«ايده» پنهان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: سخن مترجم:

در تاريخ فلسفه غرب شايد هيچ اصطلاحي مانند «ايده»، اساسي و داراي اهميت نبوده و هيچ واژه.اي مانند «ايده» در ادوار مختلف تاريخ فلسفه متحول نشده و معاني مختلف نيافته باشد. اين کلمه با ريشه يوناني eidos که در اصل هم به معناي ديدن و هم موجود مرئي است (و هر دوي اين معاني در کلمه «ديدار» فارسي آمده است) اولين بار با افلاطون وارد فلسفه شد و چه بسا مي.توان گفت عين فلسفه يا دست کم از لوازم ذات و تاسيس فلسفه گرديد. در افلاطون معناي حقيقت اشيا و به اصطلاح نه چندان دقيق فلاسفه اسلامي «مثال» را يافت.

کلمه «ايده» (idea) حرف.نگاري واژه.اي يوناني است که اصل آن به معني «ديدن» است. در زبان يوناني کلاسيک، اين واژه هيچ.گاه معناي جايز خويش را که «صورت مرئي»1 باشد، از دست نداد؛ بنابراين افلاطون درباره کسي نوشته است که «از جهت ايده بسيار زيبا است» يعني «صورت ظاهر مرئي.اش زيبا است» و به عبارت ديگري «خوش سيما» است (پروتاگوراس، E 315). اين واژه غالب اوقات اساسا متضمن شکل ظاهري يا مرئي است؛ چنان که وقتي افلاطون اشاره به «ايده زمين» مي.کند، مقصودش «شکل مرئي و ظاهري زمين است» (فيدون، D 108). معناي انتقالي آن به «گونه» يا «نوع» کاملا به صرافت طبع از اين استعمال سرچشمه مي.گيرد. بدين.قرار است که توسيديد2 سخن از «ايده.هاي (انواع) مختلف جنگ» رانده است (تاريخ.ها3، 109 و I).

افلاطون در استفاده تخصصي.تري که از واژه ايده.ها يا صور4 مي.کند، همواره از آنها چنان ياد مي.کند که 1. متعلقات عقل هستند در مقابل متعلقات ادراک (حسي)؛ 2. آنها موجوداتي هستند که واقعا «هستند» در برابر متعلقات متغير ادراک (حسي) که در حالت صيرورت مي.باشند؛ 3. آنها ازلي و ابدي هستند در مقابل عالم موجودات متغير که فناپذيرند. اما دست کم دو رشته افکار ناسازگار در آراي افلاطون نسبت به ايده.ها وجود دارد: گاه به نظر مي.آيد که نظرش درباره ايده.ها بسيار شبيه به نظر فيلسوفان متاخر در باب کليات است. اينچنين است وقتي که مي.گويد «ما عادت کرده.ايم که صورت واحدي را براي هر گروه اشيا متعددي که نام واحدي به آنها اطلاق مي.کنيم، وضع کنيم» (جمهوري، 5968). در موافقت با اين قول، گاه سخن از «حضور5» صورت در موجود جزئي يا بهره.مندي (سهيم.شدن) 6 افراد موجودات از صورت به ميان مي.آورد (فيدون، D 100). اما افلاطون گاه چنان سخن مي.گويد که گويي صور در نزد او نمونه.ها 7 يا مثال.هاي8 کاملي هستند که عالم محسوس مثل9 (تصوير) يا تقليد10 (محاکات) ناقصي از آنها است. بدين.قرار سقراط در رساله پارمنيدس مي.گويد که صور به گونه.اي هستند که «گويي الگوهايي (مُثُل) مي.باشند» و همچنين «ساير اشيا مثل و تصويري از آنها هستند» (D 132). افلاطون همراه با چنين توصيفي از صور تاکيد مي.کند که آنها «مفارق» هستند و اين راي معارض با تعبير سابق.الذکر او يعني «حضور» و «بهره.مندي» است. بنابراين در اينجا موجه مي.نمايد که بگوييم ميان نظريه [وجود] کليات11 و نظريه مشابهت12 با موجودات مثالي، در مقام تبيين اسامي عام و مشترک 13، تعارضي وجود دارد.

اما نظريه ايده.ها به عنوان مثال.هاي مفارق و ازلي و ابدي در رساله تيمايوس ظاهر مي.شود؛ رساله.اي که بي.قياس، شديدترين تاثيرها را بر فلسفه متاخر قديم و قرون.وسطي کرده است. در آنجا صانع الهي (دميورژ) 14 به گونه.اي ترسيم شده که عالم را بر الگو و مثال صور ازليه شکل مي.دهد. بنابراين اين شأن و حيثيت صور، که مثال هستند و انموذج کامل و صور نمونه و خصوصا اينکه الگوهايي هستند که عامل الهي در صنع موجودات از آنها استفاده مي.کند، در سير مفهوم فلسفي ايده اهميت دارد.

در رساله تيمايوس، صور يا ايده.ها (مُثُل) موجوداتي هستند ازلي و ابدي و قائم بابنابراينت که دميورژ (صانع) به آنها همچون الگوهايي مي.نگرد. اما يکي از مهم.ترين و قديمي.ترين تحولات در اين راي افلاطوني، تلقي ديني از ايده.هاست به عنوان اينکه آنها افکار (صور علميه) الهي15 هستند. اين تلقي از آن افلوطين (تسعيات16، III,9,i) و فيلون17 (درباره فسادناپذيري جهان18) و آگوستين (درباره مسائل مختلفه19 LXXXIII، مساله 46) است. کلمان اسکندراني20 به سادگي ايده را «افکار (صور علميه) الهي» تعريف مي.کند (جُنگ21، V,iii,16. 3). ايده.ها بدين معني هنوز مثال.هاي کامل و ازلي هستند، منتهي در علم الهي22 جاي دارند.

ديري نپاييد که واژه ايده شمول يافته، به معناي الگوها، صور نمونه، يا طرح.هايي که فقط در علم الهي موجود نيستند بلکه در ذهن انسان.ها نيز هستند، به کار برده شد. مثلا مي.بينيم که توماس آکويناس مي.گويد: «کلمه ايده به معني شکل يا صورت خاص تصور شده فاعلي است که قصد دارد اثري خارجي را در شکل و هيئت آن صورت ايجاد کند» (مسائل23 IV,I,IC). همچنين گوکلنيوس24 گويد: «به طور کلي ايده عبارت است از شکل يا مثال شيء با امعان نظر به اين مطلب که صانع چيزي مي.سازد که طرحش را در ذهن ريخته است» (فرهنگ فلسفي25، 208 A).

بدين ترتيب وقتي که کلمه ايده در قرن شانزدهم از طريق افراد تحصيلکرده وارد زبان.هاي مادري آنها، فرانسوي و انگليسي، شد، دو جزء اصلي در معنايش وجود داشت: يکي مثال يا الگو و ديگري تصور يا فکري 26 در ذهن. رابله27 فقط با استفاده از جزء اول درباره پانتاگروئل مي.گفت که او «ايده و مثال هر نوع کمال سعادتمندانه است» (پانتاگروئل28، باب سوم، بخش 51). ولي يک مثال و نمونه به سادگي با تصوير شبيه خود خلط مي.شود، به نحوي که رابله همچنين مي.گفت: «در ازدواج آنها به نظر مي.رسد نوعي ايده و تمثل لذات بهشتي انعکاس يافته است» (پانتاگروئل، باب سوم، بخش 10). اما وقتي جزء ثاني يعني جزء ذهني مفهوم ايده متداول شد، معناي کلمه ايده به سرعت مبدل به «تصور (تمثل) ذهني»29 گرديد و اين معني در زبان.هاي انگليسي و فرانسه قرن شانزدهم رواج عام يافت و امثال اين جمله مونتين30 را که گويد: «با برقراري ارتباط طولاني افکار، در مدت مديدي توانست به وضوح ايده.اي (تصوري) کلي از افکار پلوتارک را در ذهن خويش عميقا جاي دهد» (رسالات31، II,4)، مي.توان در موارد بسياري يافت.

وقتي دکارت در ابتدا شروع به نوشتن کرد، معناي «صورت يا تصور (تمثل)” براي کلمه ايده، که غالبا ولي نه ضرورتا ذهني بود، قبلا در زبان عرفي به خوبي شهرت داشت. به.رغم اينکه معمولا ابداع استفاده غيرافلاطوني اين لفظ را به دکارت نسبت مي.دهند، مي.بينيم که او در ابتدا از اين استعمال عرفي تبعيت مي.کند. در اولين اثر دکارت به زبان لاتين، يعني کتاب قواعد32.، کلمه ايده به ندرت ظاهر مي.شود، اما او همواره آن را به معناي صورت يا تصور به کار مي.برد و وقتي که اولين بار آن را در کتاب تاملات33 وارد مي.کند، بي.درنگ مي.گويد: «برخي از افکار من شبيه به صور اشيا است، و فقط اينها هستند که حقا سزاوار اطلاق عنوان «ايده» مي.باشند.” و فقط تحت فشار مشکلات فلسفي بود که او واژه ايده را بسط داد تا اشيا تصورناپذير را نيز شامل گردد و در اينجاست که. هابز او را به درستي سرزنش مي.کند: «وقتي که من به انساني مي.انديشم، ايده يا صورتي مرکب از رنگ و شکل و... را نزد خود تصور مي.کنم، اما در مورد خدا ما ايده يا صورتي از او نداريم (مجموعه سوم اعتراضات34، اعتراض پنجم). بنابراين حاجتي به توضيح اين امر نيست که چرا کلمه ايده نزد فلاسفه قرن هفدهم متمايل به معناي «صورت ذهني»35 شده است. همان معنايي که اين کلمه به طور معمول در آن عصر افاده مي.کرده است.

آنچه حاجت به بيان دارد اين است که اگر دکارت معناي صحيح کلمه ايده را فقط «صورت شيء» مي.داند، چرا او و ساير فيلسوفان «داشتن ايده» را مفيد دلالت صحيح بر همه افکار مي.دانند و ايده را متعلق ذهن مي.خوانند وقتي که مي.انديشد، و «انديشيدن» را نيز به معني نامقيدش که شامل ادراکات حسي نيز مي.گردد. بخشي از تبيين اين مطلب را مي.توان در «نظريه تصوري (تمثلي) ادراک» 36 دانست که به نحوي مورد قبول همة فيلسوفان آن عصر بود. در استعمال کلمه «ايده» به معني ادراک حسي، هيچ.گونه بسط و توسعه معنايي وجود نداشت، چرا که اعتقاد بر اين بود آنچه مستقيما ادراک مي.شود خود اشيا نيست بلکه صورت آنها است37، صُوَري که معلول خود اشيا و کم.وبيش حاکي از آنها است. بخش ديگر تبيين مطلب، مربوط به نظريه مبتني بر صورت38 در باب تفکر است: به انديشه درآمدن چيزي عبارت است يا مشتمل است بر داشتن صورتي ذهني از آن چيز و يا، همان.طور که بعضي معتقدند، صورتي مادي از آن در قسمتي از مغز که موسوم به «حس مشترک جسماني»39 است. چنين وجه نظري در ابتداي قرن هفدهم رايج بوده و بي.هيچ قيد و شرطي مورد قبول پيرگاسندي40 و.هابز نيز قرار داشت.

دکارت هيچ.گاه در اين نکته شکي نداشت که بسياري از افکار ما صور اشيا هستند و اينکه او لفظ ايده را بسط داد، معلول توجه تدريجي.اش به عدم کفايت «نظريه مبتني بر صورت» در تبيين تمامي افکار ما بود و حتي در اين هنگام نيز در استفاده از اين لفظ بدان معناي [بسط يافته.اش] ثابت قدم بود. استفاده او از اين لفظ به معني دال بر همه متعلقات فکر، از طريق آثار پرنفوذي مثل منطق پورت رويال41 و کتاب تحقيق لاک 42، به صورت مستعمل متداول و مرسوم درآمد و فقط تعداد معدودي از فيلسوفان تعليم يافته در حوزه فلسفه مدرسي مثل کانت با استعمال معناي افلاطوني.تري، که از اين واژه مي.کنند، مستثني هستند. بدين قرار کانت در کتاب نقد عقل محض43.، اصطلاح ايده.هاي (معاني) استعلايي44 عقل را به معنايي به کار مي.برد داير بر اينکه هيچ.گونه ما به ازايي ندارند که به ادراک حسي ما درآيد و آنها را متمايز از فاهمه قرار مي.دهد («ديالکتيک استعلايي» I, اغلب ابهاماتي که در «مسير ايده.ها» ظهور مي.کند، حداقل بعضا معلول استفاده از واژه «ايده» به معنايي است که هم شامل موجود مُدَرک متمثل شده45 و هم متعلق به تفکر مفهومي باشد. اين مطلب را مي.توان بر حسب نظريه ايده.هاي (تصورات) فطري، تصورات انضمامي و انتزاعي و تصورات بسيط و مرکب شرح داد.

ايده.هاي (تصورات) فطري46: لايبنيتس در دوران کمال همواره بر اين راي بود که همه تصورات ما فطري هستند؛ دکارت نيز گاه چنين اعتقادي داشت. بدين قرار لايبنيتس مي.گفت: «همه افکار و اعمال نفس ناشي از اعماق خود آن هستند و ممکن نيست که به واسطه حواس حاصل شده باشند» (تحقيقات جديد پيرامون فهم بشر47، دفتر اول، بخش i,I). اما خود اين قول نظريه.اي خاص در باب ادراک است؛ چنان که دکارت نيز در کتاب ملاحظاتي در مورد يک بيانيه48 آن را روشن ساخته و از آن دفاع کرده است:

هيچ چيز از اشياي خارجي از طريق اعضاي حسي وارد ذهن ما نمي.شود مگر حرکات جسماني خاصي... اما حتي نه اين حرکات و نه اشکالي که به هيئت آن در مي.آيند، بدان نحو که در اعضاي حسي وقوع مي.يابند، به ادارک ما در مي.آيند... از اينجا نتيجه مي.شود که خود ايده.هاي (تصورات) حرکت و اشکال آن در ما فطري هستند. پس تصورات درد، رنگ، صوت و امثال آن بايد به طريق اولي فطري باشند، به نحوي که ذهن ما بتواند به هنگام برخي حرکات جسماني، آنها را به خود نمايش دهد چرا که آنها مشابهتي با حرکات جسماني ندارند. در اين مطالب، لاک نيز هيچ.گونه اختلاف نظري نداشت مگر اختلافي لفظي. بي.جهت نيست که لايبنيتس در مقدمه.اش بر کتاب تحقيقات جديد مي.گويد: «من به قبول اين مطلب رسيده.ام که باطنا نظر او (لاک) در اين خصوص، مغاير نظر من نيست.” مناقشه اصلي با لاک بيشتر مربوط به راي دکارت در باب مفاهيم که به همان تعابير فيلسوفان آن عصر بيان شده و آنان هرگز آن را متمايز از نظريه ادراکي ندانستند. بنابراين نظريه، برخي از ايده.ها (تصورات) فطري هستند، مثل تصور خدا، ذهن، جسم؛ برخي ديگر خارجي49 هستند، مثل تصور معمولي شخص از خورشيد؛ و برخي ديگر مجعول50 هستند، مثل تصوراتي که ستاره.شناسان به طريق استدلال از خورشيد مي.سازند. درباره تصورات فطري و مجعول، دکارت به همين اندازه قليل کفايت مي.کند که بگويد علت مُعدّه.شان51 «حرکات جسماني» است، در حالي که لاک گويد علت تامه52 شان «حرکت جسماني» است. بدين ترتيب اينها باعث پيدايش مشکلي شدند که هنوز پابرجاست.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 149]