اخلاق جهاني و چالش نسبي گرايي

واضح آرشیو وب فارسی:قدس: اخلاق جهاني و چالش نسبي گرايي
حسين فرزانه

مشكلي كه در زمينه تدوين اخلاق جهاني وجود دارد، برجسته بودن نسبي گرايي اخلاقي در جهان ماست.

اخلاق جهاني، مطلق گرايي اخلاقي را سرلوحه كار خود قرار مي دهد. اين مطلق گرايي اين است كه توافقي حداقلي در ارتباط با هنجارهاي اخلاقي مستلزم اين است كه هنجارهاي اخلاقي مطلقي وجود داشته باشد كه از زمان و مكان مستقل هستند. مشروط به وجود اين فرض، اخلاق جهاني بايد قادر باشد از چالش نسبي گرايي اخلاقي بپرهيزد.
نسبي گرايي اخلاقي مدعي است چارچوبهاي متفاوت گفتمان اخلاقي اساساً قياس ناپذيرند. «گيلبرت هارمون» تمثيل جالبي ارائه مي كند تا اين ديدگاه را موجه سازد. به نظر «انيشتين» توجه كنيد كه درآن همه حركتها به چارچوبهاي زماني- مكاني متكي هستند، بنابراين جسمي كه در ارتباط با چارچوبي زماني- مكاني حركت مي كند، ممكن است در ارتباط با جسمي ديگر ساكن باشد. «هارمون» به طريقي مشابه، از اين نكته بحث مي كند كه هنجارهاي اخلاقي به چارچوبهاي اخلاقي كلي متكي مي باشند، بنابراين عملي كه در چارچوبي اخلاقي درست است، شايد در چارچوب اخلاقي ديگري نادرست باشد. به طور مثال، ممكن است مخالفت در زمينه گياه خواري، سقط جنين و آتانازي زياد جدي نباشد، اما در زمينه ارزش زندگي غير انساني و تقدس زندگي انساني، نظرات بسيار متفاوتي داشته باشند. علاوه بر اين، حتي زماني كه توافقي در زمينه ارزشهاي مشخص وجود دارد، مخالفتهاي اخلاقي مهمي موجودند. «هارمون» مثالي در زمينه اشتباه بودن قتل انساني ارائه مي كند، اما اين موضوع هم زماني برقرار است كه قتل را«قتل اشتباه» تعريف كنيم. اينكه قتل نفس اشتباه است، كاملاً با اين سنت موجود در برخي جوامع كه ارباب مي تواند برده خود را بكشد يا مرد مجاز به كشتن زن خود است و يا در جوامعي كه كودك كشي و انسان كشي رواج دارد، در تعارض قرار مي گيرد. با تكيه بر اين مقدمات، مطلق گرايي اخلاقي از اين نكته بحث مي كند كه دليل اين گونه تنوع اخلاقي اين است كه برخي افراد جايگاه بهتري نسبت به بقيه دارند، بنابراين بعضي از احكام اخلاقي درست و بقيه نادرست مي باشند
از اين مقدمات، اين نتيجه حاصل مي شود كه براي شناختن صدق اخلاقي، ما از چنين جايگاهي برخوردار نيستيم. حكم اخلاقي يك انسان به چارچوبي اخلاقي متكي است و روشي هم براي برتري دادن چارچوبي بر چارچوب ديگر وجود ندارد، از اين رو، چالش نسبي گرايي اخلاقي اين است چگونه چنين موضع برتري را بيابيم.
مسأله به اين سادگي نيست كه صرفاً تلاش كنيم هنجار اخلاقي مشتركي را از اديان جهان استخراج نماييم. دوباره به اين نكته توجه كنيد كه چگونه يك هنجار اخلاقي مي تواند در چارچوبهاي اخلاقي- ديني متفاوت عمل نمايد. در برخي اديان، اين آموزه كه مردان و زنان در چشم خداوند يكسانند، وجود ندارد و اين ايده با انديشه الزام زنان نسبت به مردان و تكاليف بيشترشان و حقوق كمترشان پيوند مي خورد. در بوديسم و مسيحيت اين آموزه وجود دارد كه خشونت بد و محكوم است، اما اين اديان در فهم اينكه كدام خشونت از جهت اخلاقي مجاز است بايكديگر اختلاف نظر دارند. به عبارت ديگر، در حالي كه افراد، اديان و سنتهاي گوناگون در زمينه مدعيات اخلاقي مشخص به نظر توافقي دارند، تفاسيرشان از مدعيات بسيار متفاوت است، زيرا معناي آن مدعيات اخلاقي با چارچوبهاي اخلاقي- ديني كلان تري مشخص مي شود، در حالي كه ما به موضعي مطلق كه بتواند يكي از اين چارچوبها را بر بقيه برتري داشته باشد، دسترسي نداريم.
آيا راهي براي خروج از اين مشكل وجود دارد؟ باز هم تأكيد مي كنيم اين مشكل بدان جهت رخ مي نمايد كه فرض كرده ايم اخلاق جهاني با مطلق گرايي اخلاقي عجين مي باشد و فرض ما اين است كه هنجارهاي اخلاقي جهانشمولي هستند كه اعتباري غيرمشروط دارند. با اين همه روشي بديل براي استنتاج هنجارهاي جهانشمول موجود است و اين روش بديل البته به مطلق گرايي اخلاقي نيازي ندارد. ما مي توانيم هنجارهاي جهانشمول مشخصي را از سرشت انساني استخراج كنيم، بويژه از نيازهايي كه همه انسانها در آنها با يكديگر اشتراك دارند. اين ديدگاه كه گاهي از آن به عنوان«طبيعت گرايي اخلاقي» ياد مي شود، تاريخي گسترده دارد و از ارسطو شروع مي شود و به متفكراني چون اسژينواز، ماركس، جان ديويي و اريك فروم مي رسد. طبق اين ديدگاه، ارزشهاي اخلاقي ابزارهايي هستند كه ما را قادر مي كنند نيازهايمان را برآورده سازيم. اگر نيازهايمان به صورت عيني مشخص باشند، پس اخلاق و ارزشهاي اخلاقي ما هم به صورت عيني مشخص هستند. اما مشكلي كه اين ديدگاه دارد، اين است كه حتي نيازهاي حياتي ما به حمايت اجتماعي و تحقق خود با بسترهاي تاريخي و اجتماعي خاص وابسته اند. به عبارت ديگر، نيازهاي ما به وسيله اجتماع مشخص مي شوند. اگر نيازهاي ما به صورت اجتماعي مشخص شوند، آنگاه سرشت فراتاريخي، مبنايي براي اشاره كردن به وضع موجود نيست. از اين نكته مي توان نتيجه گرفت كه تلاش براي استنتاج ارزشهاي اخلاقي از نيازهاي انساني بايد به وسيله اجتماع و تاريخ تعين يابد. با اين همه حتي اگر نيازهاي ما از جهت تاريخي گسترش مي يابند، هنوز امكان تحقق اخلاقي جهاني هست. شايد امكان اين امر باشد كه اخلاقي جهاني را از بسط تاريخي نيازهاي انساني مشترك در اين برهه تاريخي استنتاج كنيم. اگر چنين باشد آن گاه هنجارهاي مشخصي وجود دارند كه هر چند فراتاريخي نيستند، براي دوره تاريخي مشخص ما معتبرند و در اين منظومه البته هنجارهاي جهانشمول نياز ندارند كه هنجارهاي مطلق باشند.
آيا يك جهانشمولي اخلاقي كه بر فرض نيازهاي انساني جهانشمول استوار و از جهت تاريخي بسط يافته، قادر است به انتقادهاي نسبي گرايي اخلاقي پاسخ دهد؟ در اينجا سه مشكل سر بر مي آورند، اول آنكه فرهنگها و اديان گوناگون در يك دوره تاريخي، ارزش متفاوتي براي نيازهاي گوناگون قائل هستند، زيرا ارزش از چارچوبهاي اخلاقي مورد توجهشان سرچشمه مي گيرد. علاوه بر اين، چارچوب اخلاقي با توجه به خود بحث جهانشمولي متفاوت است. فرهنگها و دست كم مؤلفه هايي در دل فرهنگها وجود دارند كه از ارزش جهانشمولي پرهيز و تأكيد مي كنند كه تنها هنجارهاي اخلاقي ناشي از وحي ديني، ارزشي جهاني دارد. دوم آنكه گروههايي در دل فرهنگها يا در جهان وجود دارند كه نيازهايشان بر ضد نيازهاي ديگران است. به طور مثال در تحليلي ماركسيستي، نيازهاي حاملان سرمايه و كارگران در تقابل با يكديگر قرار دارند. علاوه بر اين، انسان نبايد فقط ماركسيست باشد تا متوجه شود عاملاني كه همكاريهاي بين المللي را سامان مي دهند مانند بانك جهاني پول و سازمان اقتصاد جهاني نيازهايي دارند كه با نياز كشورهاي در حال توسعه در تعارض قرار مي گيرد. در نهايت، حتي اگر نيازهاي مشترك انساني كه غير قابل مناقشه هستند، وجود داشته باشند و اين نيازها در گستره اي تاريخي قابل فهم باشند، ما مي توانيم هنجارهاي جهانشمول مشخصي را از آنها استنتاج كنيم، اما اين امر فقط زماني برقرار است كه فرضي اضافي هم در اختيار داشته باشيم و آن اينكه جامعه اخلاقي ما بزرگتر از فرهنگ ديني و ملي است. به عبارت ديگر، چنانچه فراتر از مرزهاي فرهنگي به نيازها نينديشيم، قادر نيستيم اين هنجارهاي جهانشمول را استنتاج كنيم.
«رورتي» از اين بحث مي كند كه جهانشمولي فرض مي گيرد كه همه موجودات انساني بايد بخشي از جامعه اخلاقي مشترك باشند. مشكلي كه درباره اين فرض وجود دارد، اين است كه امكان شكل دادن به چنين جامعه اي بر اين فرض استوار است كه باز توزيع گسترده اي از ثروت مي تواند وجود داشته باشد. اين امر هم بدان جهت است كه«شما نمي توانيد به نيازهاي افراد كمكي بكنيد و اين فرض كه آنها بخشي از جامعه اخلاقي را شكل مي دهند، تهي و پوچ است». اما اگر ما قادر به انجام اين كار نباشيم چه پيش مي آيد؟ ما كه در جوامع پيشرفته زندگي مي كنيم، نمي توانيم به صورت معقولي آنها را كه در كشورهاي در حال توسعه زندگي مي كنند بفهميم، مگر آنكه پيشاپيش استانداردهاي زندگي خود و بچه هايمان را از بين ببريم. در اين صورت چه بايد بكنيم؟ اگر مطلب از اين قرار باشد و «رورتي» درست بگويد؛ «بخش ثروتمند جهان ممكن است در موضع فردي باشد كه يك تكه نان را با صد گرسنه تقسيم كند». رورتي تصريح مي كند: اين مسأله با تعيين اولويت براي بيماران حاد شباهت دارد. درست نظير زماني كه پزشكان و پرستاران ناگزيرند تصميم بگيرند كدام قربانيان به كمك نياز دارند و كدام قربانيان از كمك بينياز هستند، ما كه در كشورهاي صنعتي زندگي مي كنيم بايد بدانيم توانايي كمك به همه افراد بي بضاعت در كشورهاي توسعه نيافته را نداريم. اگر اين مسأله مورد بحث باشد، آنها نمي توانند بخشي از اين جامعه اخلاقي باشند، درست نظير پزشكاني كه در موقعيتهاي حاد نمي توانند همه را جزو جامعه اخلاقي خود قلمداد كنند. اگر همه افراد جزو جامعه اخلاقي ما نباشند، در اين صورت اخلاق جهانشمولي هم وجود ندارد. اگر بخواهيم نتيجه «رورتي» را با «طبيعت گرايي اخلاقي» جمع و جور كنيم، مي توانيم بگوييم كه اگر در خودمان تمايلي براي نيازهاي افراد مختلف جهان احساس نكنيم، نمي توان اخلاقي جهانشمول را از نيازهايي عام نتيجه گرفت.
شنبه 11 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: قدس]

[مشاهده در: www.qudsdaily.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 195]