اسماء الهی در قرآن

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: اسماء الهی در قرآن

اشاره

در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی تعبیری به عنوان «اسماء حسنی» (نامهای نیك خداوند) دیده میشود كه در قرآن به صورت سر بسته، و در اخبار به طور مشروح آمده است، این اسماء همگی بیانگر صفات او است، و با توجه به این كه همه نامها و صفات او نیك است انتخاب این عنوان بیانگر این حقیقت است كه این دسته از نامها دارای اهمیت ویژهای است.

اما این ویژگی از كجا سرچشمه میگیرد؟ شرح آن را بعد از تفسیر آیات و روایاتی كه در این زمینه وارد شده است بیان خواهیم كرد.

با این اشاره به سراغ آیات قرآن میرویم و به آن گوش جان فرا میدهیم.

1ـ وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ.[1]

و برای خدا نامهای نیكی است، خدا را به آن بخوانید، و آنها را كه اسماء خدا را تحریف میكنند رها سازید.

2ـ قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى.[2]

بگو «الله» را بخوانید یا «رحمان» را. هر كدام را بخوانید

(همه از یك ذات خبر میدهد و) برای او نامهای نیك است.
3ـ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى.[3]
او خداوندی است كه معبودی جز او نیست برای او نامهای نیك است.

4ـ هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى.[4]

او خداوندی است خالق، و آفریننده بدون سابقه، و صورتگری است (بینظیر) و برای او نامهای نیك است.

"تفسیر و جمعبندی نامهای ویژه خداوند "

تفسیر آیه نخست را در بحث گذشته آوردیم، و خلاصه آن این است كه مردم را از تحریف نامهای خداوند برحذر میدارد، و میفرماید:

«خداوند نامهای نیكی دارد او را به آن نامها بخوانید و كسانی را كه اسماء خدا را تحریف میكنند رها سازید.» (همانها كه نام خدا را بر بتها مینهند یا نامهای مخلوقات را بر خدا میدهند، و گرفتار تشبیه و شرك میشوند.) (وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ).

در دومین آیه نیز پس از اشاره به بهانه جوئیهای مشركان كه میگفتند چرا پیامبر اسلام خدا را به نامهای متعدد مخصوصاً رحمن كه در نظر مشركان عرب كم سابقه بود میخواند، با این كه سخن از توحید و یگانگی میگوید؟ میفرماید: «بگو شما او را به نام (الله) یا (رحمن) بخوانید (هر كدام را بخوانید تفاوتی نمیكند) برای او نامهای متعدد نیكو است» (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى).

در سومین آیه به دنبال توصیف خداوند به خالقیت و مالكیت و تدبیر عالم هستی، و علم و آگاهی از آشكار و نهان، میفرماید:

«او خداوندی است كه معبودی جز او نیست و برای او نامهای نیكو است»
(اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى).

آری او با داشتن این اسماء و صفات نیكو و بیمانند شایسته الوهیت و عبودیت است و جز او كسی شایسته این امر نیست.

و بالاخره در چهارمین و آخرین آیه، ضمن برشمردن اوصاف فراوانی برای خداوند عالم در آیات پیش از آن (بیش از ده وصف) میفرماید:
«او خداوندی است آفریننده و موزون كننده و صورتگر كه برای او نامهای نیكو است»

(هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى).

و به دنبال آن نیز اوصاف مهم دیگری را برمیشمرد كه مجموعاً به هیجده صفت بالغ میشود.
از مجموع این آیات به خوبی استفاده میشود كه اسماء حسنی اشاره به صفات جمال و جلال ویژه حق است كه هر كدام از كمال مخصوص یا نفی نقصی حكایت میكند، و تنها یك نامگذاری ساده و معمولی نیست، این اسماء و صفات در آیات مختلف قرآن منعكس است و روی آنها مخصوصاً تكیه شده.
اكنون به سراغ این موضوع برویم كه «اسماء حسنی» كدام است؟ آیا تعداد خاصی دارد؟، و اگر چنین است تعداد آن چه قدر است؟

توضیحات :

1ـ حقیقت اسماء حسنی چیست؟

اسماء حسنی همان گونه كه گفتیم به معنی نامهای نیكو است و مسلماً همه نامهای خداوند نیكو است و به این ترتیب همه نامهای الهی را شامل میشود، و چنانچه در شأن نزول آیه 110 سورهی اسراء (دومین آیه مورد بحث) آمده این آیه زمانی نازل شد كه مشركان از پیامبر شنیدند كه میگوید: یا اَللهُ یا رَحمانُ! آنها به طعنه گفتند او ما را از پرستش دو معبود نهی میكند ولی خودش معبود دیگری را میخواند!... در این هنگام آیه نازل شد و پندار تعدد را رد كرد (و فرمود اینها اسماء حسنای خداوند و نامهای نیكوی مختلفی است كه همه اشاره به ذات واحد حق میكند).[5]

به این ترتیب همهی اینها تعبیرات مختلفی است كه از كمالات بیانتهای آن ذات واحد حكایت دارد و به گفتهی شاعر:

عِباراتُنا شَتّی وَ حُسنُكَ واحِدٌ وَ كُلٌّ اِلی ذاكَ الجَمالِ یُشیرُ
«تعبیرات ما مختلف است ولی حسن تو یكی بیش نیست.»
«و همه به آن جمال واحد بیمثال اشاره میكنند»!
از تعبیراتی كه در آیات قرآن آمده بر میآید كه همه نامهای او جزء اسماء حسنی است:

وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها (نخستین آیه مورد بحث).
دلیل آن هم روشن است، زیرا نامهای خداوند یا از كمال ذات او خبر میدهد (مانند عالم و قادر) یا از عدم وجود هر گونه نقص در آن ذات بیمثال (مانند قدّوس) و یا حاكی از افعال او ا ست كه فیض وجود را از جهات مختلف منعكس میكند (مانند رحمان و رحیم و خالق مدبر و رازق).

تعبیر آیات فوق كه دلیل بر حصر است نشان میدهد كه اسماءِ حسنی مخصوص خداوند است، این به خاطر آن است كه اسماءِ او حاكی از كمالات او است، و میدانیم واجب الوجود عین كمال و كمال مطلق است، بنابراین كمال حقیقی از آن او است و غیر او هر چه هست ممكن الوجود است و سر تا پا نیاز و فقر!

در اینجا این سئوال پیش میآید كه در روایات ـ همان گونه كه در بحث آینده اشاره خواهد شد ـ عدد معینی برای اسماءِ حسنی ذكر شده، این نشان میدهد كه اسماءِ حسنی توصیفی برای همه نامهای خداوند نیست، بلكه تنها به قسمتی از این نامها اشاره میكند.

در پاسخ این سئوال میتوان گفت: ذكر تعداد معینی از صفات و اسماءِ ممكن است به خاطر اهمیت آنها باشد، نه دلیل بر انحصار، اضافه بر این در بحثهای آینده نیز خواهد آمد كه بسیاری از اسماءِ الهی شكل شاخههای اصلی را دارند، و بقیه از آنها منشعب میشود، مثلاً «رازق» (روزی بخش) شاخهای از صفت «رب» (مالك و مدبر) میباشد، همچنین اوصافی مانند «محیی» (زنده كننده) و «ممیت» (میراننده) نیز همین گونه است.

بسیار بعید است كه اسماءِ حسنی دارای مفهوم خاصی در شرع (به اصطلاح حقیقه شرعیه) باشد، بلكه همان معنی لغوی (نامهای نیكو) را بیان میكند كه شامل تمام نامها و اوصاف خدا است.

این كه قرآن مجید میگوید «خدا دارای اسماءِ حسنی است او را به این نامها بخوانید» در حقیقت اشاره به ترك الحاد و تحریف این اسماءِ است به گونهای كه نامهای خدا را بر بتها نهند، یا اشاره به پرهیز از نامهایی است كه مفهوم آن با نقائص آمیخته، و ویژه مخلوقات است، یا این كه منظور اشاره به این است كه تعدد نامها هیچ گونه منافاتی با وحدت ذات پاك او ندارد، چرا كه تعدد نامها ناشی از اختلاف زاویه دید ما نسبت به آن كمال مطلق است، گاه از دریچه آگاهی او بر همه چیز نگاه میكنیم و میگوییم «عالم» است، و گاه از دریچه توانایی او بر هر كار و میگوییم «قادر» است.

به هر حال همه قرائن نشان میدهد كه تمام اسماء خدا اسماءِ حسنی است، هر چند بخشی از آن دارای اهمیت ویژه و خاصی است.

2ـ عدد اسماء الحسنی و تفسیر آنها

در روایات متعددی كه از طرق اهلبیت ـ علیهم السّلام ـ و اهل سنت رسیده، تعداد اسماء حسنی نود و نه شمرده شده است. از جمله در روایت معروفی از پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ میخوانیم كه فرمود: اِنَّ لِّهِ تِسْعَهٌُ و تِسعینَ اسماُ ـ مِاهً الاّ واحداً ـ مَنْ اَحصاها دَخَلَ الجَنَّهَ، اِنَّه وَترٌ یُحِبُّ الوَتْرَ: «خداوند نود و نه اسم ـ یكصد الا یك اسم ـ دارد، هر كس آنها را شمارش كند وارد بهشت میشود، خداوند «فرد» است و «فرد» را دوست دارد.»[6]

در روایت دیگری در توحید صدوق همین معنی (با تفاوت مختصری از علی ـ علیه السّلام ـ از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نقل شده است، پس در شرح آن میفرماید: وَهِیَ اللهُ الأله، الواحِدُ، الاَحَدُ، الصَّمَدُ، الأَوَّلُ، الآخِرُ، السَّمیعُ، القَدیرُ، القاهِرُ، العَلِیُّ، الاَعلی، اَلباقی، اَلبَدیعُ، الباریءُ، اَلاَكرَمُ، الظّاهِرُ، اَلباطِنُ، اَلحَیُّ، اَلحَكیمُ، اَلعَلیمُ، اَلحَلیمُ، اَلحَفیظُ، اَلحَقُّ، اَلحَسیبُ، اَلحَمیدُ، اَلحَفِیُّ، اَلرَّبُ، اَلرَّحمانُ، اَلرَّحیمُ، الذّارِیءُ، اَلرّزِاقُ، اَلرَقیبُ، اَلرَّئُوفُ، اَلرّائی، السَّلامُ، اَلمُؤمِنُ، اَلمُهیمِنُ، اَلعَزَیزُ، اَلجَبّارُ، اَلمُتَكَبِّرُ، اَلسَّیِدُ، اَلسُّبُّوحُ، الشَّهیدُ، الصّادِقُ، اَلصَانِعُ، اَلطّاهِرُ، اَلعَدلُ، اَلعَفُوُّ، اَلْغَفُورُ، اَلغَنِیُّ، الغِیاثُ، اَلفاطِرُ، اَلفَردُ، اَلفَتّاحُ، اَلفالِقُ، اَلقَدیمُ، اَلمَلِكُ، اَلقُدُّوسُ، اَلقَوِیُّ، اَلغَریبُ، اَلقَیُّومُ، اَلقابِضُ، اَلباسِطُ، قاضِیُ الحاجاتِ، اَلمَجیدُ، اَلمَولی، اَلمَنّانُ، اَلمُحیطُ، اَلمُبینُ، اَلمُقیتُ، اَلمُصَوِّرُ، اَلكَریمُ، اَلكبیرُ، اَلكافِیُ، كاشِفُ الضُّرِّ، اَلوِترُ، اَلنُّورُ، اَلوَهّابُ، اَلنّاصِرُ، الواسِعُ، اَلوَدُودُ، اَلهادِی، الوقی، الوكیل، اَلوارِثُ، اَلبَّرُّ، اَلباعِثُ، اَلتَّوابُ، اَلجَلیلُ، اَلجَوادُ، اَلخَبیرُ، اَلخالِقُ، خَیرُ النّاصِرِینَ، اَلدّیانُ، اَلشَّكُورُ، اَلعَظیمُ، اَللًَّطیفُ، اَلشّافی.[7]

[1] . اعراف / 180.
[2] . اسراء / 110.
[3] . طه / 8.
[4] . حشر / 24.
[5] . مرات العقول، ج2، ص30.
[6] . این روایت در «در المنثور» از صحیح بخاری و مسلم و مسند احمد و سنن ترمذی و كتب متعدد معروف دیگری نقل شده است (جلد 3، صفحه 147).
[7] . توحید صدوق، صفحه 194 باب اسماء الله تعالی حدیث 8 توجه به این نكته لازم است كه نامهایی كه در حدیث فوق آمده یكصد نام است و از آنجا كه الله كه جامع همه این صفات است به حساب نیامده، مجموع اسماء حسنی 99 قسم شمرده شده بعضی نیز گفتهاند الرائی نسخه بدل الرئوف است.

آيت الله مكارم شيرازي- با تلخيص از پيام قرآن، ج4، ص41

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 219]