پیوند شبهه دوگانه گویی در قرآن با چند مسئله

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:
پیوند شبهه دوگانه گویی در قرآن با چند مسئله
1-4- پیوند شبهه دوگانه گویی در قرآن با مسئله: تخصیص، تقیید و نسخ

از آنجا که بسیاری از شبهات دوگانه گویی و تناقض، در رابطه با آیاتی است که رابطه بین آنها، تخصیص، تقیید و یا نسخ است، بررسی این مسائل ضروری به نظر می رسد.

1-4-1- تخصیص

"عام" در لغت به معنای شامل و فراگیر می باشد و در اصطلاح علم اصول فقه عام کلمه ای است که همه افرادی را که بدان نامیده می شود فرا می گیرد و شامل می شود. مانند کلمه ی العلماء که همه دانشمندان را در بر میگیرد. "خاص" کلمه ای است که دایره شمولش نسبت به عام محدود تر باشد. مانند پزشکان که نسبت به العلماء محدوتر و خاص تر است. الفاظ عموم در زبان عربى كلماتى است از قبيل كل، جميع، اجمعين، كافه، قاطبه، جمع معروف به الف و لام (العلماء) ـ نكره در سياق نفى مثل لا ضرر و لا ضرار. گاهی اوقات در قوانین مدنی وجزایی بشر می بینیم که در جایی حکمی به صورت عام و کلی ذکر شده است و بعد در جای دیگر درباره گروهی از افراد حکمی دیگر بیان شده است. در اینجا می گوییم حکم عام بوسیله حکم خاص تخصیص خورده است. پس حکم دوم به منزله استثناء از حکم اول جدا شده است. در این صورت می توان به هر دو حکم عمل نمود و بین آنها تناقضی در میان نیست و هر دو حکم قابل جمعند.[1]

1-4-2- تقیید

اطلاق در لغت به معنى رهايى و آزادى و تقيد به معناى گرفتار نمودن و در بند كردن است. در اصطلاح اصولى مطلق چيزى كه دلالت كند كه جنس آن شايع است، مانند آب و به عبارت ديگر مطلق مربوط است به طبيعت و ماهيتى كه تكليف به آن تعلق گرفته باشد و مكلف بايد آن را بياورد و قيد خاصى ندارد و اگر قيد خاصى براى آن در نظر بگيريم مقيد است. مثلا اگر در روایتی بیان شود که بعد از دعا صلوات بفرستید، در اینجا طبیعت صلوات مورد امر قرار گرفته است و قیدی هم ندارد که بلند باشد یا آهسته یا دسته جمعی و ... پس مطلق است و چون قید ندارد به آن طبیعت مطلق عمل می شود اما اگر در روایت دیگر آمده بود که مثلا صلوات بلند باشد در اینصورت آن طبیعت مطلق را مقید میکرد یعنی تفسیر می کرد که بر فرض در روایات بعد از دعا صلوات با صدای بلند مورد نظر است. در اینجا نیز دو حکم متناقض نیستند بلکه مکملند و قابل جمع.[2]

1-4-3- نسخ

مفهوم لغوی و اصطلاحی نسخ:
نسخ در لغت به معانی مختلفی آمده است از جمله: ازاله، تغییر، ابطال و چیزی را به جای چیز دیگر قرار دادن.[3]

نسخ نزد پیشینیان مفهومی گسترده تر از مفهوم امروزی داشته و هر گونه تغییر مثل تقیید و تخصیص را شامل می گردید.[4]

نسخ در اصطلاح کنونی عبارت است از "رفع حکم سابق، که بر حسب ظاهر اقتضای دوام داشته، به تشریع حکم لاحق، به گونه ای که جایگزین آن گردد و امکان جمع میان هر دو نباشد."[5]

حکمت نسخ:
در هر حرکت اصلاحی و رو به رشدی، لازمه تکامل، نسخ برخی آئین نامه ها می باشد. نسخ در یک شریعت نو بنیاد همانند نسخه های پزشک است که با توجه به شرایط بیمار تغییر پیدا می کند. در رابطه با دین جامع اسلام نیز نسخ به دلیل شرایط متغیر جامعه صورت گرفته و تا زمانی ادامه پیدا می کند که شریعت به کمال مقصود خود برسد و آن تکمیل دین اسلام است. پس نسخ تا پایان حیات پیامبر ادامه داشته و بعد از آن دیگر نسخی صورت نگرفته است. شارع مقدس با علم و آگاهی و احاطه کامل به همه جوانب امور، قوانین را به صورت تدریجی و با رعایت حال و موقعیت مردم وضع می کند. لذا نسخ به معنای جهل قانون گذار نیست بلکه بدین معناست که حکم منسوخ از همان اول برای خداوند مقید بوده و خداوند از محدود بودن آن اگاهی داشته گرچه مردم نسبت به مقید بودن آن جاهل بودند و در ظاهر آن را دائمی می شمردند. همچنین سنت امتحان الهی نیز از حکمتهای نسخ در احکام شمرده شده است.[6]

شروط نسخ:[7]
از تعریف اصطلاحی نسخ شروطی بدست می آید که عبارتند از:

1- نسخ تنها اختصاص به احکام شرعی وضعی یا تکلیفی دارد.

2- عدم تبدّل موضوع مانند تبدّل حاضر به مسافر یا اختیار به حالت اضطرار. پس هر گونه تغییر در موضوع، حکم را از حیطه مسأله نسخ خارج می سازد. زیرا هر موضوعی حکم مربوط به خود را دارد.

3- عدم تقیید حکم سابق به قید زمانی. ظاهر حکم سابق باید اقتضای دوام را داشته باشد و هیچگونه قید زمانی اعم از صریح و غیر صریح در آن نباشد که نشان دهد حکم موقت است.[8]

4- وجود تنافی میان ناسخ و منسوخ و عدم امکان جمع میان آن دو.

5- زمان نزول آیه ناسخ باید متأخر از زمان ایه منسوخ باشد.

انواع نسخ:
بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی، نسخ را به سه قسم تقسیم نموده اند که عبارتند از : 1. نسخ تلاوت و حکم؛ 2. نسخ تلاوت بدون حکم؛ 3. نسخ حکم بدون تلاوت.

در قرآن کریم تنها مورد سوم نسخ صورت گرفته است. که خود به سه قسم: نسخ قرآن به قرآن، نسخ قرآن به خبر متواتر و نسخ قرآن به خبر واحد تقسیم می شود. که قسم سوم آن پذیرفته نیست زیرا خبر واحد هم تراز قرآن که قطعی الصدور است نمی باشد که آن را نسخ کند.[9]

تعداد آیات ناسخ و منسوخ:
سيوطى در الاتقان ضمن رد طرفداران كثرت نسخ، در يك بررسى در مورد آيات نسخ، از ابتدا تا انتهاى قرآن موارد معدودى را ذكر نموده است كه عبارتند از: سوره بقره شش آيه، آل عمران يك آيه، نساء دو آيه، مائده سه آيه، انفال سه آيه، نور دوآيه، احزاب يك آيه، مجادله يك آيه، ممتحنه يك آيه، مزمل يك آيه. مجموعه آيات منسوخ نزد سيوطى، 21 آيه است كه در منسوخ بودن يك مورد هم ترديد مى نمايد. زرقانى نيز به پيروى از سيوطى همين آيات را مورد بررسى قرار داده است.[10]

دكتر صبحى صالح پس از بيان اين مطلب كه محققان، آيات منسوخ قرآن را اندك مى دانند، به نظر سيوطى اشاره نموده مى گويد: اگر بررسى نماييم، درمى يابيم آياتى كه پذيراى نسخند افزون بر ده آيه نخواهند بود.[11]

آیت الله محمد هادی معرفت در بررسی های خود تنها هشت آیه را منسوخ می داند، که عبارتند از: آیه نجوا، آیه عدد مقاتلان، آیه امتاع، آیه جزای فاحشه، آیه توارث به ایمان، آیه صفح، آیه معاهده و آیات تدریجی بودن تشریع قتال.[12]

آیت الله خوئی، جز یک مصداق برای نسخ در قرآن قائل نیست و آن آیه نجواست.[13]

بررسی نسخ در آیه نجوا:
تنها آیه ای که مورد اتفاق تمام علماء شیعه و بسیاری از علماء اهل سنت در رابطه با نسخ است آیه نجوا می باشد. لذا برای نمونه به بررسی این آیه می پردازیم و بعضی از آیات دیگر در این رابطه که از سوی شبهه پردازان در شمار آیات متناقض مطرح شده است را در فصل های بعدی بررسی می نماییم.

آیه 12 سوره مجادله:
يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُواْ بَينْ‏ يَدَىْ نجَوَئكمُ‏ صَدَقَةً ذَالِكَ خَيرْلَّكمُ‏ وَ أَطْهَرُ فَإِن لَّمْ تجَدُواْ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيم‏
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، هر گاه با پيامبر [خدا] گفتگوى محرمانه مى‏كنيد، پيش از گفتگوى محرمانه خود صدقه‏اى تقديم بداريد. اين [كار] براى شما بهتر و پاكيزه‏تر است و اگر چيزى نيافتيد بدانيد كه خدا آمرزنده مهربان است.

آیه 13 سوره مجادله:
ءَ أَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُواْ بَينْ‏ يَدَىْ نجَوَئكمُ‏ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُواْ وَ تَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّكَوةَ وَ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبِيرُ بِمَا تَعْمَلُون‏

آيا ترسيديد كه پيش از گفتگوى محرمانه خود صدقه‏هايى تقديم داريد؟ و چون نكرديد و خدا [هم‏] بر شما بخشود، پس نماز را برپا داريد و زكات را بدهيد و از خدا و پيامبر او فرمان بريد، و خدا به آنچه مى‏كنيد آگاه است.

در شان نزول اين آيه گفته اند: مسلمانان در اثر كثرت سؤالات غيرلازم، وقت پيامبر را بى نتيجه مى گرفتند، آیه 12 سوره مجادله نازل شد و براى هر بار صحبت، انفاق يك درهم را به عنوان صدقه واجب نمود.

بدین ترتیب مؤمنان و صحابه، نجوا با پيامبر را براى خوف از بخشش مال، ترك نمودند و هيچ كس جز على بن ابى طالب با پيامبر سخن نگفت. على(ع) ده مرتبه اقدام به اين كار نمود و براى هر مرتبه يك صدقه داد; تا آن كه آيه بعدى از همين سوره نازل شد و شديدا صحابه و مؤمنان را مورد عتاب قرار داد:"ءاشفقتم ان تقدموا بين يدى نجواكم صدقات" آيا ترسيديد كه پيش از گفت وگوى محرمانه خود، صدقه اى تقديم بداريد.

با نزول اين آيه، حكم آيه سابق نسخ گرديد.[14]

رابطه بین نسخ و تناقض:
از دیدگاه عده ای از شرق شناسان مانند نولدکه، بلاشر، بالجون، بل، برتون، پاورز و... در قرآن تناقضاتی وجود دارد که عامل و زمینه ساز پیدایش اعتقاد به نسخ می باشد. البته به مرور زمان خود آنها نیز به سستی این دیدگاه پی برده اند و کمتر آن را مورد توجه قرار داده اند. در این میان عملکرد افرادی مانند نحّاس و دیگران که کمترین ناسازگاری موجود در قرآن را حمل بر نسخ کرده اند در پیدایش این دیدگاه توسط شرق شناسان تأثیرگذار بوده است. تفسیر سطحی، عدم توجه به شرایط زمانی و مکانی آیات، عدم تسلط به زبان قرآن و علوم قرآنی و عواملی که در بخش های قبلی ذکر شد، موجب تلقی تناقض و ناهماهنگی در قرآن از سوی عده ای از شرق شناسان می باشد.[15]

همانطور که در مفهوم تناقض گفته شد در تناقض وحدت هشت امر شرط است از جمله وحدت زمان، ملاک و شرط. اگر هر کدام از این شروط تغییر کند دیگر تناقض، تضاد و مخالفتی در میان نیست. در شروط نسخ ذکر شد که آیه ناسخ باید از نظر زمانی متاخر از منسوخ باشد پس شرط وحدت زمان در تناقض منتفی می گردد. همچنین بین دو آیه ناسخ و منسوخ در ملاک حکم تفاوت وجود دارد. بدین ترتیب شروط تناقض در نسخ محقق نشده و نسخ از لحاظ منطقی هیچگونه تناقضی ندارد.[16]

[1]بررسی شبهات تناقضات در قرآن، ص 8 و 9.

[2]همان، ص 9 با اضافات.

[3] بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، سید ابوالقاسم خوئی، ترجمه محمد صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوی، چاپ پنجم 1375، ج 2، ص 470.

[4] علوم قرآنی، محمد هادی معرفت، انتشارات التمهید، قم، 1378، ص 248.

[5] همان، ص 251.

[6]ر.ک: درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته، موسسه بوستان کتاب قم، چاپ هفتم 1383، ص 413 – 416.

[7]ر.ک: درسنامه علوم قرآنی، ص 405 – 412.

[8] عدم تقیید به قید زمانی غیر صریح نظر بعضی از علماء مثل آیت الله خوئی می باشد. ر.ک: بیان، ج2، ص 228 و 359؛ اما نظر برخی دیگر از علماء مانند آیت الله معرفت این است که قید غیر صریح در آیه، آیه را از نسخ خارج نمی کند. ر.ک: علوم قرآنی، ص 252 .

[9]درسنامهعلوم قرآنی، ص 425 و 426.

[10] ر.ك: الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، موسسه انتشارات امیرکبیر تهران، چاپ دوم 1376، ج 2، ص 708 – 712؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن، محمد عبد العظیم الزرقانی، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1416ه، ج 2، ص 256 – 270.

[11]ر.ک: مباحث فی علوم القرآن، صبحی صالح، دارالعلم للملایین، بیروت، 1990م، ص 273 و 274.

[12] ر.ك: التمهيد، محمد هادی معرفت، موسسه النشر الاسلامی، قم، ج 2، ص 300 - 316.

[13] ر.ک: بيان در علوم و مسائل کلی قرآن، ج2، ص 650 – 661.

[14]ر.ک: الميزان، ج 19، ص 189؛ بيان، ج2، ص 650 - 661؛ التمهيد، ج 2، ص 300.

[15]نشریه اندیشه صادق، شماره 15، تابستان 1383، مقاله "نقد و بررسی دیدگاه های مشهور شرق شناسان در مورد نسخ"، علی شریفی، ص 114.

[16] درسنامه علوم قرآنی، ص 419 .

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 448]