گفت وگو با دكتر جمشيد منصوري مولف كتاب راهنماي پرندگان ايران ضعف اطلاعات بزرگ ترين مشكل در مطالعه پرندگان

واضح آرشیو وب فارسی:واحد مرکزي خبر: گفت وگو با دكتر جمشيد منصوري مولف كتاب راهنماي پرندگان ايران ضعف اطلاعات بزرگ ترين مشكل در مطالعه پرندگان
حميدرضا ميرزاده

اگر بخواهيد درباره حيوانات يا گياهان يك منطقه، اطلاعاتي به دست بياوريد، سراغ چه منبعي مي رويد؟ زيست شناسان منابعي علمي در اختيار دارند كه فهرست تمام گونه هاي گياهي و جانوري را ثبت كرده اند. اگر آن منبع، فهرست گياهان يك منطقه يا كشور باشد به آن «فلور» و اگر فهرست حيوانات منطقه ثبت شده باشد به آن «فون» مي گويند. فلور ايران يا فهرست گونه هاي گياهي كشور از سال ها قبل توسط موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع كشور تهيه شده و هنوز هم گونه هايي به آن اضافه مي شوند. اما از آنجا كه هزينه تهيه فون ايران به مراتب بالاتر از هزينه هاي تهيه فلور است، هنوز منبع كامل و منسجمي از «فون ايران» تهيه و منتشر نشده است. با اين حال كتاب هايي وجود دارند كه قسمتي از «فون ايران» را معرفي كرده اند مثلاً پستانداران ايران يا پرندگان ايران. جمشيد منصوري يكي از متخصصان حيات وحش كشور است كه از سال هاي پيش از انقلاب فعاليت خود را روي پرندگان كشور متمركز كرده و اولين راهنماي صحرايي پرندگان ايران را پس از انقلاب و در سال 1379 منتشر كرده است. اما آن كتاب فقط چند ماه پس از توزيع ناياب شد و بسياري از دانشجويان و علاقه مندان مجبور به استفاده از نسخه افست آن شدند. پس از هشت سال از انتشار و ناياب شدن راهنماي صحرايي پرندگان ايران، منصوري ويرايش دوم و كامل تر آن را منتشر كرد. تكميل و انتشار كتاب براي بار دوم مشكلات زيادي داشته است و منصوري بزرگ ترين مشكل براي مطالعه پرندگان را كمبود اطلاعات مي داند. انتشار اين كتاب بهانه يي شد تا با او در منزل شخصي اش در تنكابن ملاقات كنيم و از تاليف كتاب و وضعيت پرندگان ايران با او صحبت كنيم.

- جز «راهنماي پرندگان ايران» كه اولين كتابي است كه در زمينه شناسايي پرندگان به زبان فارسي منتشر شده آيا به زبان هاي ديگر درباره پرندگان ايران كتابي موجود هست؟

جز اين كتاب، كتاب ديگري موجود نيست. ممكن است گزارش هاي مختصري به زبان هاي ديگر وجود داشته باشد. مثلاً كارشناسان خارجي آمده اند و از تالاب انزلي بازديد كرده اند و فهرستي از پرندگان آنجا ارائه داده اند ولي به صورت منسجم از خارجي ها كتابي نيست. در واقع اين اولين كتاب به زبان فارسي نيست. پيش از اين در سال 1354 سازمان محيط زيست كتابي با نام پرندگان ايران منتشر كرد كه 490 گونه از پرندگان را در آن شرح داده بود. اطلاعات اين كتاب توسط فردي به نام «درك اسكات» و چند كارشناس ايراني جمع آوري شده بود. مشكل كتاب تعداد كم تصاوير پرندگان بود و فقط 260 تصوير و 300 نقشه پراكندگي داشت. اما در كتاب اول من كه «راهنماي صحرايي پرندگان ايران» نام داشت و به سبك كتاب هاي اروپايي منتشر شد 492 پرنده به همراه عكس و نقشه پراكنش هر يك معرفي شدند. البته منظور از اين تعداد تصوير، 492 مجموعه تصوير است. براي هر كدام از گونه ها مجموعه يي شامل 8 تا 10 تصوير از پرنده در شرايط و سنين مختلف تهيه شده بود. حتي بعضي از عقاب ها در آن كتاب 18 تصوير مختلف از فصول، سنين، شرايط و جنسيت متفاوت دارند تا تشخيص آنها آسان تر شود.

- كتاب در همان سال اول ناياب شد. درست است؟

بله، اين كتاب خارج از انتظار ما با وجود تيراژ پنج هزار نسخه در هشت ماه فروش رفت چون ناشر كه خود از توزيع كنندگان بود، براي جلوگيري از افزايش قيمت آن، كتاب را در دانشگاه ها توزيع كرده بود. چاپ اول كتاب نزديك به 40 اشكال داشت كه پنج تا از آنها اشكالات عمده بود. به همين خاطر در سال 1381 تصميم گرفتم اشكالات كتاب اول را رفع كنم. علاوه بر اين علاقه داشتم كتاب را با قطع كوچك و مناسب براي يك راهنماي صحرايي منتشر كنم. جمع آوري مطالب كتاب جديد را تا سال 85 ادامه دادم و براي اينكه نقشه هاي پراكندگي دقيق تر باشد در سفري كه به هلند داشتم با دكتر اسكات (از معروف ترين پرنده شناسان جهان) و دكتر پورتر (نويسنده كتاب پرندگان خاورميانه) ملاقات كردم و در يك هفته، تمام نقشه ها را بازنگري كرديم. براي چاپ جديد كتاب تغييراتي به وجود آمده بود. مثلاً بلبل خرما فقط در جنوب ايران يافت مي شد، ولي در حال حاضر حتي در پارك شهر تهران هم تعداد زيادي بلبل خرما ديده مي شود؛ يا مثلاً شهدخور كه فقط در چابهار و دره سرباز (100 كيلومتري شمال چابهار) ديده شده بود، اخيراً گزارش شده كه در پارك ملي خجير مشاهده شده است. يعني پراكندگي ها تغيير كرده اند و ما ناگزير به تغيير نقشه ها بوديم. در كتاب جديد اين مسائل رعايت شده است. بعضي از اسامي علمي در كتاب قبلي با اشتباه تايپي درج شده بود كه در اين كتاب اصلاح كرديم. علاوه بر اين، كتاب قبل 492 گونه را معرفي كرده بود ولي كتاب جديد 517 گونه را معرفي كرده است. 514 گونه را با عكس و شرح و نقشه تحويل ناشر داده بوديم كه گزارشي از مشاهده سه گونه جديد مثل زاغ بال فيروزه يي به دستمان رسيد و اين سه گونه را نيز به كتاب اضافه كرديم. مسلماً اين كتاب با اينكه تكميل شده است، خالي از اشتباه هم نخواهد بود. همين اشتباهات هستند كه انگيزه ادامه فعاليت را به افراد مي دهند. اميدوارم نفرات بعد بتوانند با ادامه تحقيق پرندگان جديدتري معرفي كنند.

- آيا به دليل انقراض، گونه يي از پرندگان از ويرايش دوم حذف شده است؟

در ايران گونه يي حذف نشده، ولي در كل 26 گونه از پرندگان ايران، در وضعيت نامطلوبي به سر مي برند.

- يعني پرنده منقرض شده نداريم؟

خوشبختانه هنوز نه. همان طوركه مي دانيد، ضعف اطلاعات بزرگ ترين مشكل ما در ايران است. شايد گونه يي منقرض شده باشد اما نمي دانيم. اين مشكل در خيلي از كشورها وجود ندارد، مثلاً در انگلستان سه هزار دكتر پرنده شناس هستند كه دائم در هر منطقه يي پرندگان را رصد مي كنند. اما در ايران چنين افرادي را نداريم؛ تعدادي جوان هستند كه كارهاي اينچنيني انجام مي دهند. چون كشور ما بزرگ است براي اين كار نياز به يك تلاش همگاني داريم و سازمان هاي متولي نظير محيط زيست و دانشگاه ها بايد براي آن بودجه تعيين كنند. در حال حاضر پروژه هايي با هزينه هاي بالا انجام مي شود كه مجري آنها شركت ها هستند. مثل پروژه «نگرشي بر پرندگان ايران» كه به مناقصه گذاشته شده اما هيچ كدام از دست اندركاران و استادان حاضر به شركت در اين مناقصه نيستند. در نهايت يك شركت اين كار را انجام مي دهد و اطلاعاتي را نيز جمع آوري مي كند. ولي از لحاظ علمي در سطح مطلوب نخواهد بود. با اين وضع، ما نمي توانيم به درستي بفهميم كه آيا پرنده يي منقرض شده يا خير.

- جز اين كتاب، چه كتاب هاي ديگري را تاليف كرده ايد؟

پيش از ويرايش دوم راهنماي پرندگان ايران، 14 جلد كتاب ديگر از من چاپ شده كه كتاب درسي «مديريت تالاب ها و پرندگان مهاجر» آخرين كتابم است.

- تا جايي كه اطلاع دارم، تنها كتاب پرنده شناسي هم توسط شما تاليف شده است.

بله. من دو كتاب درباره پرندگان دارم. يكي درباره شناخت آنها از نظر شكل و نحوه زندگي پرندگان، جايگاهشان در طبيعت، نقش آنها در زندگي ساير موجودات زنده و... كه اطلاعات علمي درباره پرندگان است. ديگر راهنماي پرندگان ايران كه انواع پرندگان ايران را معرفي و تشريح كرده است. البته جزوه ها و بروشورهايي درباره پرنده شناسي وجود دارد، اما به عنوان كتاب پرنده شناسي، فقط همين كتاب موجود است كه به تازگي به چاپ پنجم رسيده است. اين كتاب اولين بار در سال 62 توسط نشر كلمه و با عنوان «مقدمه يي بر پرنده شناسي» چاپ شد. آخرين ويرايش كتاب نيز با عنوان «پرنده شناسي» توسط دانشگاه آزاد اسلامي به چاپ رسيد.

- به طور كلي وضعيت پرندگان ايران چگونه است؟

نكته بسيار مهم در ايران، تنوع زياد پرندگان در مقايسه با كشورهاي اطراف است. كشورهاي جنوب خليج فارس در زمينه مطالعات پرندگان خيلي خوب كار مي كنند. بودجه زيادي هم براي اين كار اختصاص داده اند و از كارشناسان خارجي استفاده مي كنند. تعداد گونه ها در اين كشورها هم بين 200 تا 300 گونه است. ولي ما حداقل نزديك به 520 گونه پرنده در ايران داريم. از همه مهم تر اينكه ما در ايران Bird Watcher نداريم. يعني افرادي كه دوربين دست بگيرند و در پارك، بيابان، كوه و... پرنده ببينند. حالا يا مشكلات اقتصادي باعث اين اتفاق شده است يا مشكلات ديگر. يك مشكل ديگر، مخدوش بودن ارزش هاست. ظاهراً هيچ كس، ديگري را قبول ندارد. هر كس براي خودش كار مي كند و به همين دليل هيچ كاري پيش نمي رود مگر كارهاي مستقل و انفرادي. اگر اينچنين پيش برود، با اطلاعات ناچيزي كه داريم، نمي توانيم قضاوت درستي از وضعيت پرندگان ايران داشته باشيم. در عين حال حفاظت از پرندگان هم بسيار ضعيف است. يعني اينكه به تدريج ما توانايي ها را كم كرده ايم و به افرادي مسووليت داده ايم كه يا اصلاً توانايي اين كار را ندارند، يا اين كار برايشان بي اهميت است يا توجيه نشده اند. با اينكه به نظر من محروم ترين قشر جامعه محيط بانان هستند، اما هيچ دوره يي براي آموزش آنها برگزار نشده است يا بسيار كوتاه و ناكارآمد بوده است.

- پس به نوعي معتقديد كه وضعيت حفاظت در ايران بسيار ضعيف است.

بله. بسيار ضعيف است.

- با توجه به اين وضع، چه تهديدهايي پيش روي پرندگان است؟ آيا درباره پرندگان هم مانند پستانداران، تخريب زيستگاه از همه تهديدها مهم تر است؟

وقتي مي گوييد تخريب زيستگاه، طيف وسيعي را بيان مي كنيد. آلودگي هاي صنعتي و سكونت انسان هم مي تواند باعث تخريب شود. حتي شكار هم، به نوعي تخريب است. مگر شكار فقط كشتن حيوان است؟ گاهي اوقات جمع آوري تخم پرندگان هم شكار است و خطرناك تر از كشتن حيوان است. مثلاً در جزيره شيدور در خليج فارس، قبلاً در فصل جفت گيري كارشناسان محيط زيست به منطقه سر مي زدند و حضورشان مشخص بود. اما سال هاست كه كسي آنجا نرفته. يك بار كه براي انجام كاري به لاوان رفته بودم، روستايياني را ديدم كه با سبدهاي پر از تخم پرستوهاي دريايي و لاك پشت هاي دريايي از شيدور مي آيند. اينها همه تخريب است و به نظر من فقط سازمان محيط زيست و ارگان هاي دولتي مقصر نيستند. مشكل به آموزش بازمي گردد و مساله اصلي كه باعث تخريب مي شود، جمعيت است. وقتي جمعيت بي برنامه افزايش پيدا كند، نياز به زمين براي سكونت زياد مي شود. به همين خاطر دائماً زمين هاي كشاورزي و عرصه هاي طبيعي تبديل به خانه مي شوند. از طرف ديگر افزايش جمعيت، برابر است با افزايش نياز به غذا و فعاليت هاي اقتصادي. بنابراين در مناطق وسيعي از دشت ها و مناطق مهم طبيعي جاده كشيده مي شود. در تنكابن، خانه هاي ويلايي كه داراي درخت و فضاي سبز بودند، جايشان را به آپارتمان هاي 10 طبقه داده اند و اين يعني تخريب زيستگاه. اين حجم ساخت و ساز و آلودگي در شهرها، باعث فراري شدن پرنده ها مي شود. تخريب فقط اين نيست كه در تالاب انزلي جاده بزنيم، ريختن فاضلاب شهري و بيمارستاني در درياي خزر هم تخريب بسيار خطرناكي است. اين طور نيست كه مردم آگاهي ندارند، بلكه تمام خط ساحلي از گميشان تا آستارا، يك سطل زباله هم وجود ندارد. اينجا مردم مقصر نيستند. رها كردن زباله و آلوده كردن محيط به نوعي تخريب است. تخريب شكل هاي گوناگوني دارد.

- پس شما مهم ترين تهديد محيط زيست را افزايش جمعيت مي دانيد.

بله. افزايش جمعيت از همه مهم تر است. از قرن هجدهم جمعيت جهان به صورت ناگهاني افزايش پيدا كرده است. كشورهاي پيشرفته توانسته اند جمعيت را كنترل كنند يا حتي آن را كمتر كنند. اما در كشورهاي آسيايي و آفريقايي چون برنامه يي براي كنترل جمعيت ندارند، ظرفيت محل هاي زندگي پر شده است. بنابراين مناطق تخريب مي شوند تا محل زندگي براي انسان ها فراهم شود. در صورتي كه طبق طرح هاي شهر تنكابن، شاليزار جزء فضاي سبز شهري است و ساخت و ساز در آن ممنوع است. در همين تنكابن شاليزارها را به باغ كيوي تبديل كرده اند تا با تغيير كاربري زمين بتوانند مجوز ساخت و ساز بگيرند. حتي شهرداري هم با انگيزه منافع مالي به فروش مجوز براي ساخت و ساز در اين زمين ها اقدام مي كند. همان طور كه مي بينيد مناطقي كه نرم تنان، دوزيستان و خزندگان سازگار آنجا بودند، از بين رفته اند. اين جانوران غذاي اصلي پرندگان و پستانداران محل هستند. طبيعي است كه با از بين رفتن غذا، جانوران بزرگ تر هم از بين مي روند.

- يكي از زيستگاه هاي پرندگان، مناطق شهري هستند كه به گفته شما همين بلا به سرشان مي آيد.

البته مناطق شهري جمعيت زيادي از پرندگان را در خود جاي نداده اند. چون متاسفانه در ايران ياد نگرفته ايم به حيوانات احترام بگذاريم. يعني بچه ها به طور ناخودآگاه با ديدن يك گنجشك وسوسه مي شوند به طرف آن سنگ پرتاب كنند. يا نگاه مان به پرندگان يا حيوانات ديگر، اين است كه مزه گوشتش چطور است. در صورتي كه در كشورهاي پيشرفته اصلاً اين طور نيست و مكان هايي وجود دارند كه مردم به حيوانات غذا مي دهند.

-چه پرندگاني در ايران در معرض خطر هستند؟

از مهم ترين پرنده هايي كه چه در سطح جهاني و چه در ايران در معرض خطر هستند، مي توان به گيلانشاه خالدار، غاز پيشاني سفيد كوچك، عروس خاز، اردك مرمري، اردك سرسفيد، اردك بلوطي، زاغ بور و كليه پرندگان شكاري و كركس ها اشاره كرد. هوبره هم ظاهراً وضع خوبي دارد ولي به دليل آنكه مجوز شكارش به اعراب اعطا مي شود، شديداً رو به تهديد است. ميش مرغ هم وضع بدي دارد چون زيستگاهش در اطراف سنندج، تايباد خراسان، اسد آباد و... تخريب شده است. پليكان پا خاكستري، باكلان كوچك، لك لك گردن كركي، يلوه حنايي، كوركور حنايي و جغد ماهيگير در وضع نامناسبي هستند.

- گويا در بين كركس ها، هما هم وضع جالبي ندارد.

البته درباره هما بايد نكته يي را بگويم. بايد بر حسب معيارها وضعيت را بسنجيم. مثلاً اگر يك روز بگويند 100 هزار اردك سرسبز به ايران مهاجرت كرده، مي گوييم جمعيت اين پرنده كم است. اما اگر بگويند 5 عقاب طلايي ديده شده، مي گوييم چه خوب، جمعيت خوبي مشاهده شده است. در واقع تعداد حيوانات بر حسب نوع و قرار گرفتن شان در جايگاه اكولوژيكي مطرح مي شود. بنابراين اگر در ايران سه قطعه هما هم ببينيم، وضع خيلي غيرعادي نيست. اما كاهش جمعيت هما در جاهايي خاص مثل كوه اند و كوه هاي اروپا كه محل توليد مثل اين پرنده است، خطرناك است.

- درباره درناي سيبري چطور؟

درناي سيبري را فراموش كرده بودم. در سال هاي گذشته، 15 درناي سيبري به ايران مي آمد اما امسال فقط يك درنا به ايران آمده است. طرحي هم براي حفظ آن دارند كه كارآمد نبوده است. تعدادي درناي سيبري را از اقامتگاه شان به انزلي برده اند. در كنار تالاب انزلي محلي را ساختند و سه تا از درناها را آنجا رها كردند كه هر سه نتوانستند زنده بمانند و از بين رفتند. حالا باز هم مي خواهند اين برنامه را ادامه بدهند. با وجود اينكه ما اعتراض كرديم، ولي كسي توجه نكرد. اين كار با مشاركت يك گروه امريكايي انجام مي شود كه سرپرست امريكايي هم با اين وضع مخالف است.

- اصولاً پرندگان در طبيعت چه اهميتي دارند؟

اهميت هاي زياد و ارزش هاي متفاوتي را مي توان براي پرندگان قائل شد. همان طور كه مي دانيد، كل طبيعت به هم پيوسته است و معمولاً چرخش حيات از طريق خوردن و خورده شدن است. البته كاري با انسان نداريم كه همه را مي خورد، پرندگان هم قسمتي از اين مجموعه هستند. در بسياري از مناطق از پرندگان به عنوان دشمن آفات كشاورزي استفاده مي كنند. چون به غير از يكي، دو مورد، همه پرندگان نقش حشره خواري دارند. با اين كار به جاي آنكه از سموم استفاده شود و آلودگي منابع آب زيرزميني را به همراه داشته باشد هزينه هاي توليد سموم و سمپاشي را حذف مي كنيم. يك بخش ديگر بهره وري از گوشت پرندگان است. در بعضي از كشورها گوشت پرندگان وحشي كه به تعداد زياد يافت مي شوند، به صورت كنسرو صادر مي شود و منافع اقتصادي زيادي براي مردم آن كشور دارد. حتي مدفوع پرندگان نيز ارزش اقتصادي فراواني دارد. مثلاً كشور پرو، نيمي از درآمد خود را از راه فروش مدفوع پرندگان دريايي به كشورهاي ديگر به دست مي آورد. مدفوع پرندگان دريايي كه در پرو «گوآنو» ناميده مي شود، بنيان نيتراته دارد و به عنوان ماده اوليه صنايعي كه احتياج به اسيد نيتريك دارند، مورد استفاده قرار مي گيرد. جدا از اينها، پرندگان در فرهنگ عامه بسيار جاي دارند. در نقشه بسياري از قالي هاي قديمي پرنده ها حضور دارند يا در نقاشي هاي مناظر، پرنده ها معمولاً وجود دارند. اين يك مقوله ارزشي است. بسياري از افراد هم از ديدن پرندگان لذت مي برند. به علاوه پرندگان به خاطر در دسترس بودنشان، به راحتي اسير شده و در علم مورد استفاده قرار مي گيرند. مثلاً در سال هاي اخير عده يي روي پرندگان مطالعه مي كنند تا بتوانند از آنها براي كنترل بيماري ها در انسان استفاده كنند. پرندگان دريايي غده يي در نزديكي مقعدشان دارند كه باعث افزايش ضريب ايمني بدن پرنده مي شود. وقتي محققان سلول هاي سرطاني را به بدن پرنده تزريق كردند، آن غده سريعاً سلول هاي سرطاني را از بين برد. بنابراين روي اين غده مطالعات زيادي در حال انجام است تا متوجه شوند چه تركيباتي در اين غده وجود دارد و چگونه مي توان از اين تركيبات در انسان هم استفاده كرد.

- آيا مي توان گفت كه پرنده ها به خاطر نرخ جابه جايي زيادشان، چرخش مواد در طبيعت را تسهيل مي كنند؟

صد در صد. چون پرنده هم عمر مشخصي دارد. بنابراين هميشه منابعي داريم كه مي ميرند و بدنشان در طبيعت تجزيه مي شود. به علاوه چون تحرك زيادي دارند، گردش مواد را هم افزايش مي دهند. مثلاً ممكن است در ايران غذا بخورد و در روسيه آن را دفع كند. همچنين پرندگان نقش عمده يي در گرده افشاني دارند. بعضي از پرندگان بزرگ هم نقش جالبي در باروري و پويايي گياهان دارند. بسياري از دانه هاي گياهي توسط پرندگان خورده مي شوند و در محلي بسيار دورتر از محل اوليه به همراه مدفوع پرنده روي خاك مي افتند و همانجا رشد مي كنند. مثلاً درختي در جنگل هاي حاره استوايي وجود دارد كه نسلش رو به انقراض است و محققان تاكنون موفق به تكثير مصنوعي آن نشده اند. به اين دليل كه پرنده يي به نام «دودو» كه قادر به پرواز هم نبود نقش مهمي در زادآوري آن درخت داشت. دودوها تخم درخت را مي خوردند و لايه هاي خارجي تخم درخت در دستگاه گوارشي آنها هضم مي شد. پس از آنكه دودو تخم درخت را دفع مي كرد، دانه آماده شكوفايي بود. دودوها در قرن هفدهم منقرض شدند. دليل انقراض آنها هم شكار بي رويه توسط دريانورداني بود كه براي كشورگشايي به جزاير اقيانوس آرام مي رفتند. اين دريانوردان با حجم زيادي از گوشت برخورد كرده بودند كه قادر به پرواز و فرار از دست شكارچيان نبود. حالا بعد از انقراض دودوها دانشمندان دريافته اند كه مي شد دودوها را با مرغ هاي معمولي اختلاط داد. در آن صورت چون دودو علفخوار بود هزينه هاي خريد دانه براي مرغداري ها حذف مي شد. همچنين دو ماه طول مي كشد كه يك مرغ به وزن يك كيلوگرم برسد، اما دودو در عرض دوماه به وزن 7 كيلو مي رسيد. اين طور بود كه انسان خودش را از چنين موهبتي محروم كرد.
سه شنبه 7 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: واحد مرکزي خبر]

[مشاهده در: www.iribnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 3151]