دیدگاهها و اقوال مختلف در مورد صابئین

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: صابئین از واژه های قرآنی است و سه بار در قرآن ذكر شده است و نام پیروان یكی از ادیان آسمانی می باشد و پیروان این آیین در استان خوزستان و اطراف بصره به صورت اقلیت زندگی می كنند و (صبی) نامیده می شوند. و اما در این كه آنان پیرو چه دینی بوده اند، بین مفسران و لغت شناسان و نویسندگان مقالات ملل و نحل و تاریخ نویسان اقوال گوناگونی است؛ با آن كه صائبان قبل از نزول قرآن كریم پیش اقوام و طوایف ساكن شبه جزیره عربستان معروف و مشهور بوده و قرآن مجید هم به تعریف و توصیف آنها مبادرت ورزیده است و این قوم از صدر اول اسلام تا به امروز با مسلمانان در یك محیط زندگی كرده و با آنان در ارتباط بوده اند، عجیب است كه آئین صائبان هم چنان مجهول و ناشناخته مانده است، و همین ناشناختگی وضعیت آنان و مجهول بودن حقیقت آیین و باورها و عقاید آنان باعث تردید در حكم فقهی ایشان شده است وچون موضوع مسأله برای آنان چندان روشن نبوده، با شك و تردید مسأله را دنبال كرده اند، برای رفع این تردید راهی غیر از این وجود ندارد كه به خود صائبان و كتابهایی كه به خود صائبان و كتابهای شان مراجعه گردد. وقتی انسان به عوام های آنها مراجعه می كند، جز افسانه چیزی از دینشان نمی دانند و انسان نمی تواند از آنها به دین واقعی صائبان پی ببرد. كتابهای شان به زبان و خط ارامی است و چاپ نشده است و مخطوط می باشند تا این اواخر كتابهای ترجمه شده از آنها در دست نیست، اگر چه بعضی از آن در این اواخر ترجمه شده، ظاهرا مهمترین كتاب آنها «كنز اربا» است.

اقوال محققان در مورد صابئین
محققان بر این عقیده اند كه: صابئین پیروان اولیه یحیاى تعمید دهنده مى باشند. در یكى از مهم ترین آثار مذهبى آنان به این واقعیت تصریح شده است: یحیى پیش از عیسى بیابد و از او تعمید بگیرد... مسیح مذهب یحیى را فاسد نمود و تعمید در اردن را تغییر داد... دجال در جهان پدیدار شد و بر مسیح اقامه دعوى كرد و او را به دست یهودیان سپرد. مسیح را بر صلیب میخ كوب كردند، اما او توانست خود را از صلیب برهاند و در كوه موران پنهان شود... صابئین یحیى بن زكریا را پیامبر خود نمى دانند، بلكه وى را یكى از مؤ منان و كاهنان آئین خود مى شمارند كه روح و جسم مردم را شفا مى داد. عیسى نیز یكى از مؤ منان این آئین بوده؛ ولى به اسرار دین خیانت ورزید...
محققان معتقدند كه مندائیان همان صابئین هستند و عقایدشان توحیدى است. لغت شناسان واژه صابى را در لغت عربى جستجو مى كنند و در معناى صابى مى گویند: صابى از دین برگشته و در دین دیگرى داخل شده را گویند.
مفسران اسلامى واژه صابى را عربى مى دانند.
ابوالفتوح رازى مى گوید: صابى كسى است كه از كیش جمهور و اكثریت جامعه به دین دیگرى رود اصل این كلمه از صبا به معناى میل باشد.
شاعر مى گوید: صبا قلبى و مال الیك میلا...
زمخشرى مى گوید: صبا: اذا خرج من دین الى دین آخر...
راغب مى گوید:... و قیل لكل خارج من الدین الى دین آخر...
لغویان صبا را صبئى و صبو دانسته اند و هر دو ریشه را به همان معناى فوق گرفته اند.
برخى مورخان این قوم را به صاب بن مارى یا صاب بن شیث بن ادریس نسبت داده اند.
مورخان اروپایى واژه صبا را از سباء (نام یكى از شهرهاى قدیم یمن ) مى دانند و با مقایسه عقاید این قوم مدعى اند كه مردم سباء اجرام آسمانى و ستارگان را مى پرستیده اند. در عقاید صابئین چنین عقایدى یافت مى شود. لذا به صابى ها، یمنى ها اطلاق كرده اند و مكان اولیه آنان را در جزیرة العرب مى دانند. البته این ادعا مورخان یهودى است كه انگیزه خاصى دارد و مى خواهد اقدامات یهودیان علیه این قوم را محو كنند. در مقابل برخى محققان مدعى اند كه كلمه صابى عبرى است و به معناى فرو رفتن در آب براى تعمید مى باشد.
در دایرة المعارف فرانسه و برخى منابع لغت فارسى از جمله فرهنگ دهخدا آمده است كه: صابئین جمع عربى و مشتق از ریشه عبرى ص. ب. ع به معناى فرو رفتن در آب است، یعنى: تعمید كنندگان، كه به هنگام تعریب، عین آن ساقط شده است. مغتسله كه محل كهن پیروان آئین صابى در خوزستان بوده و هست، ترجمه صحیح كلمه صابى است
یك محقق آلمانى بر ریشه عبرى این واژه تصریح كرده است. او ریشه عبرى صابى را از صاووت به معناى ستاره مى داند.
مورخان، مفسران و لغویان اسلامى پیرامون ریشه و معناى لغوى كلمه صابى تا حدودى اتفاق نظر دارند.
مورخان و محققان اروپائى بر عبرى بودن ریشه این واژه متفق هستند. یك مستشرق آلمانى صابئین را یهودیانى معرفى كرده كه در كنار دجله زندگى مى كنند و مى افزاید كه این یهودیان از مذهب خود دست برداشته و پیرو یحیاى تعمید دهنده شدند.

صابئین از دیدگاه قرآن
این اسم سه بار در قرآن كریم ذكر شده:
1. در آیه 62 از سوره بقره چنین آمده است: «ان الذین آمنوا و الذین هادوا و النصاری و الصابئین من امن بالله و الیوم الاخر وعمل صالحا فیهم اجرهم عندربهم و لاخوف علیهم و لا هم یحزنون»: كسانی كه ایمان آورده اند، كسانی كه به آیین یهود گرویدند و ترسایان و صابئین هر كس كه به خدا و روز رستاخیز ایمان داشته باشد و كار نیكی انجام دهد، پاداش آنها نزد پروردگارشان است و بر آنها ترس و اندوهی نیست. در این آیه صابئین بعد از یهود و نصاری ذكر شده است، هر كدام از پیروان ادیان الهی كه در عصر و زمان خود بر طبق وظایف فرمان دین عمل كرده اند و رستگارند.
2. در آیه 69 سوره مائده: «ان الذین امنوا و الذین هادوا و الصائبون و النصاری من امن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحا فلا خوف علیهم و لایحزنون»؛ آنها كه ایمان آورده اند و یهود و صائبان و ترسایان، هر گاه به خداوند یگانه و روز جزا ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند نه ترسی بر آنها هست و نه غمگین خواهد شد. در هر دو آیه صائبان از اهل كتاب و دین و در ردیف یهود و نصاری معرفی شده اند، لحن هر دو آیه بیانگر این است كه آیین صابئین همانند آیین یهود و نصاری یك آیین توحیدی و آسمانی است و مشمول صفت مؤمن و استحقاق پاداش معنوی و رهائی از بیم و اندوه قرار گرفته اند.
3. در آیه 17 از سوره حج نام صابئین در ضمن اسامی ادیان دیگر با افزودن نام مجوس چنین ذكر شده است: «ان الذین امنوا و الذین هادوا و الصابئین و النصاری و المجوس و الذین اشركوا ان الله یفصل منهم یوم القیامه ان الله علی كل شیء شهید»؛ كسانی كه ایمان آورده اند و كسانی كه یهود شده اند و صائبان و ترسایان و مجوس و كسانی كه برای خدا شریك قرار داده اند، خداوند روز قیامت میان آنان داوری می كند.

در این آیات می بینیم كه از صائبیها در ردیف «اهل كتاب» نام برده شده و از آنها نیز همچون یهود و نصاری دعوت به عمل آمده تا معتقدات و اعمال ناخالص خود را با پذیرش اسلام و تعالیم آسمانی آن، مهذب و استوار سازند. بنابراین یهود و نصاری و صائبان سه دینی بوده اند كه مشمول خطاب و عنوان اهل كتاب می شده اند.

نتیجه: این كه پس می توان گفت از نظر قرآن صابئین مانند یهود و نصاری اهل كتاب و دین بوده و دینشان یك دین الهی و آسمانی است و آنها هم همانند پیروان سایر ادیان آسمانی، پیامبر و شریعتی داشته اند و پس از پیامبرشان به تدریج دچار انحرافاتی مانند تقدیش و پرستش ستارگان شده اند و نظیر همان انحرافاتی كه در دین یهود و نصاری هم وجود دارد. به این معنی دین صابئین در اصل مانند دین یهود و نصاری دین توحید بوده و اعتقاد به مبدأ و معاد از اركان دین آنها نیز می باشد.

صابئین از دیدگاه مفسران
از آیات فوق اجمالا استفاده شد كه صابئین پیرو بعضی از ادیان آسمانی بوده اند، اما در این كه آنان پیروان چه دینی بوده اند، بین مفسران اتفاق نظر وجود ندارد و اقوال گوناگونی است و در تفسیر كلمه صابئین در قرآن دچار اختلاط و تضاد و تناقض گویی شده اند كه به مرور زمان بر وسعت و غلظت این تناقضات افزوده شده است.
1- فخر رازی بعد از یك مقدمه چنین می نویسد: مفسران را در تعریف روش دینی صابئین گفته هایی است. نخستین قول، از مجاهد و حسن است كه گفته اند ایشان طایفه از مجوس و یهودند كه گوشت ذبیحه ایشان خورده نمی شود و زنان ایشان به زنی گرفته نمی شوند. دوم قتاده گفته است ایشان قومی هستند كه فرشتگان را می پرستند و به سوی خورشید نماز می گزارند، در هر روز پنج نماز... سوم آن قولها كه نزدیك ترین آنها باشد این است كه قومی ستاره پرست می باشند و ایشان را دو گفتار است، یكی آن كه آفریننده جهان، خدای تعالی است كه دستور بزرگداشت این ستارگان را داده... وگفتار دیگر آن است كه خدای سبحان آسمانها و ستارگان را آفریده، پس این ستارگان، هر چه را در این جهان روی دهد از بدی و خوبی و خوشی و ناخوشی تدبر می كنند و آنها را می آفریند، پس بزرگداشتن آنها بر بشر واجب است...

2- علامه طباطبایی درجلد اول ترجمه تفسیر المیزان پس از نقل سخن بیرونی درباره تاریخ صابئین و ذكر برخی از عقاید آنان یادآور شده است آن چه را كه بیرونی درباره تاریخ صائبان و ذكر برخی از عقاید آنان یادآور شده است، آن چه را كه بیرونی به برخی نسبت داده كه مذهب صائبی آیینی آمیخته از مجوس و یهودی و رگه هایی از آئین حرانی است با ظاهر آیه سازگارتر است، زیرا ظاهر آیه این است كه آن هم مذاهبی در عداد مذاهب سایر اهل كتاب است.

3- در تفسیر نور الثقلین به نقل از تفسیر علی بن ابراهیم چنین آمده است: « الصائبون قوم لا مجوس... » صائبون گروهی هستند كه نه مجوسی و نه یهودی و نه نصرانی و نه مسلمانند و آنها ستاره پرست هستند.

4- قرطبی پس از نقل اقوال می گوید: اما آنچه از مذهب آنها به دست آمد،چنان كه بعضی از علمای ما ذكر كرده است، آنها موحد هستند، منتهی به تأثیر ستارگان هم معتقدند و لذا هنگامی كه القاء ربا الله از حكم آنها پرسید، ابوسعید اصطخری به كفر آنها فتوا داد.

5- بیضاوی می گوید: صائبان قومی میان نصاری و مجوس هستند، و بعضیها گفته اند: اصل دین آنها دین حضرت نوح است و گفته شده كه آنها ملایكه و ستارگان را می پرستیدند.

این بود برخی از اقوال مفسران و مراجعین می توانند با مراجعه به تفاسیر دیگر به آراء دیگری نیز دست یابند.

صابئین از دیدگاه فقیهان
در میان فقها سخن در این است كه آیا صابئین اهل كتاب هستند و احكام و احكام ذمیان درباره آنها جاری است یا نه، آیا به عنوان یك اقلیت مذهبی می توانند در پناه حكومت اسلامی زندگی كنند و مانند یهود و نصاری و مجوس جزیه بپردازند یا نه؟ مسأله در میان فقهای شیعه و سنی مورد اختلاف است.
فقهای شیعه اغلب فقهای شیعه به خصوص قدمای آنها صابئین را از جمله اهل كتاب ندانسته و تنها یهود و نصاری ومجوس را اهل كتاب می دانند و در مقابل اینها بعضی از فقها، هم به اهل كتاب بودن صابئین قایل اند و احكام ذمه را درباره آنها هم جاری می دانند، ولی این گرو در اقلیت هستند.

سخنان برخی از فقها:
شیخ مفید می نویسد: فقهای اهل سنت در كفر صابئین و همنوعان آنها به غیر از سه گروه یهود و نصاری و مجوس اختلاف دارند، مالك بن انس و اوزاعی گفته اند هر دین بعد از دین اسلام غیر از یهود و نصاری مجوسی هستند و پیروان آنها در حكم مجوسی هستند. از عمر بن عبدالعزیز روایت شده كه گفت: صائبان مجوسی هستند، شافعی و جمع اهل عراق گفته اند صایبی در حكم مجوس اند و بعضی از اهل عراق گفته اند صابئین در حكم نصاری هستند... شیخ مفید پس از اشاره به اختلاف فقهای اهل سنت در یك بررسی علاوه به بیان بر حكم صابئین مانند یك متكلم عقاید و باورهای آنان را نیز از نظر كلامی مورد دقت قرار داده و عقایدی را به آنها نسبت داده كه آن عقاید ظاهرا اختصاص به آنها دارد و در ادیان دیگر چنین عقایدی یافت نمی شود. بنابراین به نظر شیخ مفید آیین صابئین هیچ شباهتی با مذاهب دیگر حتی مجوس هم ندارد.

شیخ طوسی در النهایه و المبسوط صریح دارد به این كه جز یهود و نصاری و مجوس از سایر ادیان مانند بت پرستان از صابئین و غیر آنها جزیه گرفته نمی شود.
صاحب جواهر پس از دقت وكنجكاوی زیادی از قول مشهور هم نمی تواند تجاوز كند، سرانجام حكم می كند كه جز یهودی و نصاری و مجوس اهل كتاب وجود ندارد. در مقابل این گروه از فقهای شیعه كسانی هستند كه صابئین را اهل كتاب می دانند و به اخذ جزیه از آنها فتوا می دهند و از قدما می توان ابن جنید را نام برد و از معاصرین هم مرحوم آیت الله خویی است كه فرموده: ظاهر این است كه صابئین از اهل كتاب هستند. و همین اختلاف نظر در بین فقهای اهل سنت نیز وجود دارد.

علت اختلاف نظر فقها در مورد صابئین
با توجه به متون فقهی و مطالعه آرای فقهای فریقین معلوم می شود كه اكثریت فقهای اهل سنت معتقدند كه صائبان اهل كتاب هستند و از آنها جزیه پذیرفته است و عده كمی از آنان با این نظر مخالفت كرده اند كه از جمله آنها ابوسعید استطحری است. برعكس اكثریت فقهای شیعه، صابئین را اهل كتاب و اهل ذمه نمی دانند و در میان آنها اقلیتی هم هستند كه به اهل كتاب بودن صابئین نظر داده اند. با مراجعه به لغت روشن می شود كه لغت شناسان در وجه تسمیه و ریشه كلمه صابی، دچار تشتت آراء هستند و وجوه متناقضی را ذكر كرده اند، متأسفانه مفسران و متكلمان و در باب ملل و نحل نیز درباره صابئین چندان كاوش نكرده و هر كس به تناسب مفهوم لغوی آن تعریف ادامه داده و لذا كلمات علما و اندیشمندان در این باره سخت مضطرب و پریشان است و به خاطر همین اضطراب و سردرگمی در معرفی صائبان، كلام فقها نیز دست كمی از مفسران و متكلمان ندارد و همین ناشناختگی وضعیت آنان و مجهول بودن حقیقت آیین و باورهایشان باعث تردید در حكم فقهی ایشان شده است

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 193]