ایزدبانوی بزرگ

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: گویش.های ایرانی به عنوان یکی از منابع اسطوره.شناسی
مقدمه
نام اشیاء و مفاهیم پیرامون ما بر مدلول .هایی دلالت دارند که گاه خاستگاه نامگذاری .شان در طول تاریخ گم شده است. اسطوره .شناسی، انسان .شناسی، زبان .شناسی و فقه .اللغه در کنار هم کوشیده .اند، خاستگاه برخی از نامگذاری .ها را روشن کنند.به نظر می .رسد، بسیاری از نام. گذاری .های اشیاء مادی و پدیده. ها تابع باورهایی بوده که جوامع اولیه را شدیدا تحت نفوذ خود داشته است. یکی از مهم.ترین دلیل کشف. معانی نام.ها یا دیگر واژه.ها شناخت و آشنایی شیوه ی تفکر اقوام کهن است، از این رو باید از دیگر شاخه.های علمی مانند اسطوره.شناسی و مردم.شناسی که به بررسی باورها، آیین.ها و ویژگی.های اجتماعی می.پردازند، یاری گرفت. گویش.ها برخلاف زبان.های رسمی تغییرات کندتری در زبان از خود نشان می دهند. درست به همین سبب می .توانند منبع بسیار با ارزشی نیز در پژوهش.های زبان .شناسی و مردم. شناسی به .شمار روند. رویکردی که در این مقاله به کار گرفته شده است، می .کوشد با محتمل دانستن فرض نوعی باور به ایزدبانوی بزرگ/ ایزدبانوی مادر، شماری از واژه. های مشابه در گویش .های ایرانی را بررسی کند. با چنین رویکردی نه تنها توضیحی برای شباهت و اشتراک این دسته واژه. ها به دست می .آید، بلکه به نوعی بازسازی باور به ایزدبانوی بزرگ را که یکی از کهن .ترین باورهای فرهنگ. های کهن است، امکان.پذیر می.سازد. به عبارتی باور به ایزدبانوی بزرگ در فرهنگ ایرانی را نمی توان صرفا از منابع نوشتاری که دست آورد و این مقاله روشی تازه در بازسازی باورهایی اینچنین از طریق واژگان گویش ارائه می دهد و از این طریق از زاویه.ای متفاوت اهمیت گویش.ها را در تاریخ و فرهنگ ایران به دیده می آورد.
در محله ی نخست واژه .هایی از فرهنگ. های گویشی گردآوری و گزینش شده .اند که به نوعی شباهت آوایی از خود نشان می دهند. رده بندی این واژه.ها بر این اساس است 1) مواد خوراکی مانند انواع نان، گندم، و نیز خوشه و دسته ی گندم؛ 2) گردی؛ 3) ظروف کوزه. شکل؛ 4) رنگ سیاه؛ ویژگی و شباهت صوری همه ی این واژه.ها در این است که جزء اصلی و آغازی آنها /kul/,kel//kol/,kal/ است. اما در واقع غیر از شباهت آوایی با اصل دیگری ارتباط دارند که میان همه ی این نام.ها پیوند ایجاد می کند.
1 مواد خوراکی
1-2 نان
Kolira: (کردی کرمانشاهی)، «نان کوچک گرد» (درویشیان، 345:1375).
Kolok: (باشتویه .ای)، «نوعی نان که در مراسم باران خواهی از آن استفاده می.شود».( به نقل از گویشور سلامی).
klo: ( بهدینانی)،.« نان کوچکی که در جشن گهنبار به مدعوین داده می.....شود». (سروشیان، 127:2536).
Kolonbə: (بیرجندی)، کلنبه، نان نوروزی (رضایی، 1373: 375).
Koluxeir: (کرمانی شمالی)، «نان کوچک نذری» (کردی، 203:1384)
بیشتر واژه. ها که در این خلاصه تنها به تعداد بسیار کمی اشاره شده است شامل نان .های کوچک و گرد ، نان شیرینی .ها یا نانی است که برای کودکان پخته می.شود. برخی از این نان..ها برای آیین.ها و مراسمی خاص تهیه می .گردد و با باور.های خاصی نیز مرتبط هستند.
برای نمونه، kolok ( (به نقل از گویشور) در گونه ی باشتویه. ای نانی است که در مراسم باران. خواهی پخته می.شود. در این آیین هنگام پاییز که باران نمی .بارد، جوانان مراسم دعای باران به جای می .............................آورند و بر اساس آن آیین و مراسمی ویژه انجام می .دهند. در آیین. های مربوط به نان یکی از نقش.های اصلی باران خواهی، رفع بلا و بیماری و نیز سلامت مسافر است.
در متن. های کهن فارسی و برهان قاطع نیز به تعدادی از این نام. ها که صورت. های مشابه آوایی و گاه یکسان با گونه .های گویشی دارند، اشاره شده است، این نام .ها از نظر معنایی با گونه .های گویشی تطبیق می. کنند:
کلیچه: به ضم اول و جیم فارسی، نان کوچک روغنی باشد.
کلی: به ضم اول و ثانی به تحتانی رسیده نان روغنی بزرگ را هم گفته. اند.
کلو به ضم اول و ثانی به واو مجهول کشیده نان بزرگ روغنی را نیز گفته .اند.
کلنبه: بضم اول و ثانی و سکون نون و فتح بای ابجد ، کلیجه .ای که درون آن را از حلوا و مغز بادام پر ساخته باشند.
در متن .های کهن فارسی مانند عالم .آرای شاه .طهماسب نیز به نان کلوچه اشاره شده است، همچنین در افسانه.ای از کلوچه برای پیدا کردن برادر.های گم شده در قصه استفاده شده است در فارسی میانه نیز صورت kulāčag (مکنزی، ) را برای آن داریم.
2-2گندم، خوشه و دسته ی گندم
kalki: ( سیستانی)، «دسته ی گندم» (افشار، 126:1365)
Kelâs (....) « دسته. های گندم یا جو چیده شده و روی هم نهاده به طوریکه خوشه. ها به داخل و ساقه. ها به خارج قرار گرفته باشند (ستوده، 308:1342).
:Kulur ( شیرازی)، «1. ساقه .های باقی مانده محصولاتی مثل گندم و جو در زمین بعد از درو» 2. ← کوزه (شیرازی،62:1370).
3 گردی
Kolča: (اسفراینی)، « هر چیز گرد، مثل کلچه قندی، کلچه پنیر، کلچه زدن مار». ( همایونفر،236)
Kolombə :( بیرجندی)، هر چیز گرد و چاق و فربه بویژه نان (رضایی، 374: 1373).
Kul: (گرکویه.ای)، 1. ظرفی که دارای ویژگی گردی است ← ظرف «تنبوشه گرد سفالین » (نیک.آبادی ، 1376: 454).
Kalabâd: (کردی کرمانشاهی)، « گرد باد» (به نقل از گویشور). باد معروف بهار که برف .ها را از سر کوه. ها می.روبد.
4 ظروف
1-4کوزه
Kalâ: (کندلوسی)، « کوزه ی سفالی بزرگ » (جهانگیری، 1367: 227)
Kolombe:(شوشتری)، «کوزه ی سرشکسته، کوزه ی شکسته» (فرهنگ گویش شوشتری، 156:1383).
2-4 گلدان، تغار، کاسه و ...
Kal: (فینی)، «ظرف سفالی» (بررسی گویش فینی، 1381: 116).
kolče:dun : (کازرونی)، «ظرفی است که از شاخه .های نازک درخت می. بافند و برای نگهداری نان از آن استفاده می .کنند».(کازرونی، 1386: 231)
5 رنگ سیاه
kāl: ( لری)،«اسبی که رنگ سیاه دارد» (ایزد پناه، 1381: 157).
Kâwli: (کردی کرمانشاهی)، «کاولی کنایه از آدم سیاه و آفتاب سوخته» (درویشیان، 1375: 331).
kâla: ( لری)،«اسبی که رنگ سیاه دارد» (ایزد پناه، 1381: 157).
6 بررسی تطبیقی داده.ها
ساختار آوایی همه ی داده. های ارائه شده در 4 بخش کاملا با یکدیگر مشابه .اند. تعدادی از آنها در گونه .های گویشی مختلف کاملا صورت. های یکسان دارند، در حالی که معانی آنها با یکدیگر متفاوت است. در مواردی نیز واژه.. هایی دیده شده که در یک گونه ی گویشی با صورت آوایی یکسان بر دو معنی متفاوت دلالت می .کنند. در اینجا تعدادی از داده. ها بررسی شده .اند. واژه یkulur در گونه ی شیرازی،به معنی 1.دسته ی گندم2 . کوزه از موارد نادری است که بدون هیچ تفاوت آوایی همزمان به دو نام کاملا جدا یعنی دسته ی گندم و کوزه گفته می.شود . Kolu در بردسیری: نان کوچک و در گویش اردکان فارس انسان سیه چرده را گویند. Kelu در کرمانی ظرف سفالی کوچک و در راجی هنجی به معنی کلوخ است. Kul ماسوله .ای گِرده و در گونه ی گرکویه به تنبوشه ی گرد سفالین و در گونه ی بختیاری چهارلنگ و لری به نوعی ستون گفته می .شود. از دیگر موارد قابل ذکر واژه ی کلمبه و صورت. های آوایی مشابه و معناهای متفاوت در گونه. های مختلف است. در معنای گردی می .توان از Kolombə در گونه ی بیرجندی به معنای گرد و چاق و فربه، Kolombu در گویش یزدی به معنی گنبد کوچک، Kolombe در زرقانی به معنای توده ی کلوخ مانند را برشمرد که همه ی این واژه. ها به نوعی در مفهوم گرد بودن مشترک .اند. در مقوله ی خوراکی kolombe در گویش کرمانی و قائنی به معنای نان شیرینی و Kolomba در گونه ی تاتی شمال خراسان به معنای غذای سگ است که از گندم و جو تهیه می .شود و سرانجام kolombe به معنای کوزه در گویش شوشتری آمده است. به نظر نمی.رسد اشتراک واژه ی کلمبه در چهار مقوله ی گردی، خوراکی ( نان شیرینی) و ظروف تصادفی باشد. از دیگر موارد قابل بررسی واژه ی kalak در گونه. های زرقانی، بیرجندی، قصرانی، کلیمیان یزد، دزفولی است ، که به معنای ظرف سفالین و منقل برای تهیه ی آتش آمده و در یزدی نام نوعی ستون است که در بالای آن آتش روشن می.کنند و در میان مساجد ساخته شده است. kollu در گویش سیرجانی به معنای قرص کوچک نان و در گونه ی شهر بابکی در ترکیب با واژه ی bad به معنای گرد باد و در سمنانی همین واژه با همین ساختار به معنای کوزه ی سفالی است.
7 ایزدبانوی بزرگ موسوم به کالی
کالی ایزد بانوی بزرگ و همسر شیوا یکی از نام.های ایزدبانو.ی بزرگ در هند است. و هنوز در هند بانوی اسطوره.ای جهان تصور می.شودکه خاستگاه آن به دوران نوسنگی برمی.گردد ( گلن،12: 1991).
کالی در هند از الهگان توده ی مردم است که چون نیروی مادری جهان ظاهر می.شود. ( ک.م.سن، 1375 : 74). گلن در جای دیگر از کتاب خود تاکید کرده که این ایزد بانو منحصر به هند نیست (13: 1991 ).
1-7 کالی و ارتباط او با واژه .های گردآوری شده
واژه. های بررسی شده نشان می.دهد. شباهت بین آنها نمی.تواند تصادفی باشد و نشان از اعتقاد به باور پرستش یا آیینی در ارتباط با ایزد بانوی بزرگ، احتمالا با نام "کالی" در این سرزمین.ها و نامگذاری بر اساس نام او دارد. در واقع گذشته از شباهت آوایی این نام.ها با نام کالی همه ی این مقوله.های یاد شده در ارتباط با ایزد.بانوی بزرگ قرار می.گیرند و او نماینده ی آنها است.
نان براساس باور.های کهن هدیه ی ایزد بانوی بزرگ و خدای زمین است و شکل آن نیز گرد است زیرا دایره نیز نماد این ایزد بانوست ( گلن، 13:1991). بدین.سان تمام نام. های نان که در اینجا فهرست شده و بویژه گرد بودن شکل آنها این نظر را تایید می.کند، زیرا ویژگی گردی از عنصرهای اصلی ایزد بانوی بزرگ است که موکل کشاورزی نیز است. ایزد.بانوی غله با خوشه. های گندم و نیز خیش، شاخ وفور نعمت و ... از نماد.های کشاورزی است (کوپر، 291:1993 ). گذشته از آن از نماد.های نان این است که مونث تصور شده است ( کوپر، 1993:362).
3-7گردی و ایزد بانوی بزرگ
دایره نماد ایزد بانوی بزرگ است. شکل بیشتر نان. ها گرد است. ( گلن13: 1991). دایره یا « لایتناهی» نمادی است مؤنث در تضاد با « محدود» مستقیم، مذکر، نیروی آفریننده ی پدرانه. دایره. های کوچک روی ظرف قربانی مظهر کلوچه یا نان فدیه است.( کوپر 140: 19930). بنابر.این با توجه به آنچه گفته شد واژه. هایی که به نوعی نماد گردی و نیز کروی بودن هستند در ارتباط با ایزد.بانوی بزرگ قرار می.گیرند.
4-7ارتباط ظروف ( کوزه) با کالی ایزد بانوی بزرگ
گلدان ( کوزه و بطور کلی ظرف.های) انسان انگارانه متعلق به دوران نوسنگی نشان دهنده ی ایزد بانوی آسمان است که می.توانسته باعث بارش باران شود. شئء.ای که که دارای این انگاره ی ترسیمی است، یعنی ظرف یا کوزه نیز از لحاظ معنایی هم با باران مربوط است. ایزد بانویی که در آسمان جای دارد همانند ظرف رطوبت تصور می.شده است، به همین دلیل ظرف نگهداری آب هم به سان ایزد بانو تصور می.شده است، تصور این.که ظروف با نقش ایزد بانو پیوند دارند ، با دهانه ی گرد.شان نیز تایید می .شود. ( گلن، 12: 1991)
در اینجا نیز ایزدبانوی بزرگ، کالی رد خود را در گویش .ها و زبان .های ایرانی به جا گذاشته است. در فهرستی که مربوط به کوزه است تمام نام. ها شباهت آوایی چشمگیری با نام کالی دارند. گذشته از آن سبو و تنگ آب و پارچ نماد آب .های کیهانی؛ مادر کبیر؛ اصل پذیرنده ی مونث؛ پذیرش، و باروری قلب هستند ( کوپر192: 1993
5-7رنگ سیاه و سیاهی رنگِ کالی
از دیگر مفاهیمی که بر اساس داده. های این مقاله می .توان آن را به ایزد بانوی بزرگ و در اینجا به کالی منسوب دانست رنگ سیاه است. سیاهی از ویژگی .های اصلی کالی به شمار می .رود سیاهی کالی برطبق یکی از اسطوره.ها به سبب آن است که از سیاهی خشم چهره ی دئوا به دنیا آمده است. ( فرهنگ اسطوره.، 1990).Kali که با نام kalika نیز شناخته می.شود از ایزدان هندو است که با مرگ و ویرانی ارتباط دارد. Kali صورت مؤنث kāla به معنی « سیاه، رنگ تیره» است Wikipedia)). کوپر( 172:1991) سیاهی را نماد تاریکی آغازین؛ غیر متعین؛ خلاء؛ شر؛ ظلمت مرگ؛ شرم و ... تداعی.گر جنبه ی تیره ی مادر کبیر آورده، مخصوصا در نقش کالی (kali ) کسی که سیاه ( kala) است.
نتیجه.گیری
بار.ها به اهمیت گویش ..ها در زمینه .های مختلف بویژه ریشه. شناسی و واژه. گزینی اشاره شده است. اما استفاده از گویش .شناسی تنها در مواردی که نام برده شد کافی نیست . گویش .ها امکانات بالقوه.ای را در اختیار می .گذارند که می .توان استفاده. های بسیار گسترده .تری از آنها کرد. گویش .شناسی به سبب حفظ واژه. ها و اصطلاحات بسیار کهن نسبت به زبان .های رسمی قادرند درباره ی تفکر اقوام کهن و شیوه ی زندگی آنها اطلاعات و آگاهی .ها مفیدی در اختیار بگذارند. آنگاه که گویش. شناسی در کنار دیگر رشته. های علمی مانند انسان .شناسی، اسطوره. شناسی که به بررسی باور.ها و آیین.ها می.پردازند همراه شود گذشته از کشف خاستگاه .ها و ریشه .های واژه.ها می.تواند پاسخگوی چرایی آنها نیز باشد و رویکردهای نظری تاز ای در ارتباط با خاستگاه فرهنگ را ایجاد کند. باور به ایزد بانوی بزرگ در همه ی فرهنگ. های کهن هندو اروپایی، سامی و غیره به شکل گسترده .ای رواج داشته است. بنابراین اقوام کهن بسیار تحت تاثیر و تابع این باور بوده.اند. یکی از راه.. های نفوذ و نشان دادن این باورها گویش.ها است.
در زبان .ها و گویش .های ایرانی واژه. هایی شامل نام. های اشیاء، پدیده. ها و مفاهیم وجود دارد مانند نام برخی از نان. ها، خوشه .های گندم، ظروف، و نیز مفاهیمی مانند گِردی و رنگِ سیاه که در نگاه نخست هیچ.گونه پیوندی میان آنها دیده نمی .شود. اما تمام آنها تحت تاثیر باور به ایزد بانوی بزرگ و صورتِ دیگر این ایزد بانو به نام کالی که هم اکنون فقط در هند باور رایجی است، نام .گذاری شده .اند. این نام. ها گذشته از شباهت آوایی، شبا.هت معنایی گسترده. ای با یکدیگر دارند. اشتراک دیگر آنها همان باور به ایزد بانوی بزرگ و آن مقوله. های است که این ایزد بانو موکل آنهاست و در نتیجه می .توان گفت که این نامگذاری. ها بر اساس نام او بوده است.
این شباهت و اشتراک نشان می .دهد، روزگاری بسیار بسیار دور باور به کالی درسرزمین. های هند و اروپایی عمیقا رواج داشته است. این نظریه را یافتن تعدادی از معادل. های روسی با نمونه.. هایی که در زبان .ها و گویش .های ایرانی آمده، نیز تائید کرده است.
این مطلب خلاصه ای است از مقاله ای با عنوان "حضور ایزدبانوی بزرگ در زبان ها و گویش های ایرانی"، در مجله گویش شناسی، ضمیمه نامه فرهنگستان به شماره 6، 1387، به چاپ رسیده و سپس برای تجدید انتشار به انسان شناسی و فرهنگ ارائه شده است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 266]