مفرغ لرستان نقطه عطفی در هنر آئینی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: مفرغ لرستان
در سال 1930 در بازار سیاه اشیاء عتیقه شرقی مقداری بسیار زیاد و غیرعادی از اشیاء مفرغی عرضه شد و عرضه--كنندگان تقریبا با اطمینان خاطر محل كشف آنها را كوههای لرستان و یا دقیقتر بگوییم دره--های لرستان ذكر می--كردند. در سال 1928 یك برزه--گر لر در حین كار خود به گوری دست یافت كه دارای اشیاء فلزی بود او این اشیاء را در نزدیكترین شهر یعنی هرسین واقع در چهل كیلومتری كرمانشاه فروخت و از آن پس معامله--گران به شتاب تمام بدین شهر كوچك روی آوردند، در آنجا مقیم شدند و هرچه را كه دهقانان به آنها عرضه میكردند می--خریدند. به همین دلیل هم این مفرغها تا مدتی به مفرغهای هرسین شهرت داشت. از آن هنگام تا بحال موزه--های متعدد و همچنین مجموعه--داران خصوصی از این مفرغها مجموعه--های مهمی گرد آورده--اند. ناامنی این منطقه مانع شروع كار علمی و تحقیقی بود و به همین سبب حفاریهای غیر مجاز رونق بسیار داشت تنها در یك كارگاه یعنی در ناحیه سرخ--دم كار علمی به خوبی از پیش می--رفت ولی به هر حال به استثنای اشیاء فلزی كه در این موقع به دست آمده است بقیه مفرغها فراهم آمده با توسل به حفاری غیر مجاز و غیر علمی تحصیل شده است و به همین دلیل هم هست كه از نظرگاه شماری عدم دقت و ابهامی در كار هست چنانكه تاریخهای پیشنهادی برای این اشیاء از اوایل هزاره دوم قبل از میلاد تا عصر هخامنشیان را شامل می--شود این مفرغها همه از گورستانها به دست آمده است. آندره گدار كه برای اولین بار در سال 1931 این اشیاء را ثبت كرد خود نیز به لرستان رفت : ((این سرزمین كوهستانی از كوههای دراز و موازی یكدیگر تشكیل شده است. بین این كوهها دره--هایی وجود دارد كه از نظر علم و تحقیق دارای كمال اهمیت است. كوره--راههایی به ارتفاع سه هزار متر ارتباط بین این دره--ها را تامین می--كند یكی از این دره--ها بسان مجموعه--أی پر پیچ و خمی از تپه--ها است ك بین كوههای غول--آسا و جسیم قرار گرفته … نه خانه--أی، نه درختی ولی تا جائیكه چشم كار میكند دره--أی است سرخ رنگ با چند سیاه چادر و گورستانهای كاسیان.
تمام گورستانهایی كه این مفرغها از آنها به چنگ آمد به یكدیگر شبیه--اند. آندره گدار یكی از آنها را كه نماینده همه محسوب می--شود به نام تل آب چنین توصیف می--كند : ((چشمه--أی از چاله چهارگوشی كه دور آنرا با سنگ چیده--اند بیرون می--آید. ساكنین موقت این ناحیه قدری پایینتر از آن را كنده اند و چیزی شبیه به یك حوضچه برای آب دادن احشام خود درست كرده--اند. آنگاه آب به چند رشته مختلف تقسیم می--گردد و چند صد متر آن طرف--تر همه جذب زمین میشود و اثری از آن بر جای نمی ماند.
در جوار چشمه تلی هست كه هنوز هم آثار یك دیوار مدور خارجی را به خوبی حفظ كرده است و گورستانی در پای آن قرار دارد. به همین دلیل هم مشخص كردن این قبور كار چنین آسانی است. در این دره كه آب سخت كمیاب است منزل--ها و گور--ها دورو بر چشمه--ها هستند و بهمین جهت هم هست كه كشف و پیداكردن قبور در لرستان بسیار كار سهلی است. بومی--ها برای دست یافتن به اشیاء عتیقه فرمولی ساده و آسان دارند : ((بدنبال چشمه--أی بگرد، همینكه آنرا پیدا كردی گورستانی هم در كنارش هست )). معمولا گورها به شكل اتاقك كوچكی است كه چهار دیوار و یك سقف متشكل از یك یا چند سنگ دارد.
از لرستان هزاران شیء، بدست آمده است ولی در چهارچوب محدود این كتاب ما فقط به ذكر آنهائی كه از همه جالبترند می------پردازیم. از میان سلاح------------ها : شمشیر، خنجر، پیكان، نیزه، تبر و غیره كشف شده است. خنجر مورد استفاده معمولا از مفرغ یك تكه است با دستگیره----أی یا دسته----أی كه در آن چوب یا صفحه هائی از استخوان كار گذارده--اند. این صفحه----های استخوانی را با دو پیچ به هم متصل كرده----اند. در این مورد دیگر باید گفت كه در این دسته از یك خنجر قدیم------تر كه متعلق به نقطه--أی دیگر بوده است تقلید شده است.
اما در قبال این خنجرها، تبرهائی كه در كمال هنرمندی و قدرت خیال ساخته شده و دستة آنها را با خار زینت كرده--اند لری هستند. بعضی از این تبرها تزئینات بسیار. یكی از آنها كمانداری را نشان می----دهد كه در حال رها كردن كمان خود می--باشد. البته باید در نظر داشت كه بسیاری از از این اشیاء از قبیل لوازم تزئینی هستند و در پیكار آنها را به كار نمیبرده------اند. اغلب تیغة این تبرها با دستة آنها زاویة قائمه تشكیل میدهد. گاه گاه در قسمت بالای تیغه نیز تزئیناتی به چشم میخورد. از سایر اشیاء تزئینی به تعداد فراوان بدست آمده : طوق، گردن------بند، دست بند و سنجاقهای مختلف. سنجاقهای كشف شده چه از حیث تعداد و چه از نظر هنری كه در آراستن آنها با سرهای حیوانات و پولك----ها بكار رفته از سایرین ممتازند. در بعضی دیگر از سنجاقها سر زن را در میان پولكی تصویر كرده--اند. سنجاق--------های سینه نیز كه مانند سنجاقهای پولك----دار از جمله وسایل زینتی هستند و از قفقاز آنها را وارد كرده بودند. در اینجا شایان ذكرند، سایر اشیاء كشف شده عبارتند از زره، مال بند، محل مخصوص اتصال مال بند به ارابه و دهنه اسب. به احتمال زیاد سواركاران لر یا سلاحها و لباسهای مخصوص خود به خاك سپرده میشده----------اند. در ابتدا دهنه----------ها خیلی ساده بوده است ولی بعدها به افراط آنها را تزئین می--كرده--اند. گویا تزئین دهنه از هنگامی آغاز شده است كه آنرا با مرده دفن كرده------اند یعنی از هنگامی كه آنرا سر مرده قرار داده----اند. آن قسمت از دهنه را كه بر روی گونة اسب قرار میگیرد به شكل حیوانات واقعی و خیالی در می------آورده----اند.
مفرغ ساز در كار خود به قوه تخیل كاملا میدان میداده است. در بین این اشیاء مفرغی نقش حیوانی یافته میشود كه قامتی كوتاه و سری بسیار كوچك داردو ضمنا سخت حساس و عصبانی به نظر می--آید اما در همین حال از حیواناتی كه از تركیب دو نوع خاص بدست آمده----اند مانند شیرهای بالدار و ابولهولهای بالدار نیز نزایری دیده میشود از نقوش اجسام نیز بسیار بدست آمده است : به طور كلی معمولا تصویری را بر روی صفحه------------أی نمایانده------------------اند در حالی كه دورا دور آنرا تعداد زیادی از اصنام دیگر احاطه كرده--اند.
نقش گیلگمش كه از بین--النهرین است بیش از سایر موضوعها مورد توجه قرار داشته است اما به هر حال در این نقش هم تغییراتی داده--اند. این قهرمان سومری كه فرمانروار حیوانات و پیروز بر غولان است نزد این قوم حشم--دار به محافظ و نگاهدارنده رمه--ها مبدل شده است. اغلب این صنم را با دو چهره نمایانده--اند در حالی كه با دستهایش دو غول را در دو طرف از یكدیگر دور نگاه داشته است تصویر قهرمانی كه حیوانات وحشی را رام می------كند یكی از اندیشه--های اساسی شرقی است كه در هنر دوره هخامنشیان به كرات ملاحظه می--شود.
سایر اشیاء هنوز به اندازه كافی مورد بحث و تشخیص قرار نگرفته است و از این قبیل----------اند سلاحها كه هنوز جنبه تزئینی دارد. از اینها گذشته حلقه--های زینتی بزرگی هست كه به حلقه--های مجموعة كوافار Coiffard شباهت دارد. ((یك حلقه مسطح با دو سر گاو كه بی--شباهت به انسان نیست، سر قوچ وحشی را كه شاخ پیچ در پیچ دارد و در هر طرف آن یوزپلنگی قرار گرفته احاطه كرده است: این خود شاهكاری است از تخیل، هم آهنگی و فن فلزكاری)).
سرانجام باید گفت كه از ناحیة پشت كوه یك مجسمه كوچك مفرغی بدست آمده به ارتفاع 38 سانتیمتر. كتیبه--أی كه بر حاشیة لباس آن حك شده و به خط میخی بابلی جدید است از نظر علمی چندان كمك مهمی برای دانشمندان محسوب نمی--شود. تاریخ این قطعه را به ششصد تا پانصد سال قبل از مسیح راجع دانسته--اند اما گویا این قطعه از این هم خیلی قدیمی--تر باشد از آن گذشته محلی كه در كتیبه از آن نام برده--اند شناخته نشده و بدین طریق این مجسمه راز خود را محفوظ نگه داشته است. شاید این تصویر یكی از خدایان محلی بوده كه ضمن غارت آنرا به جای دیگری برده--اند. به هر تقدیر این تنها مجسمه سه بعدی است كه از لرستان بدست آمده است.
آندره گدار مفرغ--------های لرستان را با تاریخ كاسیان، یعنی آن گروه از آسیائیهائی كه خیلی زود منطقه زاگرس را اشغال كردند مربوط می--كند. در قرن شانزدهم قبل از میلاد مسیح این قوم كوه---- نشین در سراسر دشت بین------النهرین متفرق شدند و در بابل یك سلسلهكاسی بر روی كار آمد. سلطة این قوم چند قرنی دوام یافت اینها در سال 1168 قبل از مسیح به دست شتروك نخونته پادشاه ایلام از آن سرزمین رانده شدند به عقیدة گدار می--توان از این واقعه برای تعین تاریخ مفرغ----------های لرستان استفاده كرد اما اگر تاریخ ساخت این اشیاء با اعتلاء قدرت كاسیان مطابق بوده است پس می---- بایست در سرزمینهای فتح شده آثاری از این اشیاء بدست آمده باشد اما خود گدار متوجه این موضوع شده كه تا زمان حال هرگز یك قطعه از مفرغ لرستان در سرزمین بین--------النهرین به دست نیامده است. مثلا در حفاری شهر كاسی دور كوری گالزو حتی یك شیء مفرغی هم كشف نشده است. پس چگونه می------توان این مطلب را تفسیر كرد كه حتی یك قطعه مفرغ هم در حفریات بین--النهرین به دست نیامده در حالی كه در ناحیه زاگرس از آن فراوان یافته شده است ؟ گویا فقط این سئوال یك جواب داشته باشد و آن این است كه مفرغهای لرستان در دوره--أی كه كاسیان بابل را اشغال كرده بودند هنوز وجود نداشته است و این اشیاء بعدها یعنی هنگامی كه متجاوزین باز در كوه--های خود مستقر شده بودند ایجاد شده است.
به هر حال باید بعضی از قطعات مفرغی را كه نمونه--های بسیاری از آنها در بین--النهرین یافته شده مانند خنجرهای یك تكه با دسته--هائی كه در آنها چوب یا استخوان كار گذارده--اند از اینها مستثنی كرد. شفر (C. F. A. Shaeffer ) از این قطعات كه تاریخ آنها را بین 1400 تا 1365 قبل از میلاد دانسته در راس--الشمرا كشف كرده است. خنجرهایی از این نوع را به عنوان هدیه پیشكش به لرستان آورده--اند و مثلا خنجری كه در موزه لوور است و كتیبه--أی بنام شاه مردوك – مذین – اخه بابلی (قرن دوازدهم قبل از مسیح) دارد از این قبیل است. سایر اشیاء مانند كلنگ--ها و تبرها باید قاعده در بین--النهرین ساخته و توسط فروشندگان به این كوهها آورده شده باشند. شاید هم این اشیاء را در همین جا تقلید كرده--اند. مفرغهای اصل لرستان بسیار زیباتر و پرشكوه--تر هستند و گوییا پس از بازگشت كاسیان به كوه--ها یعنی پس از قرن دوازدهم ساخته شده باشند. این هنر در اوایل هزاره اول به حد اعلای خود رسید و پس از زوال كاسیان به دست نیروهای آشوری در قرن هفتم قبل از مسیح به كلی از بین رفت.
چنین است نظریه گدار. اما رومن گیرشمن هنر لرستان را به كیمیریان (سیمریان) منصوب میداند و تحقیقات دانشمندان شوروی به نام پتروسكی مالی--كیشویلی و دیاكونوف را موید نظر خود میداند گیرشمن چنین میگوید: (( از نخستین دهه--های قرن هشتم قبل از میلاد مسیح كیمری--ها را كه با اورارتوئی--ها متفق بودند، اقوام دیگری را كه مزدور آسوریها بودند و برخی دیگر را كه با مدی--های یاغی همدستی میكردند در آسور میبینیم. پس میتوان فرض كرد كه این قوم از دو گروه متشكل بوده--اند. یك قسمت به آسیای صغیر روی آورده است و دیگران به شرق آشور رفتند تا زمینی به دست آورند. این سرزمین بعدها نام كاسیان را به خود گرفت و همان لرستان است )). كیمریان چادرنشین و اسب--دار بوده--اند و كوههای لرستان از هر جهت مناسب حال آنان بوده است. این عقیده بوضوح تمام با این فریضه كه مفرغ لرستان ساخته و پرداخته كاسیان است مباینت دارد. سایر مولفین به تاكید تمام سبك مخلوط مفرغ--های لرستان را یادآور میشوند. دشای (J. Deshayes ) لرستان را یك مركز فلزكاری می--داند – آن هم ازمنه خیلی قدیم كه سهم بزرگی در خلق اشكال و قالبهای گوناگون و انتشار آنها در آسور و شمال سوریه داشته است و ضمنا یادآور میشود كه ((البته این امر هم مانع آن نیست كه این مركز تا اعصار بعد به فلزكاری خود بهمان اندازه از اهمیت ادامه داشته باشد )). دشای هنر لرستان را با قبایل خوری (یاهوری) مربوط میداند. بیشتر خصوصیاتی را كه اغلب متعلق به خوریها میدانند (مانند مبالغه در تزئینات ) ظاهرا باید از مختصات هنر لرستان شمرد. از این--ها گذشته دشای به اصرار می--گوید كه اشكال و قوالب تركیبی لرستان اغلب تا نیمه دوم هزاره سوم نیز ادامه می--یابد. برای تبرها دشای نیمه دوم هزاره دوم قبل از میلاد را پیشنهاد می--كند یعنی فاصله بین اولین سلسله بابلی و دومین سلسله شوش. اینكه بعضی از این انواع توانسته--اند تا ابتدای هزاره اول دوام یابند یا نه هنوز محل بحث است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 302]