مکتب سقاخانه

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: مکتب سقاخانه جریانی هنری بود که در دهه چهل شمسی در ایران شکل گرفت. در بهبوهه مدرانیزاسیون و درگیری--های سنت گرایان و مدرنیته در حالی که مکتب رایج در عرصه بین--المللی، هنر مردمی یا پاپ آرت در حال عبور و انقضای دوره خود بود، عده--ای از هنرمندان نوآور ایرانی، مکتب جدیدی را بنیان نهادند که تأثیر شگرفی بر تحولات نقاشی امروز ایران و حتا نوآوری--های عرصه خوشنویسی از خود باقی گذاشت، این مکتب یا جنبش هنری بعدها به--نام مکتب سقاخانه شهرت یافت.
این هنرمندان در جستجوی تعریف دوباره--ای از زیبایی--های ملی و سنتی برآمدند. و یا به بیانی دیگر این هنرمندان با عشق به زوایای فرهنگ ملی و نگاهی گسترده به فرهنگ جهانی به فکر افتادند که مکتبی ملی- بین--المللی تأسیس نمایند و حتی شاید بدون تمهیدی اولیه و به صورتی طبیعی به سوی تأسیس مکتب فوق کشانده شدند رویکرد اینان به اشیاء و عناصر بصری محیط اطراف زندگی مردم که در سقاخانه و زیارتگاه--ها و اماکن مذهبی وجود داشت، باعث شد که از این اشیاء در فضای معاصر تعریف مجددی به--عمل آید و در سامان--دهی تازه و بدیعی، به--مکتبی جدید و قابل قبول و سرشار از نوآوری تبدیل شود.

خاستگاه

گروهی از هنرمندان که در سال--های دهه سی خورشیدی و پس از آن به دنبال شیوه--ای موثر برای پاسخ به ایرانیزه کردن هنر مدرن بودند جست و جویی را آغاز نمودند تا عناصر و ابزاری از منابع بومی و ملی را بیابند که بتوان با استفاده از این ابزار و عناصر فرم ایرانی بسازند تا بتوان رنگ و بوی ایرانی را در کارهایشان احساس کرد. بخش عمده--ای از این گروه، هنرجویان دانشکده هنرهای تزیینی آن زمان بودند که به واسطه تحصیل در این دانشکده امکان آشنایی و موضوع قرار دادن هنرهای تزیینی را به--دست آورده بودند. آشنایی با هنرهای تزیینی از جمله واحدهای درسی آنها بود. از همین رو اینان زمینه--ای مناسب داشتند تا عناصر تزیینی ملی را که ریشه در فرهنگ بومی و مذهبی داشت بجویند و به عنوان منابع کاری به کار گیرند. اما این منابع سرشار و به اصطلاح معمول و آشنا را کجا می--توانستند بیابند. شاید تجلی--گاه اساسی بسیاری از این عناصر هنری را بتوان سقاخانه و اماکن همگون با آن دانست.
فضای کوچک سقاخانه — غالبا در محلات قدیمی — برای مسلمانان شیعه مکانی نمادین است به یادآورنده حماسه قیام حسین، سقاخانه--ها هر یک شکل و هیاتی خاص دارند و با یکدیگر متفاوت اند اما در همه آنها عناصر و اشیایی پی در پی تکرار می--شوند. در سقاخانه همه چیز به--رغم ظاهر ساده و بی پیرایه آن معنایی خاص دارد: پنجره--های مشبک آهنی، شمع--های روشن و خاموش، آب، پارچه--های رنگین، پنجه مسی، شمایل--های گوناگون با رنگ--های درخشان، گنبدهای بزرگ و کوچک بر روی منبع آب، همه آکنده از معنای سمبلیک اند. سقاخانه--ها را غالبا در معابر عمومی می--ساخته--اند و قصد از آن در اختیار نهادن آب برای رفع عطش تشنگان بوده--است. اما علاوه بر آن، به اعتقاد شیعیان، آب این سقاخانه--ها متبرک شمرده می--شود. خطوط نوشته شده بر روی دیواره--های سقاخانه و مخازن آب و جاهای دیگر آن بیشتر آیات قرآنی و اشعار و عباراتی در مدح امام حسین و یاران آن امام خصوصاً ابوالفضل العباس است. شبکه فلزی نمادی است از ضرایح پیشوایان بزرگان دین. قبه--های روی مخزن آب نیز بقعه حرم امام حسین را تداعی می--کند. بدین گونه سقاخانه--ها و حتی حسینیه--ها و تکیه--ها، در عین سادگی مجموعه--ای غنی از نهاد و تصویرند. کتیبه--های سقاخانه با نوشته--های رنگین و نقوش تزیینی، پرچم--های رنگین که بر آن شعارهای مذهبی نوشته شده، قبه--های کوچک بر فراز دسته پرچم--ها، علم--ها، که سمبلی است از علم امام حسین که حضرت عباس در روز عاشورا به دست داشت و در مراسم عزاداری محرم به طور سمبلیک مبدل به علم فلزی بزرگ می--شود که روی آن عناصر تزیینی خاصی همچون پر طاووس، مجسمه--های کوچک فلزی پرندگان مختلف و پره--های فلزی نسبتا بلند که به هنگام حرکت علم به پیش و پس نوسان می--کند، تعبیه شده، ماکت--های نمادین ظروف مشبک فلزی همگن عناصر مختلف این مجموعه مذهبی-مردمی را تشکیل می--دهند.»
این همان گنجینه--ای بود که این هنرمندان به--دنبال آن بودند، گنجینه--ای که فرم--های ایرانی را به--همراه داشت و این هنرمندان می--توانستند هویت گمشده خود را در این فرم--ها بیابند و از این طریق هویتی ایرانی به--آثار خود دهند. ناصر اویسی یکی از نقاشان سقاخانه به صراحت در این مورد می--گوید: «من به--عنوان نقاش معاصر همیشه سعی داشته--ام که کارهایم شناسنامه ایرانی داشته باشد.»وی همچنین درباره ترکیب فرم و هویت ملی اشاره می--نماید: «من از بیست سال پیش فکر می--کردم که نباید جیره--خوار فرهنگ غرب باشم و نمی--خواستم همراه با تکنولوژی غرب که وارد ایران می--شد فرهنگ غربی هم وارد شود. عقیده دارم که ما می--توانیم از تکنولوژی غرب استفاده کنیم اما شخصیت هنری خود را حفظ کنیم.»
جنیش هنری سقاخانه را می--توان نوعی واکنش بی--اختیار روشنفکران و هنرمندان دهه چهل شمسی، علیه مدرنیسم و گسترش دامنه نفوذ فرهنگ غرب دانست.

پیشگامان مکتب-- سقاخانه

آغاز کار مکتب سقاخانه را می--توان با کارهای زنده--رودی قلمداد نمود و در کنار آن به کسان دیگری نظیر منصور قندریز، مسعود عربشاهی، فرامرز پیلارام، صادق تبریزی و پرویز تناولی اشاره نمود. «برخی نیز ژازه طباطبایی و ناصر اویسی را نیز در گروه سقاخانه جای می--دهند. شاید دلیل آن مطالعات این دو هنرمند در هنرهای عامیانه و تزیینی ایران باشد. اگرچه خود آنها انتساب خویش را به نقاشان سقاخانه--ای چندان خوش ندارند.»
اینان کسانی بودند که پس از«پیشتازان نقاشی معاصر ایران»، خود را از «نسل دوم هنرمندان نوگرای ایران»[می--دانستند. درباره تلاش این گروه و چگونگی کندوکاوهای سقاخانه--ای--ها، پرویز تناولی از مهمترین بنیانگداران این جریان چنین نقل می--کند: «روزی، حدود سال ۱۳۴۰، من و زنده--رودی به حضرت شاه عبدالعظیم رفتیم و آنجا توجه مان به تعدادی تصویر چاپی مذهبی که برای فروش عرضه شده بود، جلب شد. در آن وقت ما هر دو در جست و جوی انواعی از مواد و مصالح ایرانی بودیم که بتوانیم از آنها در کار خود استفاده کنیم؛ و آن تصاویر را خریدیم و به خانه بردیم. از سادگی فرم آنها، از تکرار نقش--ها در آنها، و از رنگ--های چشمگیر آنها خوشمان آمد. اولین طرح--هایی که زنده رودی با الهام از آن تصاویر کشید در واقع اولین کارهای سقاخانه--ای هستند.»

اصطلاح مکتب-- سقاخانه

در سال ۱۳۴۱ عنوان «مکتب سقاخانه» را کریم امامی بر این گروه نهاد. او مترجم، منتقد و روزنامه--نگاری بود که در آن سال--ها در روزنامه--های مختلف درباره رویدادهای هنری مطلب می--نوشت. خود او می--نویسد: «ظهور خط در نقاشی، در آغاز دهه ۱۳۴۰، تنی چند از بینندگان را به یاد حال و هوای سقاخانه انداخت. این واژه به--کار رفت. و بعد، استفاده از آن تعمیم یافت و همه هنرمندانی - چه نقاش و چه مجسمه--ساز- که در کار خود از فرم--های سنتی هنر ایران به عنوان نقطه شروع و مادهٔ خام استفاده می--کردند (و نه فقط آن--ها که با خط فارسی سر و کار داشتند، اطلاق شد.»
هرچند شاید این نام برای تمام گروه جامع و کامل نباشد اما به گفته امامی: «ولی در هر حال این نام به کار رفت، و کدام نام است که در آغاز جامع و کامل باشد و همه را راغضی کند. هر نام در ابتدا صرفاً وسیله ایست برای یاد کردن و مشخص و ممتاز ساختن شخصی یا چیزی از اشخاص و چیزهای دیگر و در پایان می--شود در برگیرنده همه صفات نیک و بد صاحب نام.»
گروه سقاخانه نخستین گروه به معنای واقعی در نقاشی معاصر ایران بود، گروهی که هرکدام با ویژهگی--های خاص، منحصر به فرد و علایق شخصی خود اما در مسیر منسجم در جستجوی هنری ملی بودند. در این راه ویژگی--های مشترکی را در پیش گرفتند. این گروه که همگی در سفرهای متعدد خود، مکاتب هنری غرب را در زمانه خویش دریافته بودند، پژوهشی وسیع و همراه را در نشانه--های تصویری گذشته آغاز نمودند و هر یک بخشی از این نشانه--ها را در تجربه--های نوین و مدرنی چون کوبیسم درآمیختند. آنان بر این اعتقاد بودند که استفاده از موتیف--های تزیینی گذشته امکان بیان احساسشان را دارد و می--توانند آنها را به خدمت «نیاز درونی» خود بگمارند بی آنکه آنها را صرفا بخاطر خود آنها روی پرده آورده باشند. از آن گذشته همین نقش--ها، که هر کدام پرداخته و پدیده دورانی از دوره--های هنری پیشین ایران بودند نقاشی آنها را به گذشته پیوند می--دادند.استفاده از نقاشی دوره قاجار و حتی دوره--های پیشتر و بکارگیری نگاره--های تزیینی و نقش--هایی چون تصاویر اسب--ها، چهره--های زنان و تصاویر افسانه--ای مانند دیو و خورشیدخانم به فرم و شیوه گذشته یکی از مشخصه--های بارز این گروه--است که می--توان در آثار بخش عمده--ای از آنان همچون اویسی، قندریز، تبریزی و ژازه طباطبایی مشاهده کرد.
برخی از آنها چون قندریز در تکامل شیوه خویش عناصر انسانی و اشیا را آنقدر ساده نمودند که به شکل--های هندسی و نقش--های تزیینی تبدیل شدند. «نقاشی که از پرداخت آدمهای اولیه به نوعی سورئالیسم می--رسد. بعد از طرح به نقش، و از نقش به تلفیق نقش--ها می--گراید، هیچ--گاه چشم از آسمان و آفتاب و ابر وباد بر نمی--دارد. دلش به خاطر آن جوهر اثیری پنهان در آسمان می--زند.»

مکتب سقاخانه و سنت--های خوشنویسی

یکی دیگر از خصیصه--های مشترک و فراگیر در آثار هنرمندان سقاخانه استفاده از خوشنویسی و خط فارسی است. خط فارسی که در طول سالیان متوالی شکل خاص خود را گرفته و با مضامین فرهنگ ایرانی همبسته شده--است، عنصری مناسب بود تا به عنوان یک شناسهٔ هویتی در آثار نقاشی به کار گرفته شود. برای این دسته از هنرمندان، خط تنها یک عنصر بصری بود و به مفاهیم نهفته در پس کلمات چندان توجهی نداشتند. استفاده از خط را بطور مشترک در آثار اکثر هنرمندان گروه می--توان به تماشا نشست. پیشتازترین فرد از این گروه در استفاده از خط حسین زنده--رودی بود: «او کارش را با بازی با خطاطی شروع کرد؛ نرم نرم و از سر جستجو. کارهای اولیه اش از سطح--های ساده هندسی ای شکل می--گرفت که از نوشته--ها و نقش و نگارها و رنگ--های درخشان پوشیده می--شدند. روشی که بعدها در کار فرامرز پیلارام ماندگار شد و او مدت--ها با همین سطوح ور می--رفت و بسیار خوش خط تر از زنده--رودی، جاهایی را از نوشته پر می--کرد. اما زنده--رودی همین جا نماند و پیش--تر رفت. کم کم شکل--های محدود کننده هندسی را – که از طلسم--های جدول کشی شده می--آمدند – رها کرد و به عنصر خطاطی روی آورد. خطاطی را اما نه در بعد خوشنویسانه--اش که در حال و هوای کلی ترکیب--بندی حروف منفرد و کلمات و جملات بی آنکه بخواهد معنا و مفهومی ادبی را در آن میان تعقیب کند، دنبال کرد و دورادور سرسپرده سیاه--مشق--های قدیمی شد.»
این برخورد با نوشتار را هنرمندان سقاخانه و از جمله زنده--رودی از او را در نوشته بر طلسم--ها و زیارتگاه--ها برگرفته بودند، عدم توجه این دسته از هنرمندان به معانی کلمات برای برخی از منتقدان قابل پذیرش نبود. «در نمایشگاهی همین نوشته--ها بودند که کفر جلال آل احمد را درآوردند تا آن مقاله تند و تیز را نوشت. آل احمدت پرت و پلاهایی را که زنده--رودی برای پر کردن متن کارش نوشته بود زیادی جدی گرفت و برای او که نقاشی را از من تبعات ادبیات می--شمرد و جای پایین--تری برایش قائل بود هضم این نکته که زنده--رودی ادبیات – یعنی کلام – را مجموعه درهم و برهمی فرض کند که فقط به درد پرکردن فضاهای خالی یک تابلو نقاشی می--خورد آسان نبود.»البته گاهی نیز علاوه بر خاصیت بصری کلام، مفاهیم آن--ها نیز برای هنرمندان این گروه مورد توجه قرار می--گرفت تا آثار ارزشمندی را پدید آورند از جمله می--توان به حجم--های «هیچ» پرویز تناولی اشاره نمود. ادامه همین نگاه تصویری به خطوط و تداوم تلاش گروه دیگری از هنرمندان سبب پیدایی نقاشیخط گردید.

عناصر مورد توجه مکتب سقاخانه

شاعر و درخت سرو مجسمه--ای از پرویز تناولی در مکتب سقاخانه

عناصر مورد علاقه این هنرمندان درها، قفل--ها و کلیدها، ضریح--های اماکن متبرکه و سقاخانه--ها، نگین--های انگشتری و حرزها و کاسه--ها و الواح شمایل--هایی بود که در مجموع از دیرباز مورد استفاده مردم جامعه سنتی بوده--است بدون اینکه مردم یا هنرمندان با جنبه--های بصری و زیباشناختی آن توجه خاصی مبذول نموده باشند. در حقیقت زیبایی با گوشت و پوشت و خون جامعه سنتی عجین شده و مصرف--کنندگان غرق در آن بودند. در این میان خط، هم به عنوان عنصری مستقل که در این اماکن پیوسته وجود داشته و هم به صورت حکاکی--هایی، بر روی ظروف و نگین--های انگشتری، مورد توجه هنرمندان قرار گرفت. آنان همان طور که ساخت و ساز و ترکیب--بندی مجددی بر روی همه اشیاء و تصاویر مذکور انجام دادند با نگاه مجدد خلاقانه بر خط نیز، آن را تعریف جدیدی نموده و طراحی مجدد، ترکیب--بندی و ساخت--وساز نوینی بدان بخشیدند و بدین ترتیب نگاه بصری تازه--ای به خط، در قلب سقاخانه متولد شد و خط کوفی این بار، پس از تحویل و تحولاتی هزار و چهارصد ساله، به سوی زبان و بیان جدیدی حرکت نمود.
در واقع علاوه بر استفاده از خط و عناصر خوشنویسی، استفاده از نشانه--های مذهبی و عناصر نهفته در فرهنگ شیعه که مشهورترین آنها نمادهای عاشورا بود وجه مشترکی میان سقاخانه--ای--ها می--باشد. حتی استفاده از زیبایی شناسی این فرهنگ همچون استفاده از رنگ--های سنتی قدیمی، چنانکه با دیدن بسیاری از کارهای آنها مخاطب به یاد، حسینیه، تکیه و عزاداری--های ماه محرم می--افتاد. بکارگیری دستمایه--هایی چون پنجه، علم، ضریح، دخیل، پرچم و حتی طلسم، اسطرلاب، جام چهل کلید و... که هر کدام نشانگر مفاهیم تاریخی – فرهنگی بودند و ترکیب این نمادهای انتزاعی، جدای از فرم واقعی آنها، فضایی نوین را پدید می--آورد.
یکی از هنرمندانی که در این راه بسیار کوشش نمود پرویز تناولی است. او بیشتر از جنبه نقاشی به--عنوان مجسمه--ساز شهرت بسیار دارد. او بیش از ۱۰ سال را به مطالعه وسیعی درباره فرش، ظروف و گلیم--های ایرانی پرداخت و علاوه بر اینها از آهن و در و پنجره فلزی مساجد، قفل و کلید و ضریح سقاخانه و امثال این اشیاء در کار مجسمه سازی استفاده و آنها را به شیوه خاص خود فرمالیزه کرد. او یکسره دلمشغول شرق و کشور شرقی اش بوده--است: «آنچه کمتر از همه برایم مطرح است، چیزهایی است که در گذشته مطرح بوده و حالا بال و پرش ریخته--است. آنچه دیگر مطرح نیست غرب است. هر اتفاقی که در غرب بیفتد برایم مهم نیست. حالا بیشتر به شرق هرچیز فکر می--کنم، چیزهایی شرقی، مثلا شرق شعر یا شعر شرقی.»
«هنرمندان سقاخانه را در واقع می--شد نوادگان استادان صنعتگر قرن--های پیشین دانست؛ تذهیب--کاران و زرکوب--ها و قلمزن--ها و خوشنویسانی که هزار و یک شی کاربردی را به کمک نقش و نگارهای ظریف در هم پیچیده و یا کتیبههایی از خط خوش زیباتر می--کردند.» این توصیف همان هدف بود که هنرمندان سقاخانه آرزویش را داشتند. اما اینکه چقدر به آن دست یافتند مساله دیگری است، بسیاری از منتقدان به خصوص در همان زمان و در بی--ینال--ها به--سرسختی با آن--ها مخالفت داشتند، «بیش--ترین اتهامی که بر افراد گروه وارد می--شد عدم صداقت، تقلید و تکرار بود.»

تداوم مکتب سقاخانه

اگر بخواهیم تداوم مکتب سقاخانه را با معیارهای شاخص و مشترک تلاش هنرمندان و به ویژه تکیه بر میراث--های مذهبی – هنری شناسایی کنیم این مکتب کمتر از دو دهه به طول نیانجامید و هنرمندان گروه با تکیه بر همان تجربه--ها به شیوه--هایی دیگر گونه و شخصی پرداختند. هرچند که منصور قندریز در حادثه تصادف اتومبیل درگذشت و فرامرز پیلارام نیز بعد از انقلاب جهان فانی را ترک کرد و خط – نقاشی--های مهر خورده--اش را تا هنگام مرگش ادامه داد. باقی ماندگان نیز هرکدام در گوشه--ای از جهان کوچک جدای از وطن، همچنان هویت گمشده خود را اما در قالبی دیگر می--جویند. مکتب و یا جریان سقاخانه با شناسنامه هنرمندان گروه متوقف گردید ولی تلاش، تجربه و مسیر آن--ها تاثیر ماندگاری بر نقاشی معاصر ایران داشت. چنانکه این تفکر به--شیوه--های دیگر توسط هنرمندان همچون: جعفر روحبخش، پرویز کلانتری، منصوره حسینی، رحیم ناژفر، شهلا حبیبی، محمدعلی ترقی جاه، زهرا رهنورد و چند تنی دیگر دنبال گردید و موجب شکلگیری مکاتب و جریان--های هنری دیگری در عرصهٔ هنرهای تجسمی ایران شد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 415]