل شود و لباس اشراق بپوشد، همچون نور تاثیر می کند و منفعل می سازد."(21)

در نگاه و نظر متفکران اسلامی، عالم خیال، عالمی واقعی و موثر است. واقعی بودن عالم خیال به خاطر منشأ اثر بودن آن است: عالمی که کارکرد آن می تواند رفتارهای متعدد و انفعالات عاطفی مختلفی را در انسان پدید آورد بی آنکه وی نسبت به آن خود آگاهی داشته باشد.

عالم وجود در انديشه و هنر اسلامي، جهاني است كه بر اثر تجليات حضرت حق.تعالي قابل توجيه و متجلي مي.شود و زماني كه عالم در مقام ذات احديت انعكاس مي.يابد، موجودات و كائنات هستي ظهور مي.يابند و بر اين اساس، عالم جملگي خيال است.

عالم خيال در آثار ابن عربي گسترده.ترين عالم است، از اين رو نمايانگر عظمت خداوند است و به بيان بهتر بزرگ.ترين آفريده خداوند محسوب مي.شود. عالم خيال از نقطه نظر حكمت مشائي و عرفان نظري، عالم برزخي ناميده شده، و آن مرتبه.اي، ميان مراتب غيب و شهادت است، زيرا ماهيت ِ مجردات، جداي محسوسات بوده و با آنچه ماهيت مادي دارد رابطه و نسبتي برقرار نمي.كند.

عالم خيال همچون عالم مثال از بُعدي مادي و از بُعد ديگر مجرد و روحاني به شمار مي.رود. عالم مثال به دليل اينكه صورت و شكلي دارد، چهره. ملموس و مادي به خود مي.گيرد، اما اين حالت مبين و مؤيد خواص و عناصر مادي به شکل متعارف نيست بلكه نورانيت آن را آشكار مي.كند. بر اين اساس ابن عربي عالم خيال را فاصله.اي ميان مراتب پنهاني (غيب) و آشكار (شهادت) مي.داند."(22)

فهم نازکی ها و ظرافت های عالم خیال برای کسانی که نمی توانند میان عالم واقعی ِمادی و عالم واقعیِ غیرمادی، تفاوت و تمایزی قایل شوند، بسیار دشوار می نماید. نوعاً در اندیشه غرب ِ فکری چنین تمایزی میان این دو عالم دیده نمی شود؛ زیرا پیروان آن هر آنچه را که مادی است واقعی می پندارند و بالعکس و به هیچ عنوان به عالم غیرمادی ِ واقعی اعتقادی ندارند. "امروزه الفاظ خیال و خیالی به چیزهایی اطلاق می شود که در عالم خارج و نفس الامر ما به ازایی ندارد. به عبارت دیگر موجود خیالی موجودی است زاییده وهم و پندار آدمی و به اصطلاح غیرواقعی. این معنی البته در جای خود غلط نیست؛ ولی منظور از صور خیالی و عالم خیال چه در نزد حکما و چه در نزد صوفیه – از جمله امام احمد غزالی – چیزی زاییده پندار آدمی نیست و نباید آن را غیر واقعی پنداشت. برعکس عالم خیال از نظر حکما و عرفا، عالمی است واقعی و حقیقی. حتی باید گفت که واقعیت و حقیقت این عالم به مراتب بیشتر از عالمی است که ما آن را عالم محسوس می دانیم."(23)

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 398]