موضوع علم كلام

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: از آنجا كه موضوع هر علمی در تعریف آن علم نقش اساسی دارد. در این فصل موضوع علم كلام را به بحث می.گذاریم. درباره موضوع علم كلام از سوی محققان و صاحب.نظران آراء مختلفی مطرح گردیده است كه نمونه.هایی از آنها را نقل و بررسی می.كنیم:

1. موجود بما هو موجود
گروهی از متكلمان، موضوع علم كلام را «موجود بما هو موجود» دانسته.اند. تفتازانی این قول را به قدماء نسبت داده شود. در توضیح آن گفته.اند: «متكلم، اعمّ اشیاء یعنی موجود بما هو موجود را مورد بحث قرار می.دهد و آن را به قدیم و حادث تقسیم می.نماید، آنگاه موجود حادث را به جوهر و عرض، و هر یك از آن دو را به اقسام مختلف تقسیم می.كند، سپس به بحث درباره قدیم می.پردازد و اثبات می.كند كه كثرت و تركیب در آن راه ندارد و به واسطه صفات ویژه خود از موجودات حادث ممتاز می.گردد.
آنگاه از طریق اثبات حادث بودن عالم، وجود مُحْدِث (خداوند) را اثبات می.كند و پس از آن به بحث درباره نبوت و سایر مباحث عقلی و نقلی علم كلام می.پردازد».
طرفداران این قول برای آنكه موضوع علم كلام از فلسفه اولی ممتاز گردد، قید «علی سبیل قانون الاسلام» را به آن افزوده و گفته.اند: «اگر چه كلام و فلسفه هر دو پیرامون موجود بما هو موجود بحث می.كنند لیكن شیوه بحث آنها متفاوت است، زیرا مباحث علم كلام به شیوه.ای هماهنگ با عقاید اسلامی كه از ظواهر كتاب و سنت به دست می.آید انجام می.گیرد و حال آنكه بحث.های فلسفی به صورت آزاد و بر پایه قواعد مسلّم عقلی انجام می.شود و هرگاه مفاد استدلال عقلی با ظاهر دین مخالفت داشته باشد آن ظاهر، به گونه.ای تأویل و توجیه می.شود».
مؤلف مواقف بر این نظریه دو اشكال وارد نموده است: یكی اینكه در علم كلام پیرامون مسائلی چون معدوم و حال بحث می.شود كه دارای وجود خارجی نیستند و نیز درباره اموری بحث می.شود كه از احكام وجود ذهنی هستند مانند مباحث مربوط به نظر و دلیل، چنانچه گفته می.شود: نظر صحیح مفید علم است یا نه؟ و وجه دلالت دلیل چیست؟ و حال آنكه متكلمان قائل به وجود ذهنی نیستند.
اشكال دیگر اینكه: مفاد كلمه «قانون الاسلام» عقاید حقّه است و در این صورت آن آراء كه با عقاید حقّه مطابقت ندارند، در زمره مباحث كلامی نخواهند بود، و حال آنكه موضوع علم باید چیزی باشد كه همه آراء و نظریات كلامی اعم از صحیح و ناصحیح را پوشش دهد.
تفتازانی هر دو اشكال مواقف را پاسخ داده است. در پاسخ اشكال اول گفته است:
بحث درباره معدوم و حال از ملحقات مباحث وجود است و بحث درباره نظر و دلیل نیز از مبادی علم كلام می.باشد نه از مسائل آن، و بسیاری از متكلمان نیز قائل به وجود ذهنی می.باشند و كسانی كه قائل به آن نیستند، موضوع علم كلام را موجود بما هو موجود نمی.دانند.
و در پاسخ اشكال دوم گفته است: مقصود از «قانون الاسلام» مطابقت داشتن آراء كلامی با واقع شریعت نیست، بلكه مقصود این است كه متكلم همه بحثهای خود پیرامون وجود را هماهنگ با عقاید دینی انجام می دهد و هرگز رأیی مخالف با قواعد قطعی شرع صادر نمی.كند. در هر حال این نظریه قابل قبول نیست، زیرا چنانكه در مباحث مربوط به بررسی تاریخ علم كلام روشن خواهد شد، علم كلام اسلامی در اواخر قرن اول هجری پدید آمد و موضوعات كلامی مورد بحث آن روز مسائلی چون قضا و قدر، جبر و اختیار، صفات الهی و ... بود كه از اعراض ذاتی موجود بما هو موجود نیستند، و نسبت دادن نظریه مزبور به قدمای متلكمان (چنانچه از تفتازانی نقل گردید) صحیح نیست، چنانكه مؤلف مواقف آن را به غزالی نسبت داده است، بنابراین باید گفت: نظریه یاد شده در دوره.ای كه مباحث فلسفه اولی در متون كلامی راه یافت توسط متأخران مطرح شده است چنانكه محقق لاهیجی آن را از ویژگی.های كلام متأخرین به شمار آورده است.
و هدف طراحان آن نیز ـ چنانچه گفته.اند ـ این بوده كه علم كلام در اثبات موضوع خود نیازمند فلسفه اولی نباشد، زیرا آنان چنین نیازمندی را مایه سرشكستگی علم كلام می.دانستند. ولی این توهمی بیش نیست، چنانكه در آینده بیان خواهیم نمود.
2. معلوم از جنبه خاص
گروهی از متكلمان گفته.اند: موضوع علم كلام معلوم از جنبه خاص است، یعنی از این جنبه كه اثبات عقاید دینی به آن مستند می.گردد. محقق لاهیجی این نظریه را به اكثر متأخرین نسبت داده است و صاحب مواقف یكی از طرفداران آن می.باشد. بر این نظریه نیز اشكالاتی وارد شده است، چنانكه شارح مواقف گفته است: قید و حیثیت این كه معلوم از عقاید دینی باشد یا عقاید دینی به آن مستند گردد هیچگونه دخالتی در این كه محمولات مسایل كلامی بر موضوع آن یعنی معلوم حمل شود، ندارد. مثلاً وقتی می.گوییم خدا قادر است، حمل قادر بودن بر مفهوم خدا مقید به این نیست كه معلوم باشد.
3. ذات خداوند
عده.ای از متكلمان، موضوع علم كلام را ذات خداوند دانسته.اند، قاضی ارموی، كه از طرفداران این نظریه است در توضیح آن گفته است: بحث درعلم كلام پیرامون صفات ثبوتیه و سلبیه و افعال الهی است، اعم از آنچه مربوط به امور دنیوی است، مانند چگونگی حدوث عالم و صدور آن از خداوند و خلق افعال بشر و كیفیت نظام عالم (اجتماع بشری) یعنی بحث درباره نبوت و توابع آن و آنچه مربوط به آخرت است مانند بحث درباره معاد و مسائل سمعی (نقلی) دیگر.
به گفته ابوالخیر، قدمای متكلمین موضوع علم كلام را ذات و صفات الهی می.دانستند. ممكن است مقصود همان نظریه ارموی باشد، یعنی در علم كلام درباره ذات و صفات خداوند بحث می.شود. بدین صورت كه پس از اثبات ذات، صفات ثبوتیه و سلبیه بحث و بررسی می.گردد. این نظریه قابل قبول است چنان كه توضیح آن خواهد آمد.
4. وجود خداوند و وجود ممكنات
بنا به نقل تفتازانی و محقق لاهیجی مؤلف كتاب صحائف گفته است: موضوع علم كلام ذات خداوند من حیث هی و ذات ممكنات از آن جهت كه به خداوند احتیاج دارند، می.باشد، و جهت وحدت میان آن دو وجود است.اشكال این نظریه واضح است، زیرا بحث درباره وجود ممكنات از جهت نیازمندی آنها به خداوند در حقیقت بحث درباره دلالت آنها بر وجود خداوند و صفات كمال او است، و به تعبیر قرآن، هستی.های امكانی آیات و نشانه.های وجود و كمالات خداوند می.باشند. بنابراین در این نظریه موضوع یا مسأله علم كلام با دلیل آن به یكدیگر اشتباه گردیده.اند.
5. اوضاع شریعت یا عقاید دینی
محقق لاهیجی كلام قدما را چنین تعریف كرده است: صناعتی باشد كه قدرت بخشد بر محافظت اوضاع شریعت به دلایلی كه مؤلَّف باشد از مقدمات مسلّمه و مشهوره در میان اهل شرایع، خواه منتهی شود به بدیهیات و خواه نه. مقصود از اوضاع شریعت آراء و عقاید مسلم دینی است كه متكلم از آنها دفاع می.كند.
ابن خلدون نیز موضوع علم كلام را عقاید ایمانی دانسته و گفته است: «موضوع علم الكلام انما هو العقائد الایمانیه».

كسانی نیز كه علم كلام را به علم اصول دین یا اصول عقاید تعریف نموده.اند قائل به همین نظریه.اند. استاد شهید مطهری نیز بر این عقیده است كه علم كلام دارای موضوع واحدی نیست بلكه موضوع آن عبارت است از اصول دین و عقاید اسلامی.

محقق طوسی در دو كتاب معروف خود در منطق یعنی «اساس الاقتباس» و «منطق تجرید» آنجا كه درباره واحد یا متعدد بودن موضوعات علم بحث كرده، علم كلام را در شمار علومی دانسته است كه موضوع آنها امور متعدد است.

بررسی و تحقیق
در اینجا این سئوال مطرح می.شود كه هرگاه موضوع علم كلام امور متعدد است جامع آنها چیست؟ و آیا جامع، امر ذاتی است یا عرضی؟
محقق طوسی جامع آنها را انتساب موضوعات متعدد به مبدء واحد (خداشناسی) دانسته است. در این صورت جامع، امری خارج از موضوعات علم كلام نیست، همه موضوعات علم كلام سرانجام به خداشناسی منتهی می.گردند، زیرا بحث.هایی چون نبوت و معاد نیز در حقیقت مربوط به فعل الهی است كه خداوند به مقتضای عدل و حكمت خود رهبرانی را برای هدایت انسانها مبعوث نموده و نیز آنان را در سرای دیگر پاداش و كیفر خواهد داد. بنابراین، وحدت موضوعات مسائل كلام اعتباری نخواهد بود، بلكه وحدت آنها حقیقی است، زیرا همه آنها به موضوع واحدی كه ذات الهی است باز می.گردند.
مرحوم مطهری وحدت مسائل كلام را اعتباری و جامع آنها را غرض و هدف مشترك دانسته است. ولی حق در این باره با محقق طوسی است، زیرا با وجود جامع داخلی و ذاتی، نوبت به جامع خارجی و اعتباری نمی.رسد.
با توجه به توضیحی كه پیرامون كلام محقق طوسی داده شد می.توان نتیجه گرفت كه نظریه.ای كه قبلاً از قاضی ارموی نقل گردید، و آن اینكه موضوع علم كلام ذات خداوند است، نظریه.أی صحیح و پابرجاست و در حقیقت وی جهت جامع موضوعات مسائل علم كلام را مورد توجه قرار داده است.
بنابراین می.توان گفت: موضوع علم كلام ذات الهی است و همه بحثهایی كه در ابواب مختلف این علم مطرح شده و حتی آن دسته از مسائل كلامی كه مستقیماً مربوط به عقاید دینی نیست، نظیر آنچه در رابطه با فلسفه احكام دینی مطرح می.گردد، نیز در حقیقت ناظر به صفات خداوند است.
حاصل كلام آنكه: اگر جهت جامع مسائل كلامی را در نظر بگیریم موضوع علم كلام، ذات الهی است و اگر موضوعات مختلف مسائل كلامی را مورد توجه قرار دهیم موضوع علم كلام، اوضاع شریعت و عقاید دینی است. علی ربانی گلپایگانی - عقاید استدلالی

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 232]