اعجاز بیانی قرآن (3)

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: اعجاز بیانی قرآن (3)

شماره پیشین
سید قطب درباره نظمآهنگ قرآن مى‏گوید:«چنین نوایى در نتیجه نظام مندى ‏ویژه و هماهنگى حروف در یك كلمه و نیز هم سازى الفاظ در یك فاصله پدید آمده‏ و از این جهت قرآن، هم ویژگى نثر و هم خصوصیات شعر را توامان دارد، با این ‏برترى كه معانى و بیان در قرآن، آن را از قید و بندهاى قافیه و افاعیل بى‏نیاز ساخته وآزادى كامل بیان را میسر ساخته است.در همین حال از خصوصیات شعر، موسیقى ‏درونى آن را گرفته و فاصله‏هایى كه نوعى وزن را پدید مى‏آورند.این خصوصیات، قرآن را از افاعیل و قوافى بى‏نیاز ساخته و در عین حال شؤون نظم و نثر، هر دو را داراست.
در هنگام تلاوت قرآن، آهنگ درونى آن كاملا حس مى‏شود.این آهنگ درسوره‏هاى كوتاه، با فاصله‏هاى نزدیكش و به طور كلى در تصویرها و ترسیم‏ها بیش‏ترنمایان است و در سوره‏هاى بلند كمتر اما همواره نظام آهنگ آن ملحوظ است.براى‏ مثال در سوره نجم مى‏خوانیم:

بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى(النجم/1)مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى(النجم/2)وَمَا ینْطِقُ عَنِ الْهَوَى(النجم/3)إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْی یوحَى(النجم/4)عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَى(النجم/5)ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى(النجم/6)وَُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى(النجم/7)ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى(النجم/8)فَكَانَ قَابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنَى(النجم/9فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى(النجم/10)مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى(النجم/11)أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا یرَى(النجم/12)وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى(النجم/13)عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى(النجم/14)عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى(النجم/15)إِذْ یغْشَى السِّدْرَةَ مَا یغْشَى(النجم/16)مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى(النجم/17)لَقَدْ رَأَى مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى(النجم/18)أَفَرَأَیتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى(النجم/19)وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى(النجم/20)أَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْأُنْثَى(النجم/21)تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِیزَى(النجم/22)

این فاصله‏ها تقریبا وزنى مساوى دارند-اما نه بر اساس نظام عروض عرب- وقافیه نیز در آن رعایت ‏شده است و این هر دو به علاوه ویژگى دیگرى است كه مانند وزن و قافیه ظاهر نیست و از هم سازى حروف واژگان و هماهنگى كلمات در درون ‏جمله‏ها یك ریتم موسیقیایى پدید آورده است.ویژگى اخیر به دلیل حس داخلى وادراك موسیقیایى باعث مى‏شود كه میان یك ریتم و ریتم دیگرى-هر چند كه‏ فاصله‏ها و وزن یكى باشد-تفاوت باشد.

نظم آهنگ در این جا به پیروى از نظام موسیقیایى جمله نه كوتاه است و نه بلند وطولى میانه دارد و با تكیه بر حرف‏«روى‏»1 فضایى سلسله وار و داستان گونه یافته ‏است.تمام این ویژگى‏ها لمس شدنى است و در برخى فاصله‏ها بسیار نمایان‏تر، مانند:
«افرایتم اللات و العزى و مناة الثالثة الاخرى؟»پس اگر بگوییم:«افرایتم اللات والعزى و مناة الثالثة‏».
قافیه از دست مى‏رود و به آهنگ لطمه مى‏خورد و اگر بگوییم:
«افرایتم اللات و العزى و مناة الاخرى‏»وزن مختل مى‏شود.هم چنین در فرموده ‏خداوند: الكم الذكر و له الانثى؟ تلك اذن قسمة ضیزى‏»اگر گفته شود الكم الذكر و له الانثى، تلك قسمة ضیزى آهنگ كلام كه با كلمه‏«اذن‏» قوام یافته مختل مى‏شود.
البته، این سخن بدان معنا نیست كه كلمه‏«الاخرى‏»یا«الثالثة ‏» یا«اذن‏»حشو و زاید است و فقط براى پر كردن وزن و قافیه آمده، نه، وظیفه مهم‏تر این كلمات، مساعدت ‏براى رساندن معانى است، و این یكى دیگر از ویژگى‏هاى فنى قرآن است كه كلمه ‏هم براى رساندن معنا ضرورى است و هم آهنگ را قوام مى‏بخشد و هر دوى این وظایف در یك سطح انجام مى‏گیرند و هیچ كدام بر دیگرى برترى نمى‏یابند.
همان گونه كه گفتیم نظمآهنگ در آیه‏ها و فاصله‏ها، (یا چیزى شبیه به آن)درجاى جاى كلام قرآن آشكار است.دلیل سخن ما هم این است كه اگر كلمه‏اى را كه‏ به شكلى خاص به كار رفته به صورت قیاسى دیگر كلمه برگردانیم یا واژه‏اى را حذف ‏یا پس و پیش كنیم، در این نظم آهنگ اختلال به وجود مى‏آید.

یك نوع موسیقى درونى در كلام قرآن وجود دارد كه‏ احساس شدنى است، اما تن به تشریح نمى‏دهد. این موسیقى در تار و پود الفاظ ودر تركیب درون جمله‏ها نهفته است و فقط با احساس ناپیدا و با قدرت متعال ادراك‏ مى‏شود.

نمونه نوع اول، ماجراى حضرت ابراهیم علیه السلام است:
قال:افرایتم ما كنتم تعبدون، انتم و آباؤكم الاقدمون، فانهم عدو لى الا رب العالمین، الذى خلقنى فهو یهدین، و الذى هو یطعمنى و یسقین، و اذا مرضت فهو یشفین، و الذی‏یمیتنى ثم یحیین، و الذى اطمع ان یغفر لى خطیئتى یوم الدین...2

«یاء متكلم‏»در كلمات یهدین، یسقین، یشفین و یحیین، به خاطر حفظ قافیه باكلماتى مانند«تعبدون، الاقدمون، الدین...»بر گرفته شده است.

مثال دیگر در این آیه‏هاست:
و الفجر و لیال عشر، و الشفع و الوتر، و اللیل اذا یسر، هل فى ذلك قسم لذى حجر؟ 3
در این جا یاء اصلى كلمه‏«یسر»به خاطر هماهنگى بافجر و عشر و الوتر و حجر...حذف شده است.

مثال دیگر:
یوم یدع الداع الى شی‏ء نكر، خشعا ابصارهم یخرجون من الاجداث كانهم‏جراد منتشر، مهطعین الى الداع یقول الكافرون هذا یوم عسر 4
كه اگر یاء«الداع‏»حذف ‏نشده بود به نظر مى‏رسید وزن شكسته است.

مثال دیگر:
ذلك ما كنانبغ فارتدا على آثارهما قصصا 5
كه اگر یاء«نبغى‏»را طبق ‏قیاس امتداد دهیم، وزن به نوعى مختل مى‏شود. همین اتفاق، به هنگام افزودن هاء ساكن بر یاء كلمه یا یاء متكلم در این مثال‏ها خواهد افتاد: و اما من خفت موازینه فامه‏هاویة، و ما ادراك ماهیه، نار حامیة6 یا: فاما من اوتى كتابه بیمینه، فیقول هاؤم اقراواكتابیه، انى ظننت انى ملاق حسابیه، فهو فى عیشة راضیة. ..7

نمونه براى حالت دوم:

در این نوع هیچ گونه تغییرى در صورت قیاسى كلمه به وجود نمى‏آید، اما اگر نظام تركیب كلمات تغییر كند، اختلالى در موسیقى نهفته ‏در این تركیب به وجود مى‏آید، مثلا:

ذكر رحمة ربك عبده زكریا، اذ نادى ربه نداء خفیا، قال:رب انى وهن العظم منى واشتعل الراس شیبا، و لم اكن بدعائك رب شقیا 8 . كه اگر-مثلا-كلمه‏«منی‏»پیش از«العظم‏»آورده شود و عبارت به این شكل در بیاید:«قال ربى انى وهن منى العظم‏» احساس مى‏شود وزن شكسته است و«انی‏»فقط باید پیش از«العظم‏»بیاید تا آهنگ‏حفظ شود: قال:رب انى وهن العظم منى.
پس همان گونه كه گفته شد، یك نوع موسیقى درونى در كلام قرآن وجود دارد كه‏ احساس شدنى است، اما تن به تشریح نمى‏دهد. این موسیقى در تار و پود الفاظ ودر تركیب درون جمله‏ها نهفته است و فقط با احساس ناپیدا و با قدرت متعال ادراك‏ مى‏شود.

تمام كسانى كه راز موسیقى و فلسفه روانى قرآن را درك مى‏كنند، معتـقدند كه درنزد هیچ هنرى نمى‏تواند با تناسب طبیعى الفـاظ قرآن و آواى حروف آن برابرى یا رقابت كند و هیـچ كس نمى‏توانـد حتـى بر یك حرف آن ایـراد بگیرد.دیگر این كه قرآن ‏از موسیقى بسیار برتر است و این خصوصیت را داراست كه اصولا موسیقى نیست.

بدین ترتیب، موسیقى درونى، بیان قرآن را هم راهى مى‏كند و از آن كلماتى‏ موزون و با حساسیتى والا مى‏سازد كه با كوچك‏ ترین حركات دچار اختلال‏مى‏شود، هر چند كه این كلمات شعر نیستند و قید و بندهاى بسیار شعر را هم‏ندارند، قید و بندهایى كه هم آزادى بیان را محدود مى‏كنند و هم از مقصود دورمى‏سازند»9

رافعى نیز گفته است:«عرب در نوشتن نثر و سرودن شعر، با هم رقابت مى‏كردندو بر یك دیگر فخر مى‏فروختند، اما سبك كلام آنان همیشه بر یك منوال بود.آنان درمنطق و بیان آزاد بودند و فن سخن ورى مى‏دانستند.البته فصاحت عرب از یك‏طرف فطرى و از طرفى الهام گرفته از طبیعت‏بود.اما وقتى قرآن نازل شد، آنان‏دیدند كه طرح دیگرى در انداخته است.الفاظ همان بود كه مى‏شناختند، پى در پى، بدون تكلف و روان آمده و تركیب و هماهنگى و هم سازى در اوج است، از شكوه وفخامت آن در شگفت‏شدند و ضعف نهاد و ناچیزى ملكه ذهن خود را دریافتند.

بلیغان عرب نیز نوعى از سخن دیدند كه تا آن زمان نمى‏شناختند.آنان، در حروف وكلمات و جمله‏هاى این سخن تازه، آهنگى با شكوه مى‏دیدند.تمام این سخنان چنان متناسب در كنار هم نشسته بود كه به نظر مى‏رسید قطعه‏اى واحد است.عرب‏به خوبى مى‏دید كه نظمآهنگى در جان این سخنان جریان دارد و این خود ضعف وناتوانى آنان را به اثبات مى‏رساند.

تمام كسانى كه راز موسیقى و فلسفه روانى قرآن را درك مى‏كنند، معتقدند كه درنزد هیچ هنرى نمى‏تواند با تناسب طبیعى الفاظ قرآن و آواى حروف آن برابرى یا رقابت كند و هیچ كس نمى‏تواند حتى بر یك حرف آن ایراد بگیرد.دیگر این كه قرآن ‏از موسیقى بسیار برتر است و این خصوصیت را داراست كه اصولا موسیقى نیست.
در نغمه‏هاى موسیقى، گوناگونى صدا، مد و طنین و نرمى و شدت و حركت‏هاى‏ مختلفى كه هم راهش مى‏شود، به اضافه زیر و بم و لرزش كه در زبان موسیقى، بلاغت صدا مى‏نامند، باعث‏ خلجانات روحى مى‏شود.چنان چه این جنبه از قرآن‏ را در تلاوت مد نظر بگیریم، در مى‏یابیم كه هیچ زبانى از زبان قرآن بلیغ‏تر نیست وهمین جنبه بر انگیزاننده احساسات آدمى-چه عرب و یا غیر عرب-است.با توجه ‏به این دست آورد، تشویق به تلاوت قرآن با صداى بلند، نیز روشن مى‏شود.

این فاصله‏ها كه آیات قرآن بدان ختم مى‏شوند، تصویرهایى كامل از ابعادى‏است كه جمله‏هاى موسیقیایى بدان ختم مى‏یابند.این فاصله در درون خود با صداها تناسب بسیار دارد و با نوع صوت و شیوه‏اى كه صوت ادا مى‏شود یگانگى ‏بى‏مانندى دارد و از جهتى، اغلب این‏فاصله‏ها با دو حرف نون و میم كه هر دو درموسیقى معمول هستند یا با حرف مد پایان مى‏گیرند كه آن هم در قرآن طبیعى‏است‏»10

نویسنده: آیت الله محمد هادی معرفت
تنظیم: گروه دین و اندیشه

1. رافعى،اعجاز القرآن،ص 216-188.
14. مریم 19:4.
15. مریم 19:31.
16. مریم 19:58.
17. طه 20:111.
18. طه 20:8-1.
19. قمر 54:20-19.
20. غافر 40:7.
21. غافر 40:18.
22. انفطار 82:8-6.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 131]