از انقلاب تجاري تا انقلاب صنعتي

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: تحولات اجتماعي، اقتصادي اروپا در عصر جديد

● منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از كتاب «تاريخ تحولات اروپا در قرون جديد» نوشته نقي لطفي و محمدعلي عليزاده، انتشارات سمت

الف) ايتاليا

نظام سرمايه.داري اروپا به عنوان يك ساخت اقتصادي – اجتماعي از درون جامعه فئودالي سر بر آورد كه قديمترين شكل آن سرمايه.داري تجاري بود. با افزايش بازرگاني و تجارت بين شرق و غرب طي جنگهاي صليبي بازرگانان اروپايي، مشهورترين بازارهاي مكاره را در فاصله قرون دوازدهم ميلادي تعدادي از شهرهاي آلماني كه با انگليس، فنلاند، سوئد و روسيه روابط تجاري داشتند براي حفظ منافع خود متحد شدند. تعداد اين شهرها بتدريج افزايش يافت و دو قرن بعد شركتي به نام «اتحاديه هانزا(1)» را كه يكي از مهمترين تشكيلات تجاري قرون وسطي بود به وجود آوردند. اين اتحاديه در قرن پانزدهم ميلادي انحصار تجارت در درياي شمال را در اختيار داشت؛ ولي از قرن شانزدهم به بعد نفوذ اين اتحاديه روبه كاهش نهاد.

يكي ديگر از اين بازارها در قرن سيزدهم ميلادي در حوزه شامپاني در شمال شرقي فرانسه تشكيل شد كه در سراسر سال داير بود و كالاهاي تجملاتي مشرق زمين و همچنين كالاهاي گوناگوني را كه در اروپاي شمالي توليد مي.شد به فروش مي.رساند. (2)

يكي ديگر از مهمترين اتحاديه.هاي بزرگ تجاري، در دوره قرون وسطي، جمهوري ونيز در ايتاليا بود كه نه فقط به تجارت نظم و نسق مي.داد، بلكه به كشتي سازي و كشتيراني نيز مي.پرداخت. به طوري كه در قرن پانزدهم ميلادي كشتيهاي تجاري ونيز 250 تن محموله را در خود جاي مي.دادند. (3)

موقعيت جغرافيايي ايتاليا در درياي مديترانه شرايط مناسبي را براي نظام دولتشهري آن فراهم كرده بود تا به گسترش مناسبات تجاري، بازرگاني با شرق و غرب عالم بپردازد. هيچ ترديدي نيست كه همين موقعيت شهرها در اروپا خصوصاً ايتاليا، يكي از علايم اوليه رشد مناسبات سرمايه.داري است. سرمايه.داري چه درونزا و چه برونزا يا وارداتي، نظامي است از اساس شهر محور و شهر جايگاه طبيعي اين نظام است. وليكن براي استقرار مناسبات سرمايه.داري نيازمند انهدام نهادهاي سياسي و ساختار اقتصادي فئوداليسم هستيم كه اين مسأله مسلماً از راه مسالمت.آميز و به صورت تدريجي ممكن نبود، مگر اينكه سرنگون كردن اين نظامات سياسي – اقتصادي، قهراً صورت مي.پذيرفت. از اين نظر دو حركت اساسي در تاريخ عصر جديد صورت پذيرفت تا بتواند به تخريب نظم كهن كليساي كاتوليك و اقتصاد فئودالي بپردازد. اين دو حركت يكي رنسانس و ديگري رفرم مذهبي بود. به گفته بارنز: «نهضت رنسانس و نهضت اصلاح ديني صرفاً وجوهي از انقلاب تجاري.اند. انقلابي كه سبب زوال نظام زمينداري و برقراري دولتهاي متمركز كنوني شد». (4)

حركت رنسانس يك حركت ادبي – هنري بود كه نخست در ايتاليا آغاز شد، ولي يكي از دلايل عمدة آن رشد مناسبات شهري و گسترش شهرهاي ايتاليا در دوره مياني قرون وسطي بود. به همين دليل ايتاليا توانست زادگاه رنسانس اوليه شود. مسلماً جنگهاي صليبي از قرن يازدهم ميلادي به بعد در گسترش تجارت ميان ايتاليا و مشرق زمين مؤثر واقع شد و همين مسأله موجب پويايي نظام شهري در ايتاليا شد. از سوي ديگر پيوندهاي بازرگاني ميان ايتاليا و فرانسه از يكسو و بيزانس و لوان (كشورهاي ساحلي شرق مديترانه) از سوي ديگر در پيدايش شهرهاي ايتاليايي چون ونيز، جنوا، پيزا و ناپل بي.تأثير نبود. حتي اين امر به رشد شهرهاي فرانسوي چون مارسي، آرل، ناربن و مون پليه منجر شد. (5)

موقعيت طبيعي ايتاليا چه در دنياي قديم و چه در قرون وسطي وجود مناسبات شهري را فراهم آورد. ولي اينكه چرا در گذشته شهرهاي ايتاليايي يا يوناني – رومي نتوانستند به مناسبات سرمايه.داري دست يابند به اين دليل بود كه از تمدن يوناني – رومي تا پايان عصر وسطي، اقتصاد غالب همواره اقتصاد كشاورزي بود و حرف و پيشه.ها در حاشيه اقتصاد كشاورزي قرار داشتند و تنها هدف اين پيشه وران تأمين نياز كشاورزان و ساخت ابزار و وسايل توليد كشاورزي بود. در حالي كه در شهرهاي جديد، اشتغالات شكل تخصصي به خود گرفتند و تنها راه امرار معاش صاحبان حرف نيز همين امر بود. عموماً آنها كساني بودند كه از درون قلعه.هاي فئودالي خارج شده و در سر چهار راهها و معابر يا در كنار رودخانه.ها و محل گذر افراد يا كاروانهاي بازرگاني تجمع كردند. بدين ترتيب نطفه كمون شهري را پديد آوردند. از آنجا كه بخشهاي جديد الاحداث معمولاً در كنار يكي از استحكامات قديمي يا «بورگها» احداث شدند، شهروندان آنها را اصطلاحاً «بورژوا» ناميدند.

ادوارد اشپرانگر شش گونة آرماني شخصيت را بر مي.شمارد كه در بين آنها بورژوا همان «انسان اقتصادي» است و زومبارت بر اين باور است كه انسان پورژوا يك گونة روانشناختي است كه در آغاز به صورت نابرابر در بين اقوام آريايي پراكنده بود ولي سرمايه.داري به او امكان داد تا چهرة مسلط جامعه شود. (6)

بورژوازي توانست مهمترين نقش را در توسعه و تحول اقتصادي ايفا كند. به گفته ماكس برو، جامعه.شناس و اقتصاددان مشهور آلماني، «بورژوازي معلول تفكر عصر جديد است». (7)

بروز انديشه.هاي رنسانسي، اومانيستي در ايتاليا با توجه به فردگرايي و جايگزيني انسان محوري به جاي خدامحوري، طبقه بورژوازي مرفه اروپا را نيز تشويق به تحرك كرد و بدين ترتيب حركت رنسانسي توانست به توجيه مناسبات سرمايه.داري در درون نظامات شهري بپردازد. اين حادثه در ايتاليا با شرايط ديگري نيز همراه بود. نخست اينكه سرزمين ايتاليا، هرگز فئوداليسم را آنگونه كه در آلمان ظاهر شد نپذيرفت و ساختار فئوداليسم آن سست و متزلزل بود. اين مسأله بدان سبب بود كه در ايتاليا برخلاف ساير جاها، تسلط عنصر ژرمنيك احساس نمي.شد و بيشتر ژرمنها تنها در حوزة شمال ايتاليا متمركز شدند، در حالي كه در ديگر قسمتهاي ايتاليا تسلط عنصر رومي بر ژرمني محرز بود. وجود پيشينه قوي فرهنگي در ايتاليا از عوامل مهم حل فرهنگهاي ژرمنيك بود. حال آنكه كشورهايي چون فرانسه، آلمان يا انگلستان فاقد چنين پيشينه.اي بودند. براي نخستين بار در سرزمين ايتاليا شاهد پيدايش مسكوكات و رشد اقتصاد پولي – كالايي هستيم. آنها توانستند مسكوكات طلا و نقره را احيا كنند و از اين وسيلة مبادله در امر تجارت بهره.مند شوند. حتي به مسكوكايي در ونيز به نام «دوكا» بر مي.خوريم كه به وسيلة آنان ضرب مي.شد. شهر فلورانس ايتاليا نيز سكه.هاي طلا داشت و توانست سكه ضرب كند. دلايل ديگري كه به بروز مناسبات سرمايه.داري در ايتاليا منجر شد، تنوع نظامات شهري بود و اين.گونه به نظر مي.رسيد كه شهرهاي ايتاليا همانند دولتشهرهاي يوناني هستند. همين تحول در نظام دولتشهري با رشد اقتصادي نيز مترادف بود و در اين شهرها كساني بودند كه كارشان معاوضه پول بود و به اصطلاح آن را «چنچ» مي.كردند. (8) يعني به مبادله و تعويض پول مي.پرداختند. به همين دليل نخستين گروه جوانان در ايتاليا ظاهر شدند و از آنجا كه هر دولتشهر سكه خاص خود را ضرب مي.كرد، هر زماني كه اين سكه.اه تعويض مي.شدند به صرافان مراجعه مي.كردند. تأسيس بانك و بانكداري نيز يكي از علايم اوليه نظام سرمايه.داري است. نخستين بانكها در ايتاليا ظاهر شد. بزرگترين بانك ايتاليا در شهر سيرانا به وجود آمد كه يكي از شهرهاي نزديك فلورانس بود. ولي اين بانك در اواخر قرن سيزدهم ميلادي ورشكسته شد. از جمله بانكهاي ديگر ايتاليا مي.توان بانك فلورانس(9) را نام برد كه جزء بزرگترين بانكهاي ايتاليايي شد. اين بانك كه به نام «مونتسي سينيوري» به معني آقايان خوب شهرت داشت، بيشترين امكانات مالي را در خود داشت تا حدي كه به پادشاهان اروپايي پول قرض مي.داد و در مقابل زمين يا چيز ديگري را گرو مي.گرفت. (10) پاپها نيز در سراسر اروپا در.آمد داشتند و پولهايشان را از بانك فلورانس دريافت مي.كردند. اين بانك نه تنها در ايتاليا و فرانسه بلكه در انگليس و در خيابان لمباردي كه به بانك لمباردي هم مشهور است، شعبه داشت. حتي در ايتاليا يك سيستم اعتباري در حد چك و سفته در حال پديد آمدن بود كه به عنوان مراكز تحول اعتباري و بانكي تلقي مي.شد. از سوي ديگر ايتالياييها بزرگترين توليد كنندگان البسه پشمي در فلورانس بودند و اين لباسها را در سراسر اروپا توزيع مي.كردند.

همه اين علايم نشانه.هاي بروز مناسبات سرمايه.داري در ايتاليا بود. وليكن يك عامل اساسي در پسرفت نظام اقتصاد سرمايه.داري ايتاليا مؤثر واقع شد و آن روي كار آمدن تران عثماني و فتح قسطنطنيه در سال 1453م. بود. اين مسأله به سقوط و انحطاط ايتاليا به لحاظ فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي منجر شد. تركان عثماني كه نيروهاي بيابانگرد و بي.فرهنگي بودند با بهره.گيري از قدرت اسلام و خصلتهاي قبيلگي خود بعد از فتح بيزانس، چهره جامعة بين.المللي را به شدت تحت تأثير حركت خود قرار دادند و با تسلط بر شريانهاي اقتصادي شرق و غرب و تسلط بر دو جادة بزرگ ابريشم و ادويه موجبات انتقال مركز ثقل تجارت را از درياي مديترانه به اقيانوس اطلس فراهم آوردند. همين مسأله موجب پديد آمدن راههاي ثانوي و تجارت در مسير غرب و شرق شد و ضربات اساسي را بر پيكرة دولتشهرهاي ايتاليايي وارد كرد كه در نهايت به پسرفت سرمايه.داري ايتاليا انجاميد.

يكي ديگر از خصوصيات عصر جديد پيوندي است كه بين بورژوازي و سلطنت برقرار شد و سرانجام به تقويت دولتهاي مستقل ملي انجاميد. پادشاهان اروپايي با تقويت طبقه بورژوازي و موافقت با گسترش شهرها و تشويق به شهرنشيني به تضعيف قدرت فئودالها در روستاها پرداختند و با كمك همين بورژوازي اقدام به تأسيس ارتشهاي ملي نمودند تا از نيروهاي رزمي نامنظم، پراكنده و محلي كه از رعاياي فئودالها تشكيل مي.شد بي.نياز شوند. بورژوازي نيز با پرداخت مالياتهاي فراوان به پادشاه كمك مي.كرد تا ارتش ملي خود را به بهترين ابزارهاي جنگي مجهز سازد و با تسخير و استعمار سرزمينهاي غير اروپايي به بورژوازي اين امكان را بدهد كه از منابع اوليه و فراواني كه به صورت رايگان در بازار فروش آنجا تحصيل مي.شد بهره.مند شود. به وجود آمدن دولتهاي ملي را بايد نشانة آغاز انتقال قدرت به طبقة حاكم جديد دانست كه به منظور سركوب رقيبان فئودال، پادشاهان توانستند به متحد كردن كشور با حمايت و پشتيباني طبقه سرمايه.دار بورژوا بپردازند.

انتقال مركز ثقل تجارت از درياي مديترانه به اقيانوس اطلس اين امكان را براي بورژوازي فراهم كرد تا در جستجوي راههاي جديدي براي تجارت با شرق بر آيد. اين مسأله زمينة اكتشافات جغرافيايي را فراهم كرد. اكتشافات جديد جغرافيايي و تأسيس مستعمرات در قرون شانزدهم و هفدهم موجب توسعة تجارت و توسعة مبادلات ارزي و تقويت طبقة نيرومند تجار و سرمايه.داران گرديد. حرص و طمع اين طبقه در تصرف ثروت بيشتر و شنيدن افسانه.هايي دربارة سرزمينهاي بهشتي آن سوي درياها، بازرگانان و حتي فئودالها را به سرزمينهاي دوردست آسيا كشاند. نخستين اين استعمارگران پرتغاليها و اسپانياييها بودند كه به جستجوي طلا پرداختند و با دستيابي به قاره جديد و شرق به غارت طلا و نقره آنجا پرداختند. انتقال طلا و ساير فلزات قيمتي امريكا به كشورهاي اروپايي موجب جلب منفعت و ايجاد انگيزه براي فعاليت بيشتر تجاري، اقتصادي شد. علاوه بر اين تورم ناشي از ورود فلزات قيمتي به صورت منبع افزايش سود بازرگانان و انباشت سرمايه تجاري درآمد. (11) در گزارش چنين آمده است كه «پرتغال در سال 1503 م. ، 1300 تن فلفل از شرق دريافت كرد و سود ساليانة خاندان سلطنتي پرتغال از محل روابط با شرق برابر با 1 ميليون و 250 هزار دلار (به ارزش سال 1940 مي.شد يا اسپانياييها نزديك به يك ميليارد دلار (به ارزش سال 1932) شمش طلا و نقره را بين سالهاي 1530 و 1660 به اسپانيا وارد كردند». (12)

پس از اسپانياييها و پرتغاليها گروه كثيري از هلنديها، فرانسويها و انگليسيها نيز به جستجوي سرزمينهاي جديد پرداختند. بدين وسيله دورة سوداگري كه پيش درآمد رشد و گسترش سرمايه.داري و عامل مهمي در انباشت اوليه ثروت در اروپاست، از قرن شانزدهم ميلادي آغاز شد و از آنجا كه با ارزشترين كالاهاد در اين زمان طلا و نقره بود، اكثراً به ذخيره آن پرداختند. وليكن بتدريج مشخص شد كه طلا و نقره به تنهايي نمي.تواند منبع ثروت باشد، چرا كه بنگاههاي بزرگي در سراسر اروپا به وجود آمدند كه سرمايه.هاي اصلي سوداگران اروپايي را تأمين مي.كردند و كالاهاي آماده.اي را براي صدور به سرزمينهاي دور از سراسر اروپا فراهم مي.آورند. تقاضاي روزافزون براي كالاهاي اروپايي بتدريج موجب رونق كارگاههاي پيشه.وري و صنعتي شد. براي مثال، كارگاههاي پارچه.بافي انگلستان در اين زمان رونق گرفت و بتدريج بنادر انگليسي مراكز مهمي براي صادرات پارچه و جذب طلا و نقرة غارت شده از سرزمينهاي جديد شد. در فرانسه نيز در عصر لوئي چهاردهم، نظارت پراكنده بر اصناف تمركز بخشيده شد و مقررات آن تدوين گرديد. به كارگيري روشهاي توليدي خاص اجباري شد و مقررات وسيعي براي نظارت بر كيفيت محصول وضع گرديد. حتي بازرساني مأمور نظارت بر اجراي قوانين شدند. اين اقدامات را ژان باتيست كلبر، وزير و مشاور اقتصادي معروف لوئي چهاردهم، انجام داد. براي مثال در صنايع نساجي عرضه پارچه و تعداد دقيق نخهايي كه بايد به كار برده مي.شد به وسيلة حكومت تعيين مي.شد. در انگلستان قانون صنعتگران در سال 1563 عملاً نقش اصناف قديمي پيشه.وران را به دولت محول كرد كه اين اعمال موجب نظارت مركزي بر آموزش كارگران صنعتي، شرايط كار و تخصيص جمعيت كارگر بين مشاغل مختلف شد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 190]