ذاتى و عرضى در ادیان (1) از نگاه دیگر

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: چکیده:
برخى بر این باورند که دین در تعریف، ذات و ماهیت ارسطویى ندارد، و سراغ ذاتیات و عرضیات دین بدین نحو رفتن تلاشى بیهوده است. بر این پایه مسائلى چون زبان عربى، فرهنگ عرب، طب و نجوم، جمیع پرسشها و داستانها و رخدادهایى که ذکرشان در قرآن و سنت است، همچنین مسائلى از فقه، حوادثى که در تاریخ اسلام اتفاق افتاده و... همه عرضى دین اسلام به‏شمارمى‏روند.
در پاسخ چنین مى‏گوییم که شناخت دین در گرو شناخت آن به تعریف ارسطویى (تعریف مقولى) منحصر نیست، بلکه راهکارهاى دیگر نیز وجود دارند.
به بیان دیگر اگر راهکار ارسطویى بسته است، سایر راهکار و شیوه‏ها باز است‏بویژه که نویسنده محترم «بسط تجربه نبوى‏» که روى‏کردى «فوق مقولى‏» و برخاسته از تجلیات کشف و شهود در مبانى عرفان و با حکمت متعالیه همخوان است را پذیرفته و قلمرو مقاله خویش را بررسى دین در مقام ثبوت دانسته است.
بر این اساس (فوق مقولى)، دین اسلام، قرآن و کلمات پیامبر و پیشوایان دین ( علیهم السلام) همه یک حقیقت نورانى بسیط را تشکیل مى‏دهند (ذاتى و عرضى مقولى نمى‏پذیرند) و همه مراتب و درجات یک امر بسیطند، خواه عربى باشد یا فرهنگ عرب و فقه و سایر سؤالات و حوادث و مسائلى که در اسلام رخ نموده است. و اینک توضیح سخن:
مبناى کلام
1- مبنایى که در سرتاسر این نوشته از آن بهره گرفته‏ایم بر پایه حکمت متعالیه (تشکیک در وجود) و ترازوى کشف و عرفان (تشکیک در تجلى) استوار است، این مبنا در مقام «ثبوت‏» چیزى به نام ذاتى و عرضیها که عارض ذات مى‏شوند را بر نمى‏تابد و از منظر درون‏دینى، ادیان آسمانى را یک حقیقت‏بسیط نورانى مى‏داند که در آنها سخن از مرتبه، مراتب، درجه، درجات، شؤون، تجلیات، پرتو، رشحه، فروغ و جلوه است، و توسط اینهاست که دینها تعین مى‏پذیرند. توضیح این مبنا در اثناى مقاله خواهد آمد.
2- در این نوشته اگر احیانا سخن از «جزء» ، «ذاتى‏» و «مجموعه‏» به قلم آمده است جزء در برابر کل، ذاتى در برابر عرضى و مجموعه در برابر آحاد و افراد نیست، چرا که مبناى یاد شده آنها را از خود نمى‏داند.
3- در این مقاله در کنار استدلال گاهى فرازى به عنوان «تایید» استدلال و تبیین آن به نگارش مى‏آید، لیکن تراز این پاسخ و استدلال همان مبناى مقاله است.
4- چنانچه خواننده محترمى قصد نقد این مقاله را داشت، استدعا مى‏شود نخست در صدر مقاله مبناى نقد خویش را بنگارد.
1- مفهوم ذاتى و عرضى
در مقاله «ذاتى و عرضى در ادیان‏» ذاتى و عرضى در قالب یک مثال چنین معنا شده است:
الف) زیره به کرمان بردن. ب) زغال سنگ به نیو کاسل بردن. ج) خرما به بصره بردن (یحمل التمر الى البصره) .
مدلول واپسین یا روح یا ذات این سه ضرب المثل یکى است، اما این روح واحد سه جامه گونه‏گون بر تن کرده است، جامه‏ها، رنگ و قطع فرهنگ و جغرافیا و زبان مردمى را دارند که آنها را دوخته‏اند. اما روح، جهانى و بى‏وطن است، ما آن روح را درون‏مایه ذاتى این ضرب المثل و آن جامه‏ها را برون‏مایه و عرضى آن مى‏خوانیم. روح یا ذات برهنه نداریم، ضابطه عرضى این است که ى‏توانست‏به گونه دیگرى باشد. عرضیها اصالت محلى و دوره‏اى دارند، نه اصالت جهانى و تاریخى و...
در توضیح کلام نویسنده محترم مى‏توان گفت که اولا: خود دین مراد است، نه معرفت دینى و نه احوال دینداران، ثانیا: فرضى است در باب دین (مقام ثبوت) که مى‏تواند به منزله پیش فرضى براى فهم دین (مقام اثبات) به‏کارگرفته شود. ثالثا: مقصود از عرضى آن است که مى‏توانست‏به گونه دیگرى باشد... عرضیات به ذات، تعین نمى‏بخشند، از آن بر نمى‏خیزند بلکه بر آن مى‏نشینند.
نویسنده در فرازى از سخنان خود مى‏گوید:
وجود تاریخى ادیان، مسلم است، لکن وجود یک ذات و روح مشترک در میان آنها امرى مسلم نیست، دین، ذاتى و ماهیتى ارسطویى ندارد، بلکه شارع مقاصدى دارد، این مقاصد همان ذاتیات دینند. ادیان، افراد یک کلى به نام دین نیستند، و بیش از آن که اشتراک در ماهیت داشته باشند (به قول ویتگنشتاین) شباهت‏خانوادگى دارند، اما قدر مشترک ندارند، به همین سبب «کنتنول اسمیت‏» کانادایى مى‏گوید: باید سخن از «دینها» گفت، رئالیستها (قائلان به کلیات) در اینجا از همه تهیدست‏ترند و متاعى براى عرضه ندارند...از این رو سراغ ذاتیات و عرضیات دین به نحو پیشین رفتن سعیى عبث و جهدى بى‏توفیق است. بارى دست‏بردن به کشف عرضیها پرحاصل‏تر از جست و جوى عرضیات دین به معناى کلى آن است...
پاسخ:
از نگاه دیگر مى‏گوییم:
اولا: در مقام اثبات اگر فرضا نتوانیم دین را در تعریف آوریم و همه ادیان را با حد تام و در چهار چوب جنس و فصل قریب، مابه‏الاشتراک و مابه‏الامتیاز ارسطویى که معمول در شناخت ماهیات است‏بشناسیم، چگونه مى‏توانیم واژه‏هاى «ذاتى و عرضى‏» را به‏کارگیریم و از آنها بهره جوییم؟ چرا «الف‏» را ذاتى دین بدانیم و «ب‏» را عرضى آن و عکس نباشد؟ چون ما هنوز ماهیت و ذات را نشناخته‏ایم، و آیا مى‏توان چشم بسته یکى را ذاتى و دیگرى را عرضى خواند؟ و بر فرض اگر ذاتى و عرضى را بشناسیم در حقیقت، دین را شناخته‏ایم و دینها را تعریف کرده‏ایم.
ثانیا: بر فرض باید سخن از دینها گفت (که در مرحله اول امرى مسلم مى‏نماید) آیا تنها راه دین‏شناسى راه منطق ارسطویى است و راههاى دیگر وجود ندارد؟ آیا کسى که بسط تجربه نبوى را بخصوص باور دارد نمى‏تواند دین را تعریف کند؟ گر چه بسط تجربه نبوى نیز ملاک و میزان ویژه خویش را داراست که در مقالى دیگر باید از آن سخن گفت.
بدیهى است‏شناخت‏یک شى‏ء راهکارهاى گونه‏گون فرا روى خود دارد.اگر مراد از شناخت‏یک شى‏ء (چونان دین) رفع ابهام از چهره آن باشد مى‏تواند به شیوه‏هاى مختلف تحقق یابد از جمله:
1- گاهى واژه‏اى آشکار به جاى واژه‏اى مبهم مى‏نشیند.
2- شناخت گاهى به بیان آثار و خواص صورت مى‏پذیرد.
3- زمانى عناصر تشکیل دهنده و تالیف کننده یک شى‏ء در تعریف مى‏آید.
4- ممکن است ماهیت منطقى بیان شود (ذاتیات و عرضیات) . این نوع شناخت‏به گفته ابن سینا بسى دشوار بلکه غیر ممکن است.
5- در برخى موارد از راه کشف و شهود (تجربه صحیحح) مى‏توان یک حقیقت را شناخت.
ثالثا: اگر از شناخت‏سایر ادیان (غیر اسلام) ناتوان باشیم - که این امرى مسلم و قطعى است - ولى در باره شناخت دین اسلام لااقل از راه درون‏دینى با یکى از راهکارهاى یاد شده دستمایه داریم; زیرا ما پیرو سوفسطائیان یونان باستان نیستیم، و راه شکاکیت را نمى‏پوییم و از پیروان «پیرون‏» (2) یونانى و امثال او نمى‏باشیم، و نظریه نسبیت‏شناخت‏شایع در میان برخى از فلاسفه غرب که برخاسته از مذهب شک است را نمى‏پذیریم، ما و همچنین نویسنده مقاله ذاتى و عرضى در ادیان وجود واقعیت را در جهان خارج پذیرفته‏ایم، گر چه در اظهار نظر و رسیدن به ژرفاى آن، سخن و تامل است.
از این رو اگر سخن از دینها باشد، بهترین آنها را مى‏توان فى‏الجمله شناخت و پلورالیزم دینى به این معنا را نپذیرفت، و لااقل بر اساس بسط تجربه نبوى و ترازوى کشف و عرفان از منظر درون‏دینى مى‏توان چنین ادعایى نمود، چنان که پیامبر گرامى اسلام (ص) فرمود:
«الله وعدنى ان یظهر دینه على الادیان‏» (3)
خداوند به من نوید داده است که دین خود را بر همه ادیان آشکارا چیره سازد، و فرمود:
«یا على بنا ختم الله الدین کما بنا فتحه‏» (4)
یا على خداوند دین را توسط ما پایان داد چنان که توسط ما آغاز کرد.
امام صادق (ع) فرمود:
«محمدا ارسله بالهدى و دین الحق‏» (5)
امام موسى بن جعفر (ع) مى‏فرماید:
«افضل الادیان الاسلام‏» ، «ان الدین عندالله الاسلام‏» (6)
امام حسن عسکرى (ع) در باره پیامبر خاتم (ص) مى‏فرماید:
«المبعوث بخیر الادیان و الملل‏» (7)
همچنین فرمود:
«صل على محمد کما بعثه بخیر الادیان‏» (8) .

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 150]