سیر تطور هنـر خوشنویسی در ایران

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

تهیه و تدوین : حبیب راثی تهرانی
سیر تطور هنـر خوشنویسی در ایران
یکی از اقلام هنرهای هفتگانه ، هنر خوشنویسی است که در ایران به دلیل کتابت متون مقدسی چون قرآن، ادعیه و کتیبه های سر در̗ مساجد و زیارتگاه ها، به "هنر مقدس" شهرت یافته است. این هنر، از تاریخچه̾ دور و درازی در میان اقوام مختلف برخوردار است.
آنچه در مورد خوشنویسی مهم است ، این است که خوشنویسی فقط آفرینش بصری یک متن یا نوشته نیست که به انتقال صرف پیام بپردازد، بلکه یک تابلوی کاملاً هنری است که مفهومی انتزاعی از جهان به دست می دهد، و ترکیبی زیبا و جالب از احساس و اندیشه را به وجود می آورد. این موضوع وقتی قوی تر می شود که آن را در ترکیب با هنرهای دیگری چون تذهیب ، تشعیر، نقاشی و گرافیک ببینیم.
از سیر تحول و تکامل زبان و خط در ایران که بگذریم؛ نخستین پایه های خوشنویسی ایرانی- اسلامی را می توان در پیدایش "خط کوفی" در بلاد عربی و نگارش قرآن به این خط دید؛که نام قبلی آن خط «جزم» بوده است. آنچه مسلم است، از صدر اسلام تا مدت پنج قرن، خط کوفی در ایران رایج بوده و آن را در نوشتن قرآن و کتیبه ها و سنگ قبرها به کار می برده اند. بعدها ایرانیان تغییراتی در خط کوفی بوجود آوردند و در نهایت خط کوفی به دو گونه کوفی ایرانی و عربی تقسیم شد. پس از آن فردی به نام "ابوالاسود دولی" (از ملازمان حضرت علی علیه السلام)، خط کوفی را نقطه گذاری کرد و بدین ترتیب خواندن آن ساده تر شد. بعدها این خط از سادگی درآمد و قواعدی برای آن وضع شد. تحول خط کوفی تا قرن پنجم ادامه داشت، بطوریکه در عصر عباسیان شمار آن بالغ بر بیش از پنجاه نوع می شد.
انواع گوناگون خط کوفی شامل کوفی ساده، تزئینی مشجر، مورق و معقلی( بنایی) است؛ کوفی ساده، شامل خطوط ساده و فارغ از هر نوع تزیینی است، وهمین شیوه است که به مرور تحول یافت و خطوط خاص ایرانی از آن متولد شد؛ کوفی تزیینی، جز در قواعد الفبا، تحت قواعد اساسی و ثابتی نیست و به دلیل پیچیدگی، سخت خوانده می شود، این پیچیدگی از آنجا ناشی می شود که خطاط برای نظم دادن و پر کردن زمینه، به رسم نقاشی و شاخه وگل و برگ و تزیینات هندسی متوسل می شود و عمل خواندن را دشوار می سازد؛ کوفی معقلی یا بنایی، در بسیاری از کتیبه های مساجد دیده می شود و معمولاً آن را در قالب یک مربع یا مستطیل که همه فضای آن را پر کرده، می نویسند.

اقلام سته یا خطوط ششگانه

در اوایل قرن چهارم، ابن مقله بیضاوی شیرازی، عالم و دانشمند در فقه، ادبيات، علوم، تجويد، شعر، انشا، ترسل و خط، با استفاده از نبوغ و استعداد ذاتی خود شش نوع خط جدید را از خط کوفی استخراج و ابداع کرد که به خطوط ششگانه معروف شدند. این خطوط عبارتند از: محقق، ریحان، توقیع، رقاع، نسخ و ثلث. وی برای هر کدام از این خطوط قواعدی وضع کرد و 12 اصل برای همه آنها نوشت: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور،صعودمجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و شأن.
1. خط محقق
محقق به معنی صحیح ، منظم، تام و تمام است و در نوشتن آن از تمامی پهنای قلم استفاده می شود. منشاء این خط از آغاز دولت عباسی بوده، و اولین خطی است که مورد تهذب و هندسی کردن ابن مقله قرار گرفت. خطاطان "محقق" را پدر و "ثلث" را مادر خطوط دانسته اند و هردوی این خطوط از کوفی مشتق شده اند. امروزه این خط جنبه تزیینی داشته و در نگارش تابلوها بکار می رود.
2. خط ریحان
ریحان به معنی گل و گیاه خوشبو است. این نوع خط را از این جهت ریحان می گویند که رنگ و بوی ریحان دارد و در ظرافت و لطافت همچون گل و برگ، زیبا و خوشبو است. اصول خطوط محقق و ریحان تقریباً یکی است و از استادان بنام این خط می توان به "یاقوت مستعصمی" خطاط شهیر و بزرگترین خوشنویس در عرصه نگارش خط نسخ و ثلث، اشاره کرد. از این خط در نوشتن مصحف ها و دیوان ها استفاده می شده، ولی به تدریج از ترویج آن کاسته شده است.
3. خط ثلث
از این خط برای نوشتن کتیبه ها و قطعات پشت جلد کتاب ها، عناوین، سرلوحه ها و دیگر تقسیمات اجزای کتاب استفاده می شود. کاربرد عمده این خط را نیز می توان در کتیبه های کاشیکاری شده مشاهده کرد. خط ثلث ، خطی سخت برای نوشتن است؛ زیرا حروف این خط دارای چند شکل متفاوت هستند و بسیاری از آنها به هم شباهت دارند. در وجه تسمیه خط ثلث گفته اند که چون اکثر حروف و دوایر آن در 3/1 فضای پایینی سطر ها قرار دارند، به آن ثلث گفته می شود.
4.خط توقیع
دو خط توقیع و رقاع پس از ثلث بوجود آمده اند. توقیع را بدان جهت توقیع نامیده اند که در گذشته خلفا و وزرا، داستان ها و نامه های خود را با این خط می نوشتند؛ از قرن نهم و دهم هجری برای نوشتن اجازه نامه خطاطی از این خط استفاده می شد، بنابراین این خط به" خط اجازه " هم مشهور است. البته قواعد حروف و اوضاع آن بجز در چند مورد، مانند ثلث است. امروزه در ایران خط توقیع جای خود را به رقاع داده است و نوشتن خط توقیع شاید از سر تفنن باشد ؛ زیرا نوشتن خط رقاع از توقیع آسان تر است. اما در دیگر ممالک اسلامی فقط "خط اجازه" یا همان توقیع به کار می رود، و توقیع قدیم جز در قطعات کهن در جایی دیده نمی شود.
5.خط رقاع
خط رقاع خطی است که در رقعه ها (نامه ها) یعنی برگه های کوچک و در مکاتبات لطیف و داستان ها و حکایت ها به کار می رفت. اشکال و اوضاع حروف در این نوع خط، با کمی تفاوت همانند توقیع و ثلث است. در قدیم خط رقاع، در تمام ممالک اسلامی متداول بوده، ولی پس از رواج "خط اجازه"، این خط متروک شد. از دیگر مشتقات خط ثلث که می توان آنها را به نوعی با رقاع مرتبط دانست، خطوط "غبار" و "سلسله" است. خط غبار را بدان جهت به این نام می خوانندکه در ورقی به قطع بسیار کوچک، ریز و ضعیف نوشته می شود و چشم برای دیدن آن به زحمت می افتد. خط غبار را در نامةکبوتر به کار می برده اند؛ از این رو به آن "قلم الجناح" هم می گویند. البته امروزه غبار تنها نام یک نوع خط نیست و تمام خطوط را می توان به شکل غبار نوشت.
خط "مسلسل" یا سلسله نیز از ثلث یا توقیع مشتق شده، با این تفاوت که در یک سطر کلمات با خط های نازک و ظریف به هم پیوسته و همانند حلقه های زنجیر به هم متصل شده اند.
6.خط نسخ
این خط را خط قرآنی نیز می نامند، زیرا معمولاً قرآن مجید ر ا با این خط می نویسند. وجه تسمیه این خط آن است که گفته اند این خط، ناسخ همه خطوط است، یعنی خطاطان دیگر خطوط را ترک گفته و بیشتر کتاب ها را با این خط می نویسند. خط نسخ خطی است کامل، معتدل، منظم، روشن و واضح که به ویژه با اعراب هیچ گونه اشتباهی درکلمات آن رخ نمی دهد و کامل تر از آن در خطوط اسلامی دیده نمی شود.
خط نسخ تا قبل از استاد احمد نیریزی از بزرگترین خوشنویسان نسخ نویس و کاتبان قرآن در قرن دوازده هجری، به شیوه ای که اکنون در ممالک عربی متداول است، نوشته می شد؛ یعنی نسخ مایل به ثلث. ولی احمد نیریزی آن را به شیوه ای خاص درآورد، گویی که خط نستعلیق را چاشنی کار خود کرده باشد؛ و تا به امروز، خطاطان ایرانی از شیوه این استاد بزرگ، پیروی کرده اند.
البته هر کدام از این خطوط دارای تاریخچه ای جالب، و دوران اوج و افولی می باشند که در اینجا فقط به منظور آشنایی به مختصر توضیحاتی اکتفا شده است.
در ادامه به دنباله سیر تطور خوشنویسی در ایران و ظهور انواع دیگر خطوط بخصوص خط نستعلیق و مشتقات خواهیم پرداخت، و تکامل این هنر مقدس را تا روزگار معاصر دنبال خواهیم کرد.

منابع:
برات زاده لیلی (1384)، خوشنویسی در ایران، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی
فضائلی حبیب الله(1350)اطلس خط، اصفهان ، انجمن آثار ملی ایران
فضائلی حبیب الله(1376)تعلیم خط، تهران، سروش

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2063]