جامعهشناسی موسیقی رپ

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: در این مقاله به بررسی تولید، توزیع و مصرف موسیقی رپ در ایران میپردازیم. در پایان با استفاده از بعضی نظریات بوردیو به خصوص مفاهیم میدان، عادتواره، سلایق و تمایز او دادههای موجود را تحلیل میکنیم.

تولید
توليد و انتشار آلبوم و قطعههاي موسيقي که پيش از اين علاوه بر پيچيدگيهاي روند کسب مجوز و تهيه آلبوم، در انحصار شرکتهاي خاصي بود دگرگون شده و امروز هر شهروند با کمترين سطح دانش و امکانات ميتواند در نقش يک توليدکننده ظاهر شود. همين گسترده شدن طيف توليدکنندگان قطعههاي رپ است که باعث گستردگي موضوعات و مفاهيم مطرح شده در موسيقي رپ ميشود. از آنجايي که جوانان ايراني به گروههاي اجتماعي، فکري، قومي و طبقاتي متفاوتي تعلق دارند و تفکرات آنها دغدغهها و انديشههاي گستردهاي را شامل ميشود، در موسيقي رپ که از معدود عرصههاي بيواسطه بازنمايي اين انديشهها و تفکرات است با موضوعات گسترده و بسيار متنوعي روبرو هستيم. موضوعاتي که هر کدام ريشه در مسئلهاي اجتماعي دارند و موقعيت اجتماعي خاصي را توصيف و روايت ميکنند که ذهن تعدادي از جوانان جامعه را اشغال کرده است.
نکتهی قابل توجه در سبک موسيقی رپ، آوانگاردهای آن هستند که در مورد اينها بايد گفت که به علت شناخت کم از علم موسيقی و همچنين شناخت کم از رپ جهانی اين آوانگاردها با کمترين امکانات و به صورت سعی و خطا شروع به توليد اين سبک موسيقی کردند و توانستهاند رپ فارسی را با پيشرفت قابل ملاحظهای مواجه سازند. بر اساس بعضی آمارهای رسمی و غيررسمی چيزی حدود هزار تا دوهزار خوانندهی آماتور و حرفهای رپ فارسی در کشور وجود دارد که اين تعداد روز به روز در حال افزايش است (خادمی).
در ایران تولید موسیقی رپ عمدتا به صورت زیرزمینی صورت میگیرد. در چشم انداز جهانی موسيقی زيرزمينی به آن نوع موسيقی اطلاق میشود که بر خلاف جريان تجاری رايج در صنعت موسيقی حرکت میکنند. بدين معنا که گروههای فعال در اين حوزه ترجيح میدهند استقلال هنری خويش را حفظ کرده و از نظر ذائقهی هنری دنبالهروی شرکتهای بزرگ موسيقی نشوند. اما در ايران موسيقی زيرزمينی تعريف ديگری دارد. در واقع در ايران هر قطعهی موسيقی که نتواند مجوز وزارت ارشاد برای ورود به بازار رسمی را بگيرد، موسيقی زيرزمينی نام میگيرد و گروههای توليدکنندهی اين نوع موسيقیها را گروههای زيرزمينی میگويند. البته عدم اعطای مجوز به يک قطعهی موسيقی و زيرزمينی شدن آن، دليلی بر تکثير و توزيع آن موسيقی در تعداد محدود و کم مخاطب بودن آن نيست، بلکه برعکس بعضی قطعات موسيقی زيرزمينی رکورد تکثير در کشور را شکستهاند (خادمی).
به نظر حسین قاضیان (جامعهشناس) در مورد کسانی که تولیدکنندهی این نوع موسیقی هستند میتوان به این جنبه توجه کرد که آنها با این شکل هنری و با این شیوهی تولید دارند خودشان را از جریانهای غالب و مسلط موسیقی متمایز میکنند و با این تمایز برای خودشان یك جور «سرمایهی فرهنگی» دست و پا میکنند که البته قابل تبدیل به «سرمایهی اقتصادی» هم هست. چون اگر شما جوانی باشید که بخواهيد به دنیای موسیقی کنونی وارد شويد و همهی این سلسله مراتب موجود و روابط آن را طی و تحمل کنید، خیلی دیر به سطح مورد توجه عموم میرسید. ولی این نوع تمایزگذاری به شما امکان میدهد علیه نظم موجود هنری و قالبهای مسلط موسیقیایی شورش کنید و از مسیر میانبر بسرعت به جریانی موازی با جریانهای مسلط بدل شويد (کمااینکه رپرها نیز همین مسیر را طی کردهاند). برای این تمایزبخشی شما ناچار به سمت اعتراض میرويد، چون نفس تمایز عبارت است از متفاوت بودن از چیزی که هست؛ چیزی که غلبه دارد و مسلط است. بنابراین بذرهای اعتراض در خودِ مفهوم تمایز خوابیده. این اعتراض، هم خودش را در عصیان زبانی نشان میدهد هم در انتخاب ملودیها، ریتم، سازبندی، ترکیببندیها، جنس صدا و... . در جامعه هميشه بين گروههاي مختلف نوعي ستيز قدرت جريان دارد. اين ستيز در حوزهي سليقههاي هنري هم برقرار است. گروههايي که از نظر قدرت دست بالا دارند، سعي ميکنند بقيه را همسليقهي خودشان کنند يا اگر شد آنها را از سليقهشان محروم کنند. اين موضوع فقط جنبهي فني يا ارزشي ندارد، بلکه با منافع مادي هم پيوند ميخورد. گروههاي قدرتمند گاهي براي حفظ اين منافع به نوعي تروريسم شيک متوسل ميشوند و به آن دسته از شکلهاي توليد هنري که با معيارهاي مرسوم آن گروه مسلط همخواني ندارد، برچسب «ضد فرهنگ»، «مبتذل» يا «منحط» ميزنند. در حالي که از نظر جامعهشناختي، ضدفرهنگ هم بخشي از فرهنگ است. اين گروههاي قدرتمندتر در واقع سعي ميکنند با ترورِ فرهنگي اشکال هنريِ جديد مانع از به خطر افتادن موقعيت خودشان شوند. (باقری)
خاستگاه اجتماعی رپرهای ايرانی حوزه ای است که ما می توانيم تفاوتهايی بين تجربهی موسيقی زيرزمينی در ايران و تجربهی موسيقی عامه پسندی که خارج از جريان غالب در غرب شروع شد، مشاهده نماييم. در ايران بخش عمدهای از موسيقی زيرزمينی توسط کسانی ساخته و شنيده میشود که در مقايسه با همتايانشان در غرب از امتياز بالاتری در زمينهی اقتصادی و اجتماعی برخوردارند. يعنی آوانگاردهای موسيقی رپ در ايران به طبقهی متوسط، بالاتر از متوسط و طبقات بالا تعلق دارند. در حالی که در غرب، رپ ريشههايش را از تجربه زندگی سياهان در مناطق فقيرنشين حاشيه شهری گرفته است. همين تمايز باعث شده محتوای موسيقی رپ نيز در مواردی مسير خود را با نمونهی غربی خود جدا کند. همان طور که پیشتر نیز اشاره شد، مضامین موجود در آثار رپ غربی اعتراض به وضعیت نامساعد زندگی و خشونت و نابرابری¬های اجتماعی موجود در جامعه غرب است، در حالی که بخش عمده ای از موسیقی رپ فارسی به مضامین عاشقانه و موضوعاتی که محور موسیقی پاپ ایرانی است، اختصاص دارد. (خادمی).
موسیقی رپ در ایران از جهت حضور بیشتر دختران در این سبک هم قابل بررسی است. خواندن آواز بيش از هر چيز نياز به يادگيری و آموزش دارد. در شرايط امروز جامعه، حضور دختران در کلاس تمرين آواز چندان ميسر نيست و به همين دليل در دو سه دههی اخير، دختران در خواندن آواز و رعايت قوانين فنی آن پيشرفت چندانی نداشتهاند. خواندن در سبک موسيقی رپ همانند ديگر سبکهای موسيقی نيست و خوانندهی رپ برای اجرای درست بايد از يک ريتم و ضربآهنگ تبعيت نمايد. هر چند اين امر چندان آسان هم نيست ولی جذابيتهای اين موسيقی، باعث میشود دختران سعی در تجربه کردن اين فضا نموده و به جرگهی خوانندگان رپ بپيوندند. در عرصهی موسيقی رپ با توجه به حضور حداکثری مردان، هنوز نمیتوان از تعبير زنانه شدن استفاده کرد ولی نسبت آنان در مقايسه با نسبت خوانندگان دختر ِ ساير سبکهای موسيقی چون پاپ و سنتی، بيشتر سالومه، پانی، آتيش، شايا، فريناز، و سوگند از خوانندگان دختر فعال در حوزه ی موسيقی زيرزمينی رپ فارسی به شمار میروند (خادمی). همان طور که گفتیم از دلایل شرکت بیشتر دختران در تولید موسیقی رپ نسبت به سایر سبکهای موسیقی یکی عدم نياز خوانندگان اين سبک به برخورداری از آموزش و مهارت خاص است و دیگر زيرزمينی بودن (عدم نياز به کسب مجوز) آن در ايران است.

توزیع (حلقههای واسط)
اکثر آهنگهای رپ و شاید تمامی آنها ابتدا توسط افرادی در یک حلقه دوستی (چه در فامیل چه در مدارس و یا حتی در محله) از اینترنت دانلود میشود و سپس از طریق لوح فشرده و بلوتوث با دوستان خود به رد و بدل آن میپردازند. در اینجا لازم است به نقش تکنولوژی در تولید و توزیع این مدل از موسیقی اشارهای ویژه داشت. زیرا اگر اینترنت وجود نداشت، احتمالا این موسیقی زیرزمینی هرگز فرصت توزیع در این حد را نمییافت و شاید در این حد محبوبیت هم نمییافت. این موسیقی با اینکه از طرف هیچ رسانهی رسمیای حمایت نشد، و برای تولید نیز نمیتوانست به استودیویی مراجعه کنند، توانست توسط تکنولوژیهای دیجیتالی به آسانی در منازل تولید شود و سپس توسط اینترنت در دسترس مخاطبان قرار گیرد. بکار بردن اصطلاح زيرزمينی در رابطه با اين نوع موسيقی در ايران صرفاُ جهت نشان دادن وجه غير قانونی آن است. شايد گذاردن عنوان اینترنتی يا دیجیتالی بر اين نوع موسيقی کاملتر باشد، چرا که علاوه بر اشاره به امکان فعاليت غير قانونی، فرآيند حقيقی تولید تا توزیع آن را در جامعهی ايران نشان میدهد.
گرچه موسیقیهای ایرانی تولید شده در غرب که توسط دولت پذیرفته شده نیستند هم میتوانند به راحتی در ایران پخش شوند و در دسترس همگان قرار گیرند، اما این موسیقیها از طرف اسپانسرهایی حمایتهای مالی شده، و سپس نیز توسط آنها توزیع شده و یا حتی معرفی میشدند تا مخاطبسازی شوند. اما نحوه محبوب شدن و پخش شدن موسیقی رپ در ایران به هیچ وجه به این صورت نبوده است، و با اینکه از طرف تمامی دستگاههای رسمی اعم از دولتی و غیر دولتی نفی میشدند، توانستند بسیار محبوب شده و تقریبا در بازار موسیقی حرف اول را بزنند. این مدل موسیقی برعکس مدلهای غیر مجاز دیگر ابتدا محبوب شد و سپس توانست به شبکههای ماهوارهای راه یابد، میشود گفت که راهی برعکس راه آهنگهای غیر مجاز ایرانی که در غرب تولید میشوند را پیموده است. البته در چند سال اخیر و با مبارزات متعددی که با تولیدکنندگان آن و همچنین ---------------- سایتهایی که به پخش این آثار میپردازند کمی از رواج آن و مهمتر از آن تولید آن توسط خوانندگانی که به محبوبیت رسیده بودند و اکثر افراد کار آنها را قوی میدانستند، جلوگیری کنند. برای همین امروزه این مدل از موسیقی از زمان اوج خود کمی فاصله گرفته است.
مبارزه با رپرها در چارچوب طرح امنیت اجتماعی صورت گرفت. در اولین روزهای اجرای این طرح چند تن از خوانندگان مشهور رپ دستگیر شدند. قاضی مرتضوی دادستان معروف تهران، در همان روزها با حضور در برنامهای تلویزیونی از عزم جدی مسئولان برای مقابله با «گروه های منحرفی مثل رپ، هوی متال و...» خبر داده بود. چندی بعد خبر رسید که در حضور همین قاضی جوان، اولین کنسرت خیابانیR&B با حمایت نیروی انتظامی و سپاه پاسداران برگزار شده است. اتفاقی عجیب که از ---------- تازه مسئولان برای جایگزین کردن «مدیریت» به جای «مقابله» با این سبک مورد توجه شدید جوانان ایران خبر میداد. همچنین در اقدامی محرمانه، یک تیم مستندساز ماموریت یافتهاند در مورد خوانندگان رپ فارسی فیلمی بلند تهیه کنند تا جهت بررسی این پدیده تازه، برای نمایندگان مجلس جمهوری اسلامی نمایش داده شود. (علینظری)
کانالهای سنتی توزیع زیرزمینی در ایران عبارتند از بازار سیاه و تلویزیونهای ماهوارهای که شبکهای را برای دسترسی مردم ایران به مد، اطلاعات، اخبار و موزیک غربی فراهم کردهاند. برای نسل جوانتر اینترنت جایگزین این کانالها شده است. اینترنت بسیاری از هنرمندان رپ را قادر ساخته است که خود به عنوان توزیعکننده آثارشان عمل کرده و موزیک خود را به صورت قابل دانلود در سایتهای موسیقی، در اختیار طرفدارانشان در ایران و خارج از ایران قرار بدهند. آنها همچنین توانستهاند پلتفرمهایی جهت گفتوگو و بحث در مورد رپ در وبلاگها و مجلات آنلاین ایجاد کرده و حتی از این طریق فستیوال سالانه موسیقی زیرزمینی آنلاین تهران را نیز برپا کنند. گذشته از مبارزه حکومت با رپ، این هنر با حملات مستمر نخبگان موسیقی سنتی نیز مواجه است. چنین انتقادات و مخالفتهایی که رپ فارسی چه به لحاظ قانونی و چه در عرصه موسیقی برتافته، آن را مجبور کرده است که تنها به حوزه آنلاین روی بیاورد. در این گستره اما بهرهبرداری تجاری بسیار مشکل است، به همین دلیل خوانندگان رپ ایرانی اغلب مجبور شدهاند که موسیقیهای خود را از طریق سایتهای دانلود موسیقی به طور رایگان توزیع کنند. البته خوانندگان رپ در خارج از ایران الزاما با این مشکل مواجه نیستند و میتوانند موزیک خود را ضبط و از طریق مغازههای خرده فروشی توزیع کرده و به رقابت تجاری با سایر هنرمندان بپردازند (شوقی).
این مدل از توزیع برای تولیدکنندگان موسیقی رپ مشکلاتی را به وجود آورده است، که مهمترین آنها عدم درآمدزایی برای آنها است. یکی دیگر از نکات منفی این مدل برای تولیدکنندگان آن و شاید مثبت برای این موسیقی و مخاطبان آن این است که به علت نبود حلقه واسط و توزیعکننده، رپ در ایران دارای منتقد و یا معرفیکنندهای نیست، و تنها منتقدان آن همان مخاطبان و تولیدکنندگان (در کَلکَلها به نوعی نقد هم دیگر نیز میپردازند) هستند. از جمله راههایی که بعضی از خوانندگان معروف با آن میتوانند به درآمدزایی بپردازند، نوشتن متن شعر برای دیگران و «feat» دادن با آنها است. در feat دادن یک خواننده معروف با یک خواننده گمنام همخوانی میکند تا مخاطبان به خاطر اسم او آهنگها را دانلود کنند و سپس با آن فرد جدید نیز آشنا شوند. البته همانطور که قبلا گفتیم اکثر خوانندگان رپ در ایران از طبقات بالا هستند و اینکه هزینه تولید برای افراد آماتور بسیار پایین است.

مصرف
موسیقی رپ فارسی بیشترین طرفداران خود را در طیف سنی 14 تا 24 سال جذب کرده است، با بزرگتر شدن این طیف سنی تغییری اساسی در ذائقه هنری بخش گستردهای از افراد جامعه بوجود خواهد آمد (خادمی). زمانی كه تازه موسیقی رپ ایرانی رواج پیدا كرده بود شنیدنش در جمع خانوادگی عرف نبود، اما الان به شكل عجیبی قبح این مسئله در خانوادهها ریخته است. عواملی چون خصلت داستان¬گویی این نوع موسیقی، اعتراضی بودن، جدید بودن، سهولت خوانندگی و انعکاس سریع مسایل اجتماعی در این سبک، جذابیت این نوع موسیقی را برای نسل جوان افزایش داده است. در حال حاضر رپ عاشقانه بیش از دیگر انواع دیگر رپ، مورد اقبال مخاطبین این سبک موسیقی در ایران قرار گرفته است. میزان بالای دانلود موسیقی¬های رپ فارسی از اینترنت و افزایش روز به روز مراجعه به این سایت¬ها و بالارفتن تعداد افرادی که در این سبک به تولید اثر می¬پردازند، خود می-تواند از نشانگرهای گسترش محبوبیت این نوع موسیقی در بین نوجوانان و جوانان کشور به شمار آید.
نویسندگان این مقاله با تعدادی از مخاطبان این نوع موسیقی مصاحبه کردهاند. اکثر کسانی که مصاحبه شدهاند، گفتهاند که قبلا محبوبترین ژانری که گوش میدادند رپ بوده است اما در حال حاضر در اولویت اول نیست. دربارهی طریقهی آشنایی، اغلب عنوان کردند که از طریق گروه همالان آشنا شدند و یا از طریق اینترنت با آن آشنا میشدند. طریقهی دسترسی آنها معمولا به صورت مجانی از طریق اینترنت و یا لوح فشرده و بلوتوث از دوستان بوده است. در مورد اینکه چه نوع از رپ را گوش میدهند در پاسخها هماهنگی وجود نداشت. هر کس به یک نوع رپ علاقه داشت چراکه آنقدر موضوعات آن متفاوت است که هر کس سلیقه خود را در آن پیدا میکند.
در رابطه با علاقه پیدا کردن به رپ چند نکته بود که تمامی کسانی که مصاحبه شدند به آن تاکید میکردند. یکی اینکه آنها تحت تاثیر گروه همالان بودند، و دیگر دلایل جدید بودن این مدل از موسیقی و اینکه هر کسی به آن گوش نمیداد و رپ گوش کردن نوعی تمایز به شمار میرفت و نکته مهم و آخری که تاکید بر آن بیش از باقی مسایل بود، پرداختن به موضوعاتی که در جامعه وجود داشت ولی هیچ رسانهای به آن نمیپرداخت (مسایل جنسی، خوردن مشروب، استفاده از مواد مخدر، فقر، بیکاری و...). به گفته تمامی مخاطبان رپ با آنها حرف میزند و انگار سازنده و مخاطب یکی هستند. اغلب مصاحبهشوندگان اذعان کردند که تاثیر دوستان در گرایش به این نوع موسیقی و گوش سپردن به آن خیلی زیاد بوده است. بعضی هم گفتند در شروع نه ولی در ادامه دادن موثر بوده است.
درباره دلیل کم شدن علاقه، عنوان کردند که جدیدا همه رپ میخوانند و رپ گوش میدهند: «جواد شده»، «خز شده». اینکه دیگر گوش دادن به رپ افتخار نیست. همچنین گفتند که هنوز هم اگر آهنگ خوب بیاید گوش میدهیم. این نکته جای تامل دارد، زیرا در چند سال اخیر و با مبارزه علیه رپرها بسیاری از رپرهای قوی خصوصا در مسایل اجتماعی و ---------- نه رپرهایی که به مسایل عاشقانه میپرداختند، به مدت دو الی سه سال است که آهنگ جدید ندادهاند. همانطور که پیش از این گفته شد در وبلاگها خبر از آلبومهای جدید که این بار احتمالا میتوانند درآمدزا باشند میآید.
مصاحبهشوندگان در خصوص دلیل رواج رپ گفتند که چون تا قبل از آن هیچ موسیقی مخصوص جوانان وجود نداشت و این نوع جدیدی از موسیقی بود باعث رواج آن شد. در این موسیقی مخاطب و سازنده بسیار به هم نزدیک هستند و حرفهای همین نسل زده میشود. دلایل دیگر عبارت بود از اینکه موضوعاتش راجع به کارهایی بود که جوانان غیرمجاز انجام میدادند و با آزادی بیان میشد. آنها رپی را خوب میدانستند که ریتم خوب و محتوای خوب داشته باشد. آهنگ و متن هماهنگی داشته باشد. قافیه بندی درست باشد. موضوع و آهنگ غیر تکراری باشد. همچنین اغلب گفتند که رپ خیلی روی عقاید و رفتار تاثیرگذار است. چیزهایی مثل مشروب و روابط جنسی و فحش را عادی ساخته است و جای ارزشها را عوض کرده است.
حسین قاضیان درباره مصرف موسیقی رپ میگوید: چیزهایی که روزی بیادبانه به حساب میآمده، امروزه مثل نقل و نبات از طریق اساماس رد وبدل میشود. فرزندان گوشی موبایل والدینشان را میبینند و بر عکس، و به این ترتیب يك جورهايی از حال و روز هم باخبر میشوند. به این ترتیب قبحهای قبلی تا حدی فرو میریزند. استفادههای فرهنگی مشترک وخانوادگی، مثل استفاده از کانالهای تلویزیونی ماهوارهای در خانه، که در بهترین حالت در بین تصاویرش از این دست چیزهای «قبحشکن» کم پیدا نمیشود، روی افراد خانواده را به هم باز میکند و مرزبندیهای قبلی را مخدوش میکند. همینطور است داستان استفادهی مشترک از دستگاه پخش موسیقی در اتومبیل که تأمین کنندهی موادش معمولاً فرزندان خانواده هستند اما والدین هم مصرفش میکنند. بخشی از مواد مصرفی شبکههای تلویزیونی و یا کلیپهای بلوتوثی موبایلها یا نوارها و سیدیهای پخش اتومبیلها هم به موسیقیهایی برمیگردد که از کلمات (شعر) و حرکاتی (رقص) که پیشتر «قبیح» به حساب میآمدهاند، بهره میگیرد. وقتی راه نوع «خارجکی» این زبانها و حرکتها به داخل خانهها و میان خانوادهها باز شد، کمکم راه برای موسیقیهای وطنیِ «قبح شکن» هم باز میشود. رپرها هم از همین راه به میان خانوادهها میآيند. (باقری)
تغيير ذائقهی جوانان و نوجونان و گرايش آنان به سبک رپ را میتوان از بعد استتيک و زيبا شناختی نيز بررسی کرد و آن شباهتهای اين سبک با سبک زندگی جوانان و نوجوانان است و مهمترين شباهت اينها در دوران معاصر مسئلهی سرعت است؛ همچون ترجيح آبگوشت بر فستفود (Fast Food)!، ترجيح گوش دادن به چند ترانهی رپ بر منتظر ماندن 3-4 دقيقهای در تصنيفهای سنتی تا شروع کلام و... . بخشی از اين تغيير در سبک زندگی، پيامد گسترش تکنولوژی است و صرفنظر از مثبت يا منفی بودن، يک واقعيت اجتماعی است.
در مورد نامخاطبها هم باز باید به این نکته اشاره کرد که افراد زیادی این موسیقی را مربوط به گروههای شیطانپرست میدانند و خوانندگانش را منحرف به شمار میآورند. تکیه زیاد بر کلام به جای موسیقی، باعث شده مخاطبان رپ را بیشتر افراد بومی تشکیل دهند. همچنین سرعت زیاد ادای کلمات و نو بودن مفاهیم باعث میشود افراد مسن و میانسال چندان نتوانند با آن ارتباط برقرار کنند. مطالب تند و بیپروا و البته ضعیف بودن و سرسری بودن ساخت و تولید بسیاری از آثار این نوع موسیقی باعث میشود که افراد زیادی تمایلی به گوش سپردن به رپ نداشته باشند.

نتیجهگیری و تحلیل نهایی
در این قسمت سعی میشود که به تحلیل مسایل جاری در حوزههای تولید، توزیع و مصرف رپ با مفاهیم بوردیو بپردازیم. مفاهیمی از قبیل میدان، ابیتوس، سلیقهسازی (دگردیسی سلایق) و تمایزگزاری از مفاهیم کلیدی بوردیو هستند که به شرحی مختصر از هر کدام میپردازیم. و سپس به شرح هر کدام از این موارد در رابطه با موسیقی رپ در ایران میپردازیم.
در رابطه با میدان رپ در ایران باید گفته شود که اولا میدانی بسیار نوپا است که هنوز ساخت نیافته است، و از آن جهت که در آن تولید به صورت یک حرفه (شغل) در نیامده است دارای استقلال نیست. در این میدان نه تولیدکننده حرفهای است و نه نهادی برای معرفی و محبوب ساختن تولیدکنندهها وجود دارد. و این مخاطباناند که انتخاب میکنند نه نهادهای واسط. و از آنجایی که نهادی برای توزیع نیز وجود ندارد هیچگونه سازمان یا حلقه واسطی برای قیمتگذاری بر روی اثرها وجود ندارد. همین دلایل باعث شده است که در میدان رپ طرفداران مانند میدانهای دیگر موسیقی مثل سنتی، پاپ و ... شکل نگرفته باشند، به این صورت که به عنوان طرفدار پر و پا قرص یکی از خوانندگان باشند و هر روز به دنبال خبری از او در مورد تولید آهنگ جدید و سپس دفاع از خوب بودن آن آهنگ به هر قیمتی باشند. اکثر مخاطبان این نوع موسیقی اظهار کردهاند که به دنبال رپ خوب هستند و نه شخصی خاص، و هر کدام از مخاطبان نیز در تعریف رپ خوب برای خود ملاکهایی داشتهاند. البته نباید از این نکته غافل شد که این جریان بیش از اینکه حکایت از استقلال سلیقهای مخاطبان و تولیدکنندگان داشته باشد، نشاندهنده فرآیند ناآگاهانه ایجاد سلایق است، که هر مخاطبی میتواند برای خود اثر منطبق با سلیقه خود را داشته باشد بیآنکه هنوز طبقه مسلطی برای سلیقهگذاری ایجاد شده باشد. و احتمالا زمانی که این میدان ساختمندتر بشود، سلطه سلیقهای ِ طبقه مسلط نیز آغاز میشود. زمانی که افراد به صورت حرفهای (تولیدکننده، منتقد، مخاطب و...) در این میدان شکل بگیرند رقابتی که حتی به صورت کَلکَلهای خوانندگان نیز در حال حاضر وجود دارد به فرجام میرسد و عدهای به شکل طبقه مسلط در میآیند.
فرآیند تمایزگذاری نیز در ایجاد علاقه به این نوع موسیقی بسیار مشهود است. زیرا اکثر افراد یکی از دلایل اصلی خود را در رو آوردن به موسیقی رپ، جدید بودن آن و اینکه هرکسی به آن گوش نمیداد میدانستند. و همچنین یکی از دلایل روگردانی از آن را همه گیر شدن این مدل از موسیقی میدانستند. البته فرآیند تمایزگذاری در رو آوردن به این موسیقی در مقابل ابیتوس نسلی بسیار ناچیز است، زیرا اگر دلیل عمدهای برای محبوب شدن آن محسوب میشد میبایست افراد بسیاری از نسلهای دیگر نیز به آن بپردازند اما همانطور که گفته شد مخاطبان این موسیقی همگی در سنین نوجوانی و جوانی هستند. به عبارت دیگر فرآیند تمایزگذاری در این موسیقی بیشتر نسلی بوده است تا طبقهای، یعنی نسل جدید با این مدل از موسیقی خود را از نسلهای قبلی متمایز کرده است.
در ایران اکثر میدانها خصوصا میدان هنر تحت تاثیر ---------- است. میدان رپ نیز از این خاصیت مستثنی نبوده و هم در تولید هم در توزیع و حتی در رابطه با مصرف و مخاطبان نیز تحت تاثیر میدان ---------- بوده است. تاثیر ---------- بر تولید و توزیع آن را میتوان تاثیر منفی دانست ولی تاثیر آن بر مصرفکنندگان تاثیر مثبت است. همانطور که در قسمت مربوط به تولید و توزیع گفته شد، میدان ---------- با اعمال محدودیتهای فراوان مانع از تولید و توزیع این موسیقی شده است و میتوان گفت که برای عدم مشروعیت آن در میدان هنر تلاش کرده است. و این خود از عوامل بسیار مهم در عدم استقلال میدان این موسیقی و حرفهای نشدن آن بوده است. زیرا تمامی راههای کسب درآمد معقول را که در انواع موسیقیها وجود دارد را برای آن از بین برده است. اما تاثیر آن در مخاطبان خصوصا نسل جوان را که از مخاطبان اصلی این مدل از موسیقی هستند را میتوان مثبت در نظر گرفت، زیرا در فرهنگ ایرانی (خصوصا نسل جوان) نوعی ضدیت با دولت و حکومت وجود دارد به طوری که هر آنچه توسط آن نفی شود ناگهان دارای محبوبیت و جذابیت میشود. عدم کسب مجوز برای تولید و توزیع این موسیقی خود به کنجکاوی بیشتر نسل جوان در رابطه با آن میشود، و همانطور که در قسمت مربوط به توزیع گفته شد یکی از خصیصههای جامعه ایران، دست به دست گشتن اطلاعات و اطمینان به مراتب بیشتر به این اطلاعات شفاهی نسبت به اطلاعات بازگو شده از رسانهها، است. این فرهنگ که ریشه در حکومت استبدادی و توتالیتر رسانهای و فرهنگ دروغ مصلحتی دارد، از عوامل موثر بر رواج فراوان موسیقیهای زیرزمینی در ایران دارد.
بد نیست که در اینجا اشارهای هم به تقابل این میدان با میدان موسیقی داشته باشیم، همانطور که گفته شد اکثر تولیدکنندگان این نوع موسیقی فاقد آموزش رسمی هستند و با سعی و خطا اقدام به تولید موسیقی کردهاند و در این راه نیز تا حدود زیادی موفق بودهاند. این همان جدال قدیمیها و جدیدترها در میدان (میدان هنر) است که قدیمیترها به انکار و مخالفت با این موسیقی پرداختهاند، اما تولیدکنندگان این موسیقی تحت فرآیند ناآگاهانه میدان به تولید محصولاتی مطابق با سلایق مخاطبان فراوانی پرداختهاند که خود باعث پذیرش آنها در میدان میشود. در این جدال با اینکه جدیدترها (رپرها) با مشکلات مختلفی از طرف قدیمیترها (سنتی، پاپ و ...) روبرو شدهاند اما توانستهاند برای خود در میدان موسیقی سرمایه فرهنگی عظیمی ایجاد کنند. و احتمالا در آیندهای نزدیک به بهره برداری از این سرمایه خواهند پرداخت.
ابیتوس موجود در بین مخاطبان و تولیدکنندگان بیشتر به شکل ابیتوس نسلی است تا ابیتوس خانوادگی، البته در همین ابیتوس نسلی نیز بیشتر ابیتوس طبقه بالا وجود دارد تا ابیتوس طبقات دیگر. اما از آنجا که فقط به یک سری از مسایل اشاره میشود که در بین نسل جوان این طبقه از اهمیت برخوردار است، و هچنین در میان جوانان متعلق به طبقات دیگر نیز فراوان دیده میشود باید آن را نوعی ابیتوس نسلی دانست تا ابیتوس طبقهای یا خانوادگی. پرداختن به مسایلی از قبیل مسایل جنسی، مشروب، پارتی، برخورد با نیروهای امنیتی، میهنپرستی، فقرستیزی و... که اکثرا مسایل مربوط به جوانان است تا مسایل مربوط به طبقهای خاص. در رابطه با شکل گیری این ابیتوس میتوان اشارهای داشت به دیالکتیک سنت و فرهنگ جدید که در بین اکثر جوانان قرار دارد. به عقیده نگارندگان این مقاله، نسل جوان امروزی در اکثر مواقع تحت سلطه فرهنگی نسل قبلتر از خود بوده، خصوصا تحت سلطه گروه سنتی آن نسل. و همیشه فرهنگ این نسل توسط نسل قبل نادیده گرفته میشد و حتی به عنوان ضدفرهنگ تلقی میشده است. تمام امکانات رسانهای اعم از تلویزیون، رادیو، مجلات، روزنامهها و... نیز در دست افرادی بوده است که به بازتولید فرهنگ نسل قبل میپرداخته و فرهنگ این گروه از نسل جدید را که دارای ابیتوسهای مخصوص به خود بوده است را نادیده میگرفتند. برای همین این نسل (منظور از نسل، گروههایی است که در جوانان این فرهنگ را داشتهاند نه تمامی نسل جوان) با استفاده از خاصیت موسیقی رپ که همان پرداختن به مسایل و مشکلات اجتماعی است و یا بهتر بگوییم به شکل رسانهای است برای بیان دغدغه گروههای تحت سلطه، به بیان مسایل و دغدغههای خود و شاید ابراز وجود و هویتسازی بوده است.
خوانندگان رپ با استفاده از این موسیقی به بیان فرهنگ خود که همیشه توسط طبقات (نسلها) دیگر نفی میشد و فقط بر روی نکات منفی آن تاکید میشده است، پرداختهاند. و با بیان مسایلی از قبیل رابطه جنسی آزاد و تنوع خواه، مصرف مشروبات الکلی، ناسزاگویی و... که در فرهنگ مسلط جامعه به شکل اعمالی خلاف عرف و هنجار تلقی میشده است، در کنار مسایلی از قبیل وطنپرستی، فقرستیزی، جوانمردی و ... که در فرهنگ مسلط به عنوان ارزش تلقی می‎شده است، به بیان این نکته پرداختهاند که این نسل در کنار داشتن فرهنگهای ناهنجار از نظر دیگران (چون خود به هیچ عنوان این اعمال را به عنوان ناهنجاری و یا ضدفرهنگ بودن نمیدانند) دارای ارزشهای انسانی بسیاری است. به نوعی میتوان نزدیکی به فرهنگ غربی را در این ابیتوس نسلی مشاهده کرد، که ارزشهای انسانی در کنار اعمالی که شاید از نظر سنت و دین قبیح دانسته شوند ولی از نظر اخلاق لیبرالی مشکل چندانی ندارند. همانطور که در مصاحبهها گفته شد اکثر مخاطبان نیز بر اینکه این موسیقی با ما حرف میزند و مسایل مربوط به نسل ما را عنوان میکند و یا به مسایلی میپردازد که در جامعه موجود است ولی در هیچ رسانهای مطرح نمیشود، بر رسانه بودن این نوع از موسیقی تاکید داشتهاند. امروزه همانطور که در تحلیلهای بالا نیز گفته شد به شدت فرهنگ و ابیتوسها در حال تغییر هستند و به قبح بسیاری از مسایل به شدت در حال از بین رفتن است، موسیقی رپ نیز جزیی از این فرهنگ بوده و هست و جذابیت فراوان آن برای نسل جوان در تابوشکنی آن است.

منابع
1. باقری، پریچهر. شورشیگری و عصیان زبان در موسیقی رپ. روزنامه اعتماد ملی. 10 اردیبهشت 1388.
2. خادمی، حسن. موسیقی رپ زیرزمینی. وبسایت پیک مستند.
3. شوقی، رضا. رپ فارسی، صدای جوانان مدرن ایرانی. وبسایت رادیوزمانه.
4. صحافی، محمدجواد. موسیقی رپ و بررسی علل گرایش جوانان به این نوع موسیقی. وبسایت آفتاب.
5. علینظری، مزدک. از زیرزمین تا مقابل پلههای دادگستری. مجله اینترنتی هفتسنگ.
6. نائینی، علیرضا. تاملی بر بسترهای پیدایی موسیقی رپ در ایران. وبسایت آفتاب.
7. وبسایت ویکیپدیا.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 572]