رويكردهاى مذهبى در تاريخ معاصر ايران به زن

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: ● نويسنده: مهدي - مهريزي

● منبع: ماه نامه - آينه پژوهش - شماره 91

يكم. مسأله زن در ايران به دوران مشروطه (1284 ـ 1289ش/ 1905م ـ 1909م) بر مى گردد. آگاهى از انديشه هاى دنياى جديد و تحولات و جنبش هاى زنان نقش اصلى را در اين زمينه داشت. اين ارتباط و آگاهى سبب نقد و رد برخى باورهاى مذهبى و سنتى در ميان قشرهاى جديد جامعه گرديد. در مَثَل تاج السلطنه (تولد 1301ق) دختر ناصرالدين شاه، خاطرات خود را با عنوان خاطرات تاج السلطنه در سال 1343ق /1303ش به قلم آورد و در آن مسائل جديدى در حوزه امور زنان مطرح كرد، مى نويسد:

اگر زن ها در اين مملكت مانند ساير ممالك آزاد بودند و حقوق خود را مقابل داشته و مى توانستند در امور مملكت و سياسى داخل بشوند و ترقى كنند يقيناً من راه ترقى خود را در وزير شدن و پايمال كردن حقوق مردم و خوردن مال مسلمانان و فروختن وطن عزيز خود نمى دانستم… افسوس كه زن هاى ايرانى از نوع انسان مجزا شده و جزو بهايم و وحوش هستند و صبح تا شام در يك محبس نااميدانه زندگانى مى كنند و دچار يك فشارهاى سخت و بدبختى هاى ناگوارى عمر مى گذرانند. 1

در جاى ديگر مى نويسد: (زندگانى زن هاى ايران از دو چيز تركيب شده: يكى سياه و ديگرى سفيد. در موقع بيرون آمدن و گردش كردن هياكل موحش سياه عزا و در موقع مرگ، كفن هاى سفيد. و من كه يكى از همين زن هاى بدبخت هستم آن كفن سفيد را ترجيح به آن هيكل موحش عزا داده، و هميشه پوشش آن ملبوس را انكار دارم). 2

و نيز تكليف زن هاى ايرانى را چنين شرح مى دهد: (استرداد حقوق خود مانند زن هاى اروپايى، تربيت اطفال، كمك كردن به مردها مانند زن هاى اروپايى، پاكى و عفت، وطن دوستى، خدمت به نوع، طرد كردن تنبلى و خانه نشينى با برداشتن نقاب). 3

و نيز مى نويسد: (خرابى مملكت و بداخلاقى و بى عصمتى و عدم پيشرفت تمام كارها حجاب زن است). 4

به جز كارهاى نظرى در اين دوره شكل گيرى انجمن هاى زنانه از قبيل انجمن آزادى زنان (1907م)، اتحاديه غيبى نسوان (1907م)، انجمن مخدرات وطن (1910م) و… 5 و نيز نشريات اختصاصى مسائل زنان مانند دانش، شكوفه، زبان زنان، نامه بانوان، عالم نسوان، جهان زنان، جهان نسوان وطن خواه، مجله نسوان، مجله سعادت نسوان شرق و دختران ايران 6 در دفاع از حق آموزش و تعليم زنان و تأسيس مدارس دخترانه و نيز مسأله حق رأى زنان تأثير چشمگيرى داشت. 7

ناگفته نماند كه پيش از مشروطه نيز كسانى به اين مسأله دامن زدند كه مى توان از اين نمونه ها ياد كرد. قرة العين (1852 ـ 1814م) در سال 1848م/1265ق در كنفرانس بدشت شاهرود كشف حجاب كرد. 8

بى بى خاتون استرآبادى كتاب معايب الرجال را در نقد و رد تأديب النسوان از نويسنده اى ناشناس و تحرير شده در سال 1304ق يا 1309ق، 9 در سال 1313ق/1895م به رشته تحرير در آورد 10. وى از برترى مردان بر زنان، تفسيرى نسبى دارد:

هر چند [به] مرتبه، مردان به مقتضاى ادله و برهان و آيات قرآن از زنان برترى و بالاترى دارند. قال اللّه تبارك و تعالى الرِّجَالُ قَوَّمُونَ عَلَى النِّسَآءِ الى آخر آيه، ولى نه هر مردى از هر زنى فزون تر است و نه هر زنى از هر مردى فروتر. و مريم و زهرا(س)، آسيه و خديجه كبرى از زنانند، فرعون و هامان، شمر و سنان از مردانند. 11

در مورد مكر زنان مى گويد: (اگر چه مردان به دليل آيه قرآن كه خداوند فرموده إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمُ 12 [مكر شما بزرگ است] مكر را تماماً از زنان مى دانند، اما به دليل و برهان معلوم مى شود كه مكر زنان هم از مردان است. اگر مكرى بدانند از ايشان آموخته اند… و خداوند تبارك و تعالى در قرآن نيز از مكر مردان فرموده: وَ إِن كَانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ 13؛ هر چند از مكر آنان كوه ها از جاى كنده شود). 14

ميرزا فتحعلى آخوند زاده (1877 ـ 1812م) نمايشنامه نويس آذربايجانى تعدد زوجات را محكوم كرد و از لزوم تحصيل زنان سخن گفت. وى در نمايشنامه وزير خان لنكران، تعدد زوجات و زندگى زنان در اندرونى را مورد نقد قرار مى دهد و در نمايشنامه وكلاى مرافعه، مبارزه زنان را براى احقاق حقوق خويش مطرح مى سازد.

وى همچنين در كتاب اثر لرى و ملحقات كمال الدوله از حقوق برابر زن و مرد، تحصيل زنان و حقوق اجتماعى آنان سخن گفته است. 15

ميرزا آقاخان كرمانى (1896 ـ 1854 يا 1852م) اصلاح برخى از رسوم اجتماعى را كه زنان را محصور مى ساخت خواستار شد، وى در برخى نوشته هايش مى گويد:

حجاب و توارى زنان و عدم مخالطه ايشان با مردان و اسقاط آنان از حقوق بشريت به طورى كه آنان را از اعداد بشر نمى شمردند موجب هزار گونه فساد در عالم انسانيت شده… عالم انسانيت، به سرحد كمال نخواهد رسيد مگر اين كه زنان در جميع امور و حقوق با مردان مشترك و برابر باشند. 16

اعتصام الملك آشتيانى (م 1316ش) سردبير مجله بهار در تبريز و پدر پروين اعتصامى، ايرانيان را با آثار برجسته نويسندگان اروپايى و عربى آشنا ساخت؛ يكى از اين آثار كتاب تحرير المرأة نوشته قاسم امين مصرى بود كه تحت عنوان تربيت نسوان در سال 1318ق/1900م به فارسى ترجمه و منتشر شد. 17

به جز اينها كسان ديگرى در اين دوره چون شيخ احمد روحى (م1314ق) و ملك المتكلمين (1277 ـ 1326ق) و ميرزا جهانگيرخان شيرازى سردبير صور اسرافيل نيز از حقوق و آزادى هاى زنان دفاع كرده و به دنبال حضور اجتماعى زنان بوده اند.

با اين همه طرح مسأله زن به صورت جدى به دوره مشروطه بر مى گردد و مهمترين جلوه آن چالش با باورها و ديدگاه مذهبى و سنتى است.

دوم. موضعى كه طيف هاى مذهبى و دينى درباره اين مسأله در اين يكصد سال از خود نشان داده اند، موضوع اين نوشتار است. در اين نوشتار سعى مى شود گزارشى از آرا و منابع و منهج و منطق دين داران در مسأله زن در اين يكصد سال گزارش گردد و تحولاتى كه در ميان اين طيف گسترده اجتماعى شكل گرفته از لوازم اين بحث و بررسى خواهد بود، البته تلاش گرديده توصيفى بى طرفانه از اين مسأله ارائه گردد.

سوم. پيش از اين، در دو نوشته (تا آن جا كه نويسنده بدان دست يافته) به گزارش رويكردها درباره زن در تاريخ ايران توجه شده است:

نوشته اول كتابى است با عنوان جريان شناسى دفاع از حقوق زنان نوشته آقاى ابراهيم شفيعى سروستانى. 18

در اين اثر در بخش دوم كه عنوان جريان شناسى دفاع از حقوق زنان را به خود اختصاص داده از سه جريان ياد مى كند:

1. جريان سياسى دفاع از حقوق زنان با اين ويژگى ها:

الف) ضديت با اسلام و ارزش هاى اسلامى؛

ب) مخالفت با نظام جمهورى اسلامى؛

پ) بى توجهى به ارزش هاى اخلاقى؛

ث) تضعيف نهاد خانواده.

2. جريان غير دينى (سكولار) دفاع از حقوق زنان

اين جريان را با اين ويژگى ها معرفى كرده است:

الف) استفاده ابزارى از دين؛

ب) ارائه نكردن طرح و الگويى مشخص و عملى؛

پ) پذيرش منفعلانه حقوق غربى؛

ت) دين زدايى از حركت اصلاحى زنان.

3. جريان دينى دفاع از حقوق زنان

اين جريان را در دو طيف معرفى مى كند:

الف) طيف تجديد نظر طلب، كه برايش دو ويژگى بر مى شمارد:

ـ ناآگاهى يا تجاهل به منابع اجتهاد؛

ـ غفلت از منابع اجتهاد.

ب) طيف اصول گرا و اين ويژگى ها را معرفى مى كند:

ـ توجه به تفاوت هاى طبيعى زن و مرد؛

ـ نفى تقابل و تضاد زن و مرد؛

ـ توجه به خانواده به عنوان واحد بنيادين جامعه؛

ـ حفظ استقلال و پرهيز از انفعال؛

ـ پرهيز از تجدد مآبى و تحجر گرايى. 19

درباره اين نوشته و تقسيم بندى هايش توجه به چند نكته مفيد است:

ـ دايره زمانى كه در اين تقسيم بندى ملحوظ شده، گزارش جريان هاى پس از انقلاب اسلامى است.

ـ در گزارش جريان ها نيز تنها به ديدگاه هاى دينى و جريان دينى منحصر نيست، بلكه ساير طيف ها را نيز در برمى گيرد.

ـ در گزارش جريان دينى به نظر مى رسد جاى يك جريان خالى است و ضمناً نيز در اين نوشتار بدان اشاره شده است، آن جا كه ويژگى هاى طيف دينى اصول گرا را مى شمارد، پنجمين خصلتش را پرهيز از تجددگرايى و تحجرگرايى مى داند. پس معلوم مى شود برخى دين داران به زن نگاه تجدد مآبانه دارند كه بدان در طيف تجديد نظر طلب پرداخته است، ولكن طيف تحجرگرا را معرفى نكرده است با اين كه وجود اين جريان و ديدگاه هاى مربوط بدان در جامعه ايرانى جاى انكار ندارد و همين كه نويسنده طيف اصول گرا را راهى ميانه تجددگرايى و تحجرگرايى مى داند دلالت بر اين نكته دارد.

ـ در اين نوشتار هدف نويسنده تنها گزارش جريان ها نيست، بلكه نقد و بررسى و معرفى جريان مطلوب نيز مورد نظر بوده است.

دومين نوشته اى كه به اين مسأله پرداخته كتاب الگوى جامع شخصيت زن مسلمان نوشته آقاى محمد تقى سبحانى است. 20 در اين كتاب تنها رويكردهاى دين داران گزارش شده است و به جريان هاى غير دينى يا ضد دينى نپرداخته است، در اين اثر ديدگاه هاى دينى را به سه رويكرد تقسيم مى كنند:

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 94]