اسرائیلیات و زمینه های نفوذ آن به فرهنگ اسلامی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: زمانی كه اسلام از جزیرة العرب طلوع كرد، معاندان و بدخواهان این آیین الهى كه بسان خفاشانى شب پرست تاب نظاره این نور الهى را نداشتند تمام توان خود را به كار گرفتند تا مانع این خورشید جهان افروز شوند. دشمنان اسلام كه از راه مقابله نظامى و توسل به زور طرفى نبسته بودند، شیوه اى جدید برگزیدند. با هدف مشوه و مشوش جلوه دادن چهره تابناك اسلام به روش تحریف و قلب حقایق روى آوردند و بر آن شدند تا با خرافى نشان دادن آیین پاك محمدى پیروانش را از گرد این شمع فروزان پراكنده سازند و اسلام را در منظر همگان، دینى مغایر با مبانى عقلى و علمى ترسیم نمایند. در این میان یهودیان كه از دشمنان زخم خورده اسلام بودند و ظهور و گسترش اسلام هیمنه و ابهت آنها ار در هم شكسته بود و بساط امتیازهاى ساختگى آنها را در هم پیچیده بود حقد و كینه اسلام را در دل مى پروراندند و از هیچ فرصتى براى توطئه گرى و دسیسه چینى علیه اسلام فروگذار نمى كردند، یكى از شگردهاى شوم آنان، آلوده ساختن زلال جارى معارف دینى با اباطیل و افسانه هاى خرافى و پیرایه هایى بود كه یا زاییده ذهن بیمار آنان بود و یا ریشه در كتابهاى تحریف شده آنان داشت. اینان براى مسخ مفاهیم دینى و تحریف تعالیم و احكام اسلامى به القاى انواع شبه ها و دروغ پراكنى در میان مسلمانان پرداختند و بخش قابل توجهى از مفاهیم دینى را مشوب به خرافات و مجعولات خود نمودند، كه این قبیل مجعولات و افسانه هاى خرافى و قصه هاى ساختگى را - خواه از ناحیه یهودیان باشد و یا دیگران - در اصطلاح «اسرائیلیات » مى نامیم.

معناى اسرائیلیات
دكتر محمد حسین ذهبى در معناى اسرائیلیات تعریف جامعى ارائه مى دهد و مى گوید: «واژه اسرائیلیات گرچه ظاهرا نشانگر نفوذ فرهنگ یهود در تفاسیر مى باشد لیكن مقصود ما از اسرائیلیات مفهومى گسترده تر و فراگیرتر از این است و آن عبارتست از تاثیر پذیرى تفاسیر از فرهنگ یهودى و مسیحى و غلبه رنگ این دو فرهنگ - و مانند آنها - بر تفاسیر. اما از آنجا كه از صدر اسلام تا زمان عالمگیر شدن آن همواره یهودیان بیش از سایرین با مسلمانان معاشرت داشته و از نظر تعداد هم بیش از همقطاران خود بوده اند بدین جهت - در مقایسه با مسیحیت و سایر فرقه ها - بیشترین تاثیر را در تفاسیر (و سایر منابع اسلامى) بر جاى گذارده اند».

مصادر اسرائیلیات
اسرائیلیات از دو منبع و مصدر اصلى سرچشمه گرفته اند:
1 - كتب تحریف شده یهود و نصارى
بسیارى از روایات اسرائیلى ریشه در منابع تحریف شده یهود و نصارى دارد كه با امعان نظر مى توان دریافت برخى داستانهاى خرافى و اساطیر و اباطیل مندرج در كتابهاى آنها با رنگ و لعابى جدید و با پردازشى اسلامى وارد تفاسیر و سایر منابع مسلمین گردیده اند.
2 - خیال پردازى و افسانه سرایى هاى مسلمان نمایان اهل كتاب
یكى از سرچشمه هاى مهم اسرائیلیات، ذهنیت پردازى و افسانه سرایى یهودیان و مسیحیان تازه مسلمانى چون كعب الاحبار، وهب بن منبه، تمیم دارى، عبدالله بن سلام و همكیشان آنها بوده است.

عوامل و زمینه هاى نفوذ اسرائیلیات به فرهنگ اسلامى
1 - حضور اهل كتاب در جزیرة العرب پیش از اسلام
گرچه آیین بت پرستى بر بیشتر اعراب غلبه داشت و تا اعماق جزیرة العرب شیوع پیدا كرده بود، اما دو آیین یهودیت و مسیحیت - در مقایسه با سایر ادیان - در جزیرة العرب اهمیتى، درخور توجه داشتند و آشنایى و امتزاج و معاشرت اعراب با پیروان این ادیان نقش بسزایى در انتقال فرهنگ اهل كتاب به اعراب چه قبل و چه بعد از اسلام ایفا مى نمود. دكتر طه حسین به دنبال بحث در زمینه هاى آشنایى اعراب با آیین یهود و مسیحیت مى نویسد: «بنابراین اعتقاد به این مطلب كه ملت یهود در آن عصر دور و بر كنار - از سایر ملل و ادیان - زندگى مى كرد و از وضع ملتهاى همسایه خود بى خبر بود درست نیست زیرا دو كیش یهودى و مسیحى بر مردم جنوب و شمال - جزیرة العرب - از آسمان فرود نیامده بلكه از راه ارتباط با ملتهاى متمدن همسایه به دست آنان و اینان رسیده بود و تردیدى نیست كه برخى از مردم كه با دولت ایران همسایه و تا حدى زیر نفوذ و سیطره ایرانیان قرار داشتند كیش زردشتى را شناخته و پذیرفته بودند». آرى، همین معاشرتها و تعاملها بود كه بستر مناسبى براى شیوع فرهنگ اهل كتاب در جامعه عرب پیش از اسلام مهیا مى نمود و به دلیل ضعف فرهنگى كه بر عرب جاهلى آن دوره حاكم بود آنها بیشترین تاثیر را از عقاید و آداب و سنن اهل كتاب - و بویژه اساطیر و داستانهاى خرافى كه در میان آنها رواج داشت - پذیرفتند.

2 - ضعف فرهنگى عرب
مردم جزیرة العرب كه بیشتر بادیه نشین بودند عمدتا از معارف عقلى بى بهره بودند و مسائلى چون منازعات قبیله اى و انتقام جویى مهمترین مشغله ذهنى آنها بود. درگیرى و جنگ و جدال دایم، فرصتى براى تامل در اعتقادات دینى براى آنها باقى نمى گذاشت. مظهر عقل عرب جاهلى شعر و لغت و امثال و حكایات بود... آنها از علم و فلسفه بهره نداشتند زیرا زندگى اجتماعى آنها درخور علم و فلسفه نبود. دانش آنها منحصر به علم انساب یا شناختن اوضاع جوى بود. نگاهى اجمالى به خرافاتى كه در میان عرب جاهلى رواج داشت نشانگر آن است كه چون از ریشه یابى حوادث و كشف علتها عاجز بود به علومى چون كهانت، قیافه شناسى، عیافه (پیش گویى هاى مستند به پرواز و آواز خاص پرندگان) و مانند اینها روى آورد و طبیعى بود كه در شناخت علل و اسباب علم بسیار سطحى نگر بود. تعبیرات موجود در پاره اى از آیات قرآن كریم (قرآن كریم در سوره جمعه آیه 2 از اعراب جاهلى با تعابیرى ههچون «امیین » و بیسوادان و یا كسانى كه در گمراهى آشكارى به سر مى بردند یاد نموده است) و روایات اسلامى درباره جامعه عربى عصر جاهلى، گویاى سطح نازل فرهنگى آنها و غوطه ور بودنشان در گرداب نادانى و سرگردانى در بیابان اوهام و خرافات است. عدم برخوردارى عرب جاهلى از پشتوانه فرهنگى، تاثیرى مهم در انفعال آنها نسبت به اهل كتاب كه از وجاهت و منزلت علمى خاصى در نزد اعراب برخوردار بودند بر جاى مى گذاشت. اهل كتاب به خاطر برخوردارى از میراث دینى و فرهنگى و آگاهى از داستانهاى انبیا و سرگذشت پادشاهان و داستانهاى شگفت انگیز درباره آفرینش عالم و مانند آن، و به دلیل برخوردارى از یك شریعت دینى و كتابهایى چند - كه آن را به خدا و پیامبران نسبت مى دادند - همواره بر مشركان عرب جاهلى مباهات مى نمودند. از جمله عواملى كه به ویژه به قبول و جاهت فرهنگى مورد ادعاى یهود كمك مى نمود و به آنان نوعى تشخص مى بخشید نوید آنان به ظهور پیامبرى جدید بود كه آنان صفاتش را در كتبى كه بدانها دسترسى داشتند، یافته بودند و آن را براى اعراب حكایت مى كردند. از سوى دیگر آنها خود را از اولیاء و دوستان خدا و از برگزیدگان الهى معرفى مى كردند و بدین سبب براى خود جایگاهى ویژه قایل بودند. شواهد و روایات تاریخى فراوانى دلالت بر سلطه فرهنگى اهل كتاب بر اعراب جاهلى داشته و این مدعاى برخى محققان را اثبات مى كند: «عرب در برابر اهل كتاب همچون شاگرد نسبت به استاد عمل مى نمود و آنان را سرچشمه فرهنگ و معرفت خویش مى دانستند». از ابن عباس نقل شده است: این گروه از انصار كه بت پرست بودند با گروه دیگرى از یهود كه اهل كتاب بودند - در كنار هم مى زیستند - و آنها براى یهود از نظر علمى شانى والا قایل بودند و در بسیارى از كارهاى خود از آنها تبعیت مى كردند.

در متون تاریخى آمده است كه یهودیان مكانهاى به خصوصى در جزیرة العرب داشتند كه علما و احبار یهود در آنها احكام شریعت یهود و تاریخ گذشتگان و سرگذشت پیامبران پیشین و تعالیم تورات را تعلیم مى دادند كه این مكانها در نزد اعراب به «مدارس » یا «بیت المدارس » یا «مدارش » معروف بود. شواهد و قراینى كه از كتب روایى و تاریخى به دست مى آید نشانگر آن است كه برخى از بزرگان مكه و یثرب به این مكانها رفت و آمد مى كردند و سؤالهایى در باب داستانهاى انبیا و گذشتگان و موضوعات دیگر با علماى یهود مطرح مى كردند و آنها - بر طبق آنچه با ذهن آنان مانوس بود - پاسخ مى دادند و از همین رهگذر داستانهاى اسرائیلى و اساطیر بسیارى در میان اعراب - چه قبل از اسلام و چه بعد از ظهور اسلام - رواج یافت. قریش، به عنوان بزرگترین قبیله عرب از حیث تقدس كه خود را اهل حمس (تشدد در دین) مى خوانده، در مقابل یهود بسیار خاضع بوده است و این تسلط فرهنگى بعدها و پس از ظهور اسلام نیز ادامه یافت و مسلمین از اهل كتاب همچنان با نقل قصه هاى تورات و انجیل و كلمات قصار آنها، این تسلط را حفظ كردند. ابن جریر و ابن ابى حاتم و دارمى در مسند خود نقل كرده اند: عده اى از مسلمین بعضى از شنیده هاى خود از یهودیان را مى نوشتند. آن گاه پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله فرمود: «ضلالت براى امتى بس كه از آنچه پیامبرشان آورده دورى گزیند و روى به سوى مطالب دیگران آورد. » آن گاه این آیه نازل شد: «اولم یكفهم انا انزلنا علیك الكتاب یتلى علیهم ». (عنكبوت، 51) ترجمه: «آیا براى آنان كافى نیست كه این كتاب را بر تو نازل كردیم كه پیوسته بر آنها تلاوت مى شود؟!». نصوصى در دست است كه نشان مى دهد اهل كتاب با بهره گیرى از آگاهیهاى پیشین و نفوذ فرهنگى خود به عنوان میراث دوره جاهلیت براى به دست آوردن موقعیتى در جامعه جدید بسیار كوشیدند. متون دینى آنان مشتركات فراوانى با دین اسلام داشت و آنان توانستند با بهره گیرى از همین زمینه مدعى داشتن آگاهیهایى در زمینه تفسیر قرآنى شوند. افزون بر این آنان با استفاده از این امر كه در متون گذشته آنان آگاهى از بعثت رسول خدا (ص) آمده، زمینه آن را تا به آن جا گسترش دادند كه گویى در كتب مقدس آگاهیهاى فراوانى درباره سیر تحولات جامعه اسلامى، سرگذشت خلفا و رخدادها و جنگها آمده است. باور داشتن مسلمان به این امور كار اهل كتاب را آسان كرد. اما آنچه به گسترش اسرائیلیات و داستانهاى خرافى و مجعول اهل كتاب كمك مى نمود اسلام آوردن ظاهرى و سطحى تنى چند از علما و دانشمندان یهود و نصارى بود كه با پوشیدن كسوت اسلام و حتى در آمدن به كسوت صحابه پیامبر(ص) توانستند به راحتى بسیارى از عقاید خرافى و رسوبات فكرى خود را در قالب روایات و احادیث به خورد مسلمانان بدهند و زلال جارى فرهنگ اسلامى رابا مجعولات و موهومات خود آلوده سازند. یكى از عواملى كه سبب مى گردید تا اسرائیلیات و مجعولات این گروه از مسلمان نماهاى اهل كتاب به دیده قبول نگریسته شود آن بود كه اغلب مسلمانان اینان را هم رتبه و همشان اصحاب رسول خدا(ص) دانسته و ارج و قرب شایانى براى آنان قایل بودند و این در حالى بود كه از منویات شوم آنان بى خبر بودند.

3- قصه سرایان و افسانه پردازان و نقش آنها در ترویج اسرائیلیات
از آنجا كه قصه همواره ابزارى كارآمد در تاثیر گذارى بر مخاطبان بوده است، اسرائیلیات پردازان نیز از این ابزار در جهت پیشبرد اهداف خود استفاده هاى فراوان بردند و خود به یكى از قطبهاى مهم خلق و اشاعه داستانهاى خرافى و جعلى مبدل شدند. هر چند پیش از ظهور اسلام و در دوره جاهلیت اساطیر و افسانه هاى بسیار در میان اعراب جاهلى رواج داشت، اما علاقه وافرى كه مردم عادى و حتى گاه صحابه پیامبر (ص) به روایات داستانى و حكایات سایر اقوام و ملل نشان مى دادند سبب رشد فعالیت قصه گویان پس از پیدایش اسلام گردید. در پاره اى از تفاسیر، روایاتى چند در بیان شان نزول آیه سوم سوره مباركه یوسف وارد شده كه نشان مى دهد گروهى از صحابه پیامبر (ص) به دلیل گردش به شنیدن داستانهاى بنى اسرائیل توسط یهودیان مدینه - كه به احتمال زیاد ناشى از تصور آنان نسبت به یهودیان قبل از اسلام بوده - خواهان شنیدن همان قصص از رسول خدا صلى الله علیه وآله بودند. در یكى از روایات نقل شده كه اصحاب از رسول خدا صلى الله علیه وآله خواستند تا براى آنان «قصص » نقل كند. در پاسخ این درخواست این آیه نازل شد كه: «نحن نقص علیك احسن القصص » ما بهترین سرگذشتها را از طریق این قرآن بر تو بازگو مى كنیم. افرادى چند از جمله «نضربن حارث »، در زمان حیات پیامبر گرامى اسلام (ص) از همین عامل، یعنى مشغول داشتن مردم به داستانهاى جاهلى و یا اساطیر و افسانه ها كه از سایر اقوام و ملل - خصوصا یهودیان - به عاریت گرفته شده بود، به عنوان ابزارى براى مبارزه با اسلام و رویارویى با قرآن بهره مى جستند. پس از رحلت رسول اكرم صلى الله علیه وآله و به دنبال غروب مهر نبوى از گستره افق اسلام خلا فرهنگى عظیمى جامعه اسلامى را فرا گرفت كه یكى از دلایل آن سیاست نادرست حكام در انزواى عالمان حقیقى و بى توجهى به آنان در حل مشكلات و معضلات فكرى و فرهنگى جامعه اسلامى بود. به دنبال این امر هیات حاكمه براى مشغول داشتن مردم به مسائلى حاشیه اى و غیر ضرور و به جهت پر كردن این خلا فرهنگى، به شیوه اى جدید روى آورد كه نه تنها نوعى لذت خیالى و دلپذیر براى مردم در برداشت بلكه با منافع حاكمان وقت نیز هیچ گونه تعارض و اصطكاكى نداشت. این شیوه اجازه دادن به قصه گویى آن دسته از علماى اهل كتابى بود كه - به ظاهر اسلام آورده بودند و از این طریق هر چه مى خواستند، از انواع اسطوره ها، افسانه ها و ترهات در میان مردم منتشر مى كردند و اوهام و خیالات آنان را به افقهاى دور دست و غبار آلود مى بردند و سپس در بیابان بیكران رؤیاها و دریاى ژرف و بى پایان فراموشى رها مى كردند. اهل كتاب در تصدى این امر از دیگران سزاوارتر و ماهرتر و از همگان در تحقق اهداف مورد نظر دستگاه شایسته تر بودند، زیرا از قدیم مورد احترام عرب قرار داشتند و اعتماد آنان را به خود و دانش خویش جلب كرده بودند و اسلام نیز - على رغم تلاش فراوان - نتوانست این دیدگاه بى پایه را از دلهاى بیمار و ضعیف آنان بزداید. دانشمندان اهل كتاب به خوبى از عهده این ماموریت بر آمدند و همه اهداف حكومت و حاكمان و دیگر اهدافى را كه خود در رسیدن بدان كوشش مى كردند و شب و روز در راه نیل و حصول بدان تلاش مى كردند تحقق بخشیدند. محققان تصریح نموده اند كه جریان قصه خوانى در صدر اسلام حركتى متاثر از فرهنگ اهل كتاب بوده و براى قرنها مایه هاى اصلى آن قصصى بوده كه اهل كتاب از انبیاء و مانند آنها روایت مى كرده اند. قصه خوانى نوعى فرهنگ را در كنار فرهنگ اسلامى قرار داد و على رغم مخالفت برخى از عالمان دین و با حمایت برخى از خلفا و محدثان توانست در عمق جامعه نفوذ كند و اثرات مصیبت بارى بر فرهنگ اسلامى بگذارد. خصوصیت عمده این قصه ها - با این كه قرار بوده قصه به معناى واقعى و اصیل آن یعنى، تاریخى باشد - دورى آنها از واقعیت است، كه البته با نام واقعیت بر مردم عرضه شده است. دكتر احمد امین مى نویسد: «اخبار یهود و نصارى و افسانه هاى ملل دیگر از همین مجرا - یعنى قصه سرایان - وارد اسلام شد. افزایش قصه سرایى باعث فزونى دروغ و جعل حدیث گردید و حقایق تاریخى را وارونه ساخت و محققان - را دچار رنج نمود و طریق حق را بر آنان پوشیده ساخت».

4 - حكومت اموى و نقش آن در اشاعه اسرائیلیات:
با به سلطنت رسیدن معاویه و حاكمیت خاندان اموى بر جامعه اسلامى سیر قهقرایى فرهنگ و ارزشهاى اسلامى و احیاى سنتهاى جاهلى آغاز گردید و در چنین محیطى بود كه بسیارى از بیمار دلان، جاعلان حدیث، قصه سرایان دربارى، مروجان اسرائیلیات، مسیحیان رومى، ورشكستگان سیاسى و ته مانده هاى كفار قریش بسان مگسانى پیرامون شیرینى جاه و جلال حكام اموى گرد آمدند و از این خوان گسترده بهره اى وافر بردند. از آنجا كه اكثر حكام اموى خود بهره اى از علم و دانش نبرده بودند براى پر كردن خلا علمى موجود در جامعه اسلامى به اهل كتاب و شعرا و خطبا و قصه گویان روى نمودند و آنها نیز تا توانستند ترهات و اباطیل خود را در میان مسلمانان پراكنده ساختند و چهره تابناك اسلام را زشت و كریه جلوه دادند. دكتر احمد امین در توصیف گوشه اى از عصر تاریك اموى مى نویسد: «دولت بنى امیه نسبت به نشر علوم كمكى نمى كرد فقط ادب و فن قصه گویى رسمى را رواج مى داد. دربار خود را به روى شعرا و خطبا باز كرده و قصه گویان را در مسجد معین و موظف مى نمود. به علم و فلسفه هیچ توجه و اهتمامى نداشت. علت آن جمود باید این باشد كه:

اولا - اساس حكومت بنى امیه فشار و خشونت بود و براى دوام آن به وجود شعرا و گویندگان نیازمند بودند، زیرا شعر و خطابه در آن روزگار مانند نامه نگارى عصر كنونى بوده است. بدین سبب غیر از شعرایى كه لب به ثناى آنان مى گشودند كسان دیگر در نزد آنان مرتبتى نداشتند.

ثانیا - وضع بنى امیه یك وضع بدوى جاهلى خشن بود كه از علم و فلسفه لذتى نمى بردند، و به یك خطبه بلیغ توجه بیشترى مى كردند.

ابن ابى الحدید گروهى از صحابه و تابعین كه معاویه آنها را به جعل حدیث گماشته بود - نام برده و به نقش عمال معاویه در ساختن احادیث فضایل صحابه براى تقرب به بنى امیه اشاره نموده است. معاویه و سایر حكام اموى كه براى رسیدن به اهداف سیاسى خود به كارگیرى هر وسیله اى را مجاز مى شماردند، از روایات جعلى و ساختگى علماى یهود و مسیحى تازه مسلمان شده (یا به ظاهر مسلمان شده) و سایر جاعلان حدیث و هوسبازان وابسته به خویش نهایت بهره را بردند.

عوامل دیگرى نیز زمینه ساز حركت خزنده اسرائیلیات در جامعه اسلامى بوده است كه از آن میان مى توان به چند عامل ذیل اشاره نمود:
1 - جلوگیرى از نگارش احادیث پیامبر اكرم (ع) در طول قرن اول هجرى كه از یك سو منجر به نابودى حجم انبوهى از میراث اسلامى گردید و از سوى دیگر رواج اسرائیلیات و افكار خرافى و انحرافى در جامعه اسلامى را به دنبال داشت.
2 - اجمال داستانهاى قرآن و شرح و تفصیل كتابهاى پیشین.
3 - جمود برخى مفسران و محدثان در قبول هر گونه روایت.
4 - فتوحات اسلامى و ا ختلاط و آمیزش مسلمانان با ملل بیگانه و تاثیر پذیرى از برخى عقاید و آداب و رسوم آنها.
5 - ترجمه بسیارى از آثار علمى، فلسفى و ادبى ملل دیگر، به ویژه ترجمه تورات و انجیل و كتب مانوى و مزدكى به زبان عربى و بالمآل آشنایى مسلمین با داستانها و اساطیر و خرافات موجود در برخى از این آثار و راهیابى آنها به متون اسلامى.
6 - فقدان ضوابط و معیارهاى دقیق براى تشخیص اسرائیلیات و احادیث موضوعه در ابتداى شكل گیرى جوامع روایى.
7 - دور نگاه داشتن تشنگان معارف ناب اسلامى از چشمه سار زلال اهل بیت پیامبر «صلوت الله علیهم اجمعین » به دلیل سیاستهاى خاصى كه از ناحیه دستگاه خلافت تعقیب مى گردید. و عواملى دیگر

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 253]