خاطره کودکي درسرزمين آدم کوچولوها

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: ادبياتي که بزرگ ترها آن را خلق مي کنند

نگاهي به تاريخچه ادبيات کودک و نوجوان

چيزي که امروزه به عنوان ادبيات کودک و نوجوان شناخته مي شود، گونه اي از ادبيات است که بزرگ ترها آن را خلق کرده اند، تا جايي که بعضي از منتقدان مرز باريکي ميان اين ادبيات و ادبيات مرسوم کشيده اند و اعتقاد دارند ادبياتي که به عنوان ادبيات کودکان شناخته مي شوند، الزاما فقط مخاطباني از گروه سني کودکان و نوجوانان دارد. مثلا رمان «شازده کوچولو»ي اگزوپري اگرچه ظاهرا براي کودکان نوشته شد ولي خيلي جدي تر از آن است که حتي بزرگ ترها توان درک همه زواياي اين کتاب ارزشمند را داشته باشند.

ظاهراً قرن هفدهم را آغاز تاليف کتاب هايي در حوزه ادبيات کودکان مي دانند. در سال 1671 يک روحاني به نام «جيمزجاني وي» در انگلستان نخستين کتاب مخصوص کودکان با عنوان «يادگاري براي کودکان» نوشت و در اين کتاب عقايد مذهبي را به عنوان بهترين ابزار جلوگيري از ترس معرفي کرد. سعيد گودرزي در مقاله «نگاهي به ادبيات کودک در جهان» مي نويسد: «در سال 1678 جان بانيان کتابي با عنوان «پيشرفت زوار» تاليف کرد. در اين کتاب علاوه بر آموزش مذهبي به آموزش اخلاقي نيز توجه شده و قابل استفاده بزرگسالان و خردسالان بود. در سال 1697 داستان هاي ساده اي مخصوص کودکان در فرانسه منتشر شد که يکي از معروف ترين نويسندگان اين داستان «پرولت» نام داشت. در سال 1762 «ژان روسو» در فرانسه کتاب «اميل» را منتشر کرد، اما ادبيات کودکان به مفهومي که امروز به کار برده مي شود، وجود خارجي نداشت تا اين که در قرن نوزدهم کسي که او را پدر ادبيات کودک مي نامند. يعني «هانس کريستين اندرسن» داستان هايي نوشت و اين مفهوم را سر زبان ها انداخت. داستان هاي اندرسن در بسياري از موارد از افسانه هاي عاميانه الهام گرفته شده بودند و آنچه آثار او را جاودانه ساخت، تخيل بسيار قوي در پرداختن مطلب و از همه مهم تر احترام عميق او نسبت به اصالت نيکي و محبت در ذات انسان ها بود. از جمله آثار وي مي توان به کتاب هاي «جوجه مرغابي زشت»، «لباس براي پادشاه»، «دخترک کبريت فروش» و «سرباز حلبي» اشاره کرد. حميرا خدابنده نيز در مقاله اي با عنوان مروري بر تاريخ ادبيات کودک ضمن بررسي نگاه قدما به کودک مي نويسد: «اين سوال که ادبيات کودک چيست، آيا ادبيات کودک همان ادبيات بزرگسال است و به عنوان شاخه اي از آن تعريف مي شود يا خود داراي ساختاري جداست؟ هميشه موردنظر علاقه مندان بوده. عده اي معتقدند ادبيات کودک شاخه اي از ادبيات است که به آن واژه کودک اضافه شده و عده اي ديگر بر اين باورند که ادبيات کودک مستقل بوده و شاخه اي از ادبيات بزرگسال نيست و مانند هر رشته اي نيازمند شناسايي ويژگي هاي خاص آن هستيم. زيرا اين ادبيات حيات و شاکله هاي خاص خود را دارد. بنابراين در يک تعريف ساده ادبيات کودک حاصل تلاش هنرمندانه اي است که در قالب کلام و تصوير با زباني ساده و مناسب و درخورهم کودک ادا مي شود و او را به سوي رشد و تعالي هدايت مي کند. بن مايه ها و زير ساخت هاي ادبيات کودک از ادبيات شفاهي گرفته شده. ادبياتي ساده و شفاف که توسط مادربزرگ ها و پدربزرگ ها سينه به سينه نقل مي شود و غني ترين بن مايه هاي فرهنگي هر جامعه را تشکيل مي دهد.» خدابنده در ادامه اين مقاله درباره گونه هاي ادبيات کودک و همچنين ادبيات شفاهي مي نويسد: «قصه ها، ترانه ها، افسانه ها، متل ها، چيستان ها، لالايي ها، لطيفه ها، بازي ها و... که به عنوان ادبيات شفاهي شناخته مي شوند، روايت هاي شاد و غمباري اند که در ريختي شفاهي پايه اي ادبيات کودک را تشکيل مي دهند و با قدمتي چند هزار ساله انتقال فرهنگ را از نسلي به نسل ديگر بر عهده داشته اند. ادبيات کودک تبلوري از دنياي شگفت انگيز کودکان است که در آن آرزوهاي خود را مي جويند و زواياي شگفت انگيز خود را باز مي يابند.»
اين سوال که ادبيات کودک چيست، آيا ادبيات کودک همان ادبيات بزرگسال است و به عنوان شاخه اي از آن تعريف مي شود يا خود داراي ساختاري جداست؟ هميشه موردنظر علاقه مندان بوده.

آنتوان اگزوپري، شل سيلور استاين و باقي قضايا

اين که ادبيات کودک اصولاً چيست و چرا غالبا بزرگ ترها با معيارهاي ذهن خودشان آفرينش ادبيات کودکان را به عهده گرفته اند، جزو سوال هايي اند که همواره مطرح بوده اند. دکتر مريم شريف نسب، دانشيار پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، يکي از صاحبنظران حوزه ادبيات کودکان و نوجوانان است. او در اين باره مي گويد: «اصولاً ادبيات، ادبيات بزرگسالان است. چيزي که به دست بزرگ ترها توليد مي شود – نمي گويم خلق مي شود، چون روي کلمه توليد تاکيد دارم – که غالباً هم جهت گيري تعليمي دارد معمولاً به نام ادبيات کودک شناخته مي شود. چرا که کودکان و نوجوانان توانايي توليد يا خلق ادبيات ندارند، حتي شعرهايي که گاهي از ذهن کودکان تراوش مي کند، نمي تواند نام ادبيات به خود بگيرد. باري... هدف اصلي اين گونه از ادبيات مي بايست لذت آفرين باشد که دست کم در آثاري که ما ديده ايم، از اين اصل غفلت مي شود. حتي شعرهايي که براي کودکان ساخته يا به شکل کتاب توليد مي شوند، از جذابيت هاي لذت بخش تهي اند و بيشتر به کارکردهاي تعليمي آنها توجه مي شود. اين مقوله به طور دقيق بسط يافته، ايده اي است که از بالا به پايين نگاه مي کند و با يک آقامنشي بزرگوارانه همواره به دنبال تربيت و آموزش بچه هاست. اگر چه در تاريخ ادبيات کودکان کتاب هايي ديده مي شوند که به طور دقيق جزو ادبيات کودک نيستد. اين کتاب ها بيشتر شامل آثاري اند که کودکانه نما هستند تا کودکانه، مثل شازده کوچولوي اگزوپري يا آثار شل سيلوراستاين.»

شريف نسب درباره بستري که باعث توليد آثار سمبليک کودکانه مي شود، مي گويد: «نظريه اي وجود دارد که مي گويد ادبيات سمبليک در جوامع بسته، شدت مي گيرند. نويسنده در اين گونه جوامع چون نمي تواند به صراحت حرفش را بزند، به ادبيات کودکانه يا نمادگرا روي مي آورد. اگر چه نبايد فراموش کرد که شرايط اجتماعي دليل اصلي توليد اين دست آثار نيستند بلکه تشديد کننده اين گونه از ادبياتند.»

خوب يا بد، به هر دليلي که بخواهيم برايش بتراشيم، فعلا اين بزرگ ترها هستند که دارند ذائقه فکري کودکان را تامين مي کنند. شايد جاذبه هاي دوران کودکي يا هر چيزي که انسان مدرن امروز را از طرز زندگي تهوع آور شهرهاي بزرگ خلاص کند، باعث شده است که نويسندگان بخواهند ولو از راه نوشتن، به روزگار نوستالژيک کودکي شان برگردند. شايد به همين خاطر است که سفرهاي گاليور به سرزمين لي لي پوت ها يکي از محبوب ترين داستان هايي است که تا امروز در اين زمينه نوشته شده است. قواعدي که بر سرزمين لي لي پوت ها حکمفرماست، همان قواعدي است که کودکان با آنها زندگي مي کنند، ولي گاهي زمختي نهادينه شده در سليقه بزرگ ترها باعث مي شود کتاب هايي که به پسند آنها براي کودکان توليد مي شوند، کارهاي درخور توجهي از آب در نيايد. مثل کتاب هاي درسي که تمام کودکان – اين را تجربه تاريخي نشان مي دهد – از آن فراري اند. شريف نسب در اين باره حرف هاي جالبي براي گفتن دارد: «اگر قرار باشد ادبيات کودک و نوجوان در طريق اولي کتاب هاي اين حوزه را آسيب شناسانه کرده مورد بررسي قرار دهيم به موارد بي شماري مي رسيم . مي دانيد که خيلي از اين موارد با ادبيات بزرگسالان مشترک است. اصولا در روند توليد يک کتاب، شرايط فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي تاثير گذارند. البته ديدگاه هاي فرهنگي و تربيتي هم در اين بين از اهميت بسزايي برخور دارند. مثلا شما کتاب هايي درسي را در نظر بگيريد که معمولاً طبق ملاحظاتي نوشته مي شوند. در فرآيند تاليف و تدوين يک کتاب درسي عوامل زيادي تاثير گذارند که قطعاً تعليم و تربيت جزو اصلي ترين اين عوامل شناخته مي شوند. ما نبايد فراموش کنيم که از طريق کتاب هاي درسي داريم ذائقه بچه ها را شکل مي دهيم. داريم آنها را با فرهنگ و ادبيات کشورشان آشنا مي کنيم. به اعتقاد من کوتاهي ما در اين زمينه باعث شده که امروزه بچه هاي ايراني «شرک» و «مرد عنکبوتي» را به خوبي بشناسند ولي چيزي از سهراب و سياوش ندانند.»

و راست مي گويد شريف نسب، چون هستند اشخاصي که حتي در بزرگسالي، از کتاب هاي درسي گريزانند و اگر همين حالا کتاب «حسني نگو يه دسته گل» منوچهر احترامي را به دست بگيرند، با ولع تا آخر آن را مي خوانند و مطالعه اش را به ديگران هم توصيه مي کنند!
محمد يعقوبي

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 621]