علي معروفي فرهنگ‌ نويسي در ايران از گذشته تا امروز

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: علي معروفي فرهنگ‌ نويسي در ايران از گذشته تا امروز
خبرگزاري فارس: فرهنگ‌نامه‌ها از يك‌سو زيرشاخه علم نوپاي زبان شناسي محسوب مي‌شوند و از سويي ديگر مي‌توان به‌عنوان مهمترين منابع ادبي هم از آنها نام برد،كنارگذاشتن فرهنگ‌ لغت‌هايي كه به‌نظر مي‌رسد از اواسط قرن پنجم هجري تاكنون نگاشته شده از پيكره ادبيات، يعني گم‌كردن كليدهايي كه بسياري از قفل‌ها را براي هميشه بسته نگه مي‌دارد.
فرهنگ‌نامه‌ها همواره يكي از ابزارهايي بوده‌اند كه انسان را به شناخت بسياري از ناشناخته‌ها ياري كرده‌اند. فرهنگ‌نامه‌هايي كه از يك‌سو زيرشاخه علم نوپاي زبانشناسي ما محسوب مي‌شوند و از سويي ديگر مي‌توان به‌عنوان مهمترين منابع ادبي ما هم از آنها نام برد و كنارگذاشتن فرهنگ‌ لغت هايي كه به‌نظر مي‌رسد از اواسط قرن پنجم هجري تاكنون نگاشته شده از پيكره ادبيات، يعني گم‌كردن كليدهايي كه بسياري از قفل‌ها را براي هميشه بسته نگه مي‌دارد. پس به همين خاطر نگاهي مي‌اندازيم به تاريخ فرهنگ‌نويسي ايران از آغاز تا اكنون.

دكتر محمد معين در مقدمه فرهنگ خود مي‌نويسد كه "شواهدي در دست است كه از اواسط قرن پنجم هجري، تلاش‌هايي در امر فرهنگ‌نويسي براي زبان فارسي انجام گرفته است و بنا به سخن دكتر وثوقي احتمال دارد كه تلاش‌هايي بيش در فرهنگ‌نويسي، قبل از قرن پنجم هم در ايران صورت گرفته باشد، اما در حوادث تاريخي و... ازبين رفته‌اند و امروزه هيچ سند مكتوبي از آنان نداريم.گرچه در كتابخانه آتن اگر به جستجويي درباره ايران دست يازيد ، به سرعت نام كساني از دانشمندان يونان يافت مي شود كه با ايرانيان تبادل نظر مي كرده اند يا در دانشگاه اسكندريه مصر و يا كتبَ عبري ، نشان از كنكاش ها و مباحثات آنان با دانشمندان ايراني وجود داردو يا وجودترجمه هاي چيني ، هندي،عبري، يوناني و فارسي به همديگر ، نشان از وجود مترجماني حرفه اي دارند و حتي در عهد ساساني كه به قول رشيد ياسمي ، عده اي از مهاجرين يوناني به فرمان سكندر در ايران اقامت گزيدند و شايد نظر سيد صادق گوهرين درست باشد كه ملتهاي ايران و روم و مصر و مغرب و اندلس و ساير ملل اسلامي به علت وحدت اقتصادي مجبور بودند كه با هم آميزش و مراوده داشته باشند.
در دوران ساسانيان گرچه زبان فارسي - قبل از هجوم اعراب - در ايران، زبان رسمي بوده است؛ چه بسا كه مانند چين و يونان ما هم فرهنگ‌هايي داشته‌ايم و يا حتي از سلسله صفاريان به بعد كه زبان عربي و فرهنگ اسلامي هم به سرزمين ما آمد اين احتمال وجود دارد كه قاموس‌ها به عربي و فارسي توسط نويسندگان و اهل قلم آن زمان به رشته تحرير درآمده باشد. و علي اصغر حكمت معتقد است كه از قرن دوم هجري به بعد ايرانيان در رشته هاي مختلف علوم اسلامي ، نهضت عظيمي را به وجود آوردند و در تدوين لغت و ادب ، پيشقدم بوده اند و آثار ادبي ايرانيان باستان به وسيله ايرانيان مستقيما در زبان عربي راه يافت.
دكتر معين كه ديگر در كارهاي پژوهشي به فرد خبره اي تبديل شده بود، در بررسي هاي خود متوجه شد كه از زمان رواج فرهنگ نويسي در ايران تا زمان او، تعداد 200 جلد كتاب در لغت فارسي در ايران و هندوستان و عثماني و آذربايجان تاليف شده است كه از نظر كيفيت و اعتبار ارزش چندان مهمي نداشتند، زيرا اغلب گردآورندگان آنها با اصول و مباني تدوين فرهنگ آشنا نبودند.
از اين رو بود كه استاد معين با همتي تمام و كوشش شبانه روزي طي 12 سال به تصحيح كتاب "برهان قاطع" اثر محمدحسين بن خلف تبريزي مشغول شد و دست به ابتكار جالبي زد و برخلاف ديگران كه فقط به تصحيح متون ادبي مي پرداختند، او علاوه بر تصحيح اين كتاب با افزودن حاشيه هايي به آن، اين كتاب را به صورت كتاب قابل استفاده كه امروزي و كامل بود، درآورد و به خوانندگان عرضه كرد.
آشنايي دكتر معين با استاد علي اكبر دهخدا - كه مانند او شيفته جمع آوري لغت بود، فصل نويني را در زندگي معين گشود چنان كه او تا پايان عمر كوتاه خود، دست از همكاري با مؤسسه لغتنامه دهخدا نكشيد و هميشه مورد ستايش استاد دهخدا قرار داشت و بعد از درگذشت او نيز، نظارت بر امور چاپ لغت نامه را بنا بر وصيت استاد دهخدا پذيرفت و اين كار عظيم را به نيكويي انجام داد.
درستكاري دكتر معين به همين جا ختم نشد و نيما يوشيج (پدر شعر نو فارسي) نيز از او درخواست كرد تا سرپرستي چاپ و نشر آثار نيما را عهده دار شود كه همين كار را نيز كرد و به نيكويي تمام!
فرهنگ چند جلدي دكتر معين در سال 1342 منتشر شد و همزمان با نشر اين كتاب گرانقدر، دعوت هايي از دانشگاه ها و مراكز فرهنگي جهان براي ايراد سخنراني صورت گرفت كه او با پذيرش اين سفرها، اعلام كرد كه براي سخنراني درباره توانمندي ها و ويژگي هاي زبان فارسي، آمادگي تام و تمام دارد.
اين استاد فرهيخته زبان فارسي، چنان عاشق مطالعه، علم و آداب فارسي بود كه هميشه، ساعت هاي كار خود را طولاني مي كرد و خستگي را نمي شناخت و به شدت كار مي كرد و طي عمر كوتاهش، بهترين آثار را به جامعه ادبي و فرهنگي تقديم كرد و وقت خود را تلف نكرد.
ساختار اصلي فرهنگهاي يك زبانه مانند معين ، سخن يا وبستر توصيفي است. در حالي كه در فرهنگهاي دو زبانه يا چند زبانه فقط معادل ارايه مي شود.
نخستين فرهنگ عربي به نام " قاموس " را يك نفر ايراني به نام فيروز آبادي گردآوري كرده است و اولين فرهنگ فارسي نيز در هند توسط جمعي از ايرانيان مقيم هند گردآوري شده است . بعد از اسلام اولين فرهنگ دقيق " لغتنامه فرس" اسدي طوسي است. كه حدود 3500 لغت دارد. و به ترتيب حروف الفباي آخرين حرف كلمه منظم شده است . دليل اين نوع تنظيم عجيب و غريب اين است كه ايشان اين لغتنامه را براي شاعراني كه قافيه كم مي آورده اند تنظيم كرده است. چند نسخه خطي از لغتنامه اسدي موجود است كه يك نسخه اش در كتابخانه واتيكان است !
يك فرهنگ قديمي ديگر فرهنگ قطران تبريزي است كه 115 لغت بيشتر ندارد و بصورت بياضي است . يعني از ضلع كوچكتر كاغذها از بالا ورق مي خورد. تازه تعدادي از اين 115 لغت را هم از ناصرخسرو كه به تبريز مسافرت كرده بوده پرسيده است.
از لغتنامه هاي معروف و مهم فارسي برهان قاطع است كه در قرن يازدهم توسط محمد حسين بن خلف تبريزي تاليف شده است.حدود 20000 لغت دارد كه مولف بر اساس چهار لغتنامه يا فرهنگ آن زمان تاليف كرده است. اشكال آن يكي اين است كه تعداد زيادي از لغات دساتيري را وارد فرهنگ كرده است.
( براي اينكه بدانيد دساتير چيست؛ مراجعه كنيد به جلد اول لغتنامه دهخدا كه شامل مقالات دهخدا است و مقاله اي با اين موضوع هست.
بعد از انتشار برهان قاطع كتابي به نام قاطع برهان در اعتراض به برهان قاطع نوشته شد . قاطع برهان در قرن سيزدهم به چاپ رسيد . بعد كتاب محرق قاطع برهان در رد قاطع برهان تاليف شد و بعد ساطع برهان و بعد مويد برهان و بعد قاطع القاطع و .... تاليف شد. اين كتابها همه رديه بر رديه ديگري بودند .

بعد از اينكه حدود بيست جلد كتاب راجع به برهان قاطع نوشته شد كم كم مردم فراموش كردند اصلا برهان قاطع چه بوده .لذا در قرن چهاردهم فرهنگ آنندراج توسط محمد شاه و در كشور هند منتشر شد. اين فرهنگ هفت جلدي حدود 30000 لغت دارد. اين تنها فرهنگي است كه حتي يك سطرش هم از نويسنده نيست وهمه نقل قول از فرهنگ هاي مختلف است. در ذيل هر مدخل قيد شده كه از كجا نقل قول كرده است.
فرهنگ آنندراج تعدادي از اصطلاحات و ضرب المثل ها را هم دارد.
درقرن چهاردهم ميرزا علي اكبر نفيسي ( پدر سعيد نفيسي ) فرهنگ ناظم الاطباء معروف به فرنودسار را تاليف كرد . اين فرهنگ اولين فرهنگي است كه تلفظ ها را با فونتيك آورده است.

اما بزرگترين و كاملترين فرهنگ فارسي لغتنامه علي اكبر دهخدا است كه در 26575 صفحه در قطع رحلي با حروف ريز و به صورت سه ستوني منتشر شده است. در اين لغتنامه دويست هزار واژه اصلي و ششصد هزار تركيب و نزديك به هشتاد هزار اعلام تاريخي و جغرافيايي چهارصد تا پانصد هزار شاهد مثال به صورت نظم يا نثر آمده است.
دهخدا فردي سياسي بوده است و بعد از اينكه به چهار محال وبختياري تبعيد مي شود كار پايه ريزي و تاليف لغتنامه را شروع مي كند .
با درگذشت دهخدا بر طبق وصيت او دكتر معين كار را ادامه داد . اما او نيز بيمار و پس از مدتي درگذشت. لذا در حدود 6 سال اين كار زير نظر دكتر سيد جعفر شهيدي انجام گرفت بدون آنكه ايشان نامي از خود در كتاب بياورد. در نهايت لغتنامه سال 1359 در 223 دفتر ( صحافي نشده ) منتشر شد.
فرهنگ فارسي تاليف دكتر محمد معين در دهه چهل شمسي منتشر شده است . دكتر معين به تقليد از لاروس قصد داشته اين فرهنگ را در سه دوره منتشر كند . كوچك، متوسط و بزرگ . اما عملا فقط يك دوره شش جلدي منتشر كرد كه چهار جلد آن متن فرهنگ است ؛ يك جلد شرح اصطلاحات خارجي است كه در متون فارسي كاربرد دارد و جلد ششم اعلام است . اين فرهنگ به سبك لاروس تصاويري هم دارد. در ذيل هر مدخل تلفظ به فونتيك و تركيبات لغت هم آمده است.
فرهنگ عميد تاليف حسن عميد از فرهنگ هاي مشهور فارسي است كه ابتدا در يك جلد منتشر شد و هم اكنون سه مجلد است. فرهنگي است مختصر و مفيد ونه تخصصي. به تقليد از فرهنگ يك جلدي لاروس تنظيم شده است و در انتها اعلام دارد.
فرهنگ سخن جديدترين فرهنگي است كه به زبان فارسي و در ايران منتشر شده است و در دو ويرايش بزرگ، شامل هشت جلد، و كوچك، شامل دو جلد، توسط استاد حسن انوري منتشر مي شود .
دهخدا سرانجام در هفتم اسفند ماه 1334 هجري شمسي در تهران وفات كرد و در قبرستان ابن بابويه به خاك سپرده شد.
دهخدا براي تاليف اين كتاب نزديك چهل سال وقت صرف كرده و نزديك صد نفر با وي همكاري داشته اند. خود درباره اين كتاب نوشته است:

"مرا هيچ چيز از نام و نان به تحمل اين تعب طويل جز مظلوميت مشرق در مقابل ظالمين ستمكار مغربي وا نداشت. چه براي نان همه طرق به روي من باز بود، و با ابديت زمان نام را نيز چون جاوداني نمي ديدم پاي بند آن نبودم و مي ديدم كه مشرق بايد به هر نحو شده است با اسلحه تمدن جديد مسلح گردد، نه اينكه اين تمدن را خوب مي شمردم، چه تمدني كه دنيا را هزاران سال اداره كرد، مادي نبود".

فرهنگ عميد واژه‌نامه‌اي دوجلدي است شامل واژه‌هاي فارسي ولغات عربي واروپايي به كار رفته در زبان فارسي واصطلاحات ادبي وعلمي كه به دست حسن عميد نوشته شده‌است. اين واژه نامه نخستين بار در سال يييي هجري خورشيدي با سرمايهي كتابخانه ابن سينا چاپ شده‌است. (هرچند كه آقاي عميد سال يييي واژه‌نامه‌اي را به نام فرهنگ نو به چاپ رسانده‌اند ولي كامل‌ترين فرهنگ ايشان كه فرهنگ عميد نام دارد و سال يييي به چاپ رسيده‌است.)
فرهنگ عميد چندين بار با شمارگان بالا به چاپ رسيده‌است و فرهنگي كمابيش كامل و محبوب است و بنا به نظر برخي كارشناسان ايراد گفتني پيدا نمي‌شود.

از ويژگي‌هاي اين واژه‌نامه مي‌توان موردهاي زير را نام برد:

آمدن نشانه‌هاي آوايي واژگان (براي تلفظ درست واژگان) در ميان كمانك برابر هر واژه؛
زباني كه واژگان از آن آمده‌است و واژهي اروپايي وارد شده به زبان نيزبه همان زبان آورده شده؛
گونهي واژگان براساس دستور زبان اول فرهنگ بيان شده است؛
آوا نگاري واژگان عربي بر اساس تلفظ اصلي واژه آورده شده و معني واژگان به صورت روشن و به زبان ساده نگاشته شده؛ در اين فرهنگ تصويرهايي براي برخي از واژگان گنجانده شده‌است؛
اين فرهنگ تنها دربرگيرندهي شمار فراواني از واژگاني است كه در زبان فارسي به كار گرفته شده و نام مكان‌ها و شهرها و نويسندگان، و هنرمندان در آن نوشته نشده‌است. (به جز نمونه‌هاي بسيار مشهور كه براي دريافت برخي نوشته‌ها نياز است. مانند: بهلول يا سليمان)

فرهنگ جهانگيري

جمال‌الدين حسين بن فخرالدين حسن اينجوي شيرازي، ملقب به عضدالدوله، در سال يييي ق. فرهنگي به نام اكبر شاه شروع و در سال يييي آن را به اتمام رسانيد. سپس به تجديد نظر آن پرداخت. و در سال يييي نسخه مجددي از آن را به پادشاه هند، جهانگير ، فرزند اكبر عرضه داشت. اين مجموعه لغت به فرهنگ جهانگيري شهرت دارد. اين كتاب كه صرفاً محتوي لغاتي است كه عادتا آنها را فارسي مي‌شناسيم، براي هر لغت شواهد شعري آورده‌است، از بهترين و دقيق ترين فرهنگ‌هاي زبان فارسي است

مولف فرهنگ جهانگيري

در باره ي گردآورنده ي اين فرهنگ ، بايد گفت وي مردي دانشمند به نام مير جمالدين حسين بن انجو (اينجو) شيرازي است كه سالها از عمر خود را در سرزمين هند ، در دربار جلال الدين محمد اكبر شاه و پسرش جهانگير بسر برده است . وي از خاندان انجويه شيراز بوده كه نسب ايشان به قاسم الراسي بن حسن بن ابراهيم طباطبايي حسيني مي رسد . مير جمال الدين در اوان جواني به هند رفت ، و مورد احترام و بزرگداشت حكام دكن قرار گرفت و پس از آن بملازمت جلال الدين محمد اكبر شاه رسيد ، و در جرگه ي امرا در آمد.

چگونگي تدوين فرهنگ جهانگيري

وي به دليل اينكه بيشتر وقت خود را صرف مطالعه آثار استادان سخن زبان پارسي مي كرد ، و چون زيادي اين آثار شامل اصطلاحات و لغات پهلوي بود و حل بسياري از آن لغات مشكل مينمود ، در صدد بر آمد كتابي در اين فن ترتيب دهد . وي مدت سي سال از عمر خود را صرف تحقيق واژه هاي پارسي و پهلوي و دري و اصطلاحات و غير از آن نمود .

روش تاليف فرهنگ جهانگيري

با مطالعه فرهنگ جهانگيري ، چيزي كه جلب توجه مي نمايد ، روش درست و دقيق مير جمال الدين است كه در تدوين اين فرهنگ بكار برده است . او در اين كار تنها به آنچه ديگران نوشته اند بسنده ننموده است و بلكه براي حل بسياري از واژه ها ، غير از كتاب هاي لغت و ديوان شاعران ، خود نيز حضوري به مردم و جاهاي مختلف رفته است تا واژه اي را كه در هيچ كتابي ، براي آن معنا پيدا ننموده ، از مردم محلي كه بدان زبان يا لهجه سخن مي گفته اند ، معنا را گرفته و ثبت نموده است . وي خود گويد : " و آنچه از ديوان حكيم ناصر خسرو و سفرنامه او ظاهر گرديد ، از خراسانيان و بدخشيان تفحص كردم ، و آنرا بشواهد ابيات فصحا و شعرا موكد گردانيده مثبت ساختم ... "

تاريخ تاليف فرهنگ جهانگيري

مير جمال الدين براي گرد آوري اين فرهنگ مدت 12 سال از عمر خود را صرف نمود ، و سرانجام در سال 1017 هجري قمري ، يعني در چهارمين سال سلطنت جهانگير پادشاه پسر اكبر شاه ، تدوين آنرا تمام نمود و به نام پادشاه وقت ، آنرا فرهنگ جهانگيري ناميد .
شيوه ي ترتيب واژه ها در فرهنگ جهانگيري
مير جمال الدين در اين مورد روش نوي را نسبت به ديگران ، در پيش گرفت و نخواسته است كه كارش تكراري و تقليدي باشد . به عنوان نمونه وي واژه ي " رخش " و " نخ " را در باب " خ " آورده ، بدين ترتيب كه اولي را در فصل " ر " و دومي را در فصل " ن " بيان نموده است . اگر چه ديگران به اين روش وي در تنظيم واژه نامه خرده گيري كرده اند و گفته اند كه استفاده ي آن براي همگان آسان نيست ، اگر چه به نظر من اين خود نيز شيوه اي است كه جالب مينمايد .
اين فرهنگ ، حدود 133 سال پيش در هند ، به كوشش مولانا سيد محمد صادق علي غالب لكهنوي ، به صورت چاپ سنگي ، و بر اساس يكي از نسخه هاي پر غلط ، بدون هيچگونه نظر انتقادي به چاپ رسيد .

فرهنگ اسدي

ابونصر علي بن احمد اسدي طوسي شاعر ايراني قرن پنجم هجري و سرايندهي اثر حماسي گرشاسپ‌نامه است. وي در سال ييي هجري در گذشت. مقبره وي در تبريز است.
اسدي از چند جهت ديگر هم در تاريخ ادبيات ايران حائز اهميت است: كهن‌ترين دستنويس فارسي كه به دست آمده‌است به خط اسدي طوسي‌است. علاوه بر اين وي نخستين واژه‌نامهي فارسي را (بنا بر آنچه امروز ما رسيده‌است) به نام لغت فرس تدوين كرد.
اسدي در تأليف اين كتاب خدمتي در خور ستايش به زبان فارسي كرده و علاوه بر ضبط و تعريف لغات، به ذكر نام و شعرهاي پيش‌گامان مانند ابوشكور بلخي، شهيد بلخي و رودكي نيز پرداخته است. واژه‌نامه اسدي به جهت دقت و صحت تفسير، بهترين واژه‌نامه و نيز قديمي‌ترين فرهنگ موجود در زبان فارسي است.
اسدي به داستان‌سرايي گرائيده و به نظم داستان‌هايي كه از بسياري جهات به شاهنامه فردوسي نزديك است، پرداخته است. شعرهاي اسدي به واسطه تناسب و حسن استعمال، جلوه خاصي يافته و به تشبيه و مجازهاي تازه و صنايع لفظي و معنوي مشحون است. اسدي طوسي از علماي لغت بوده و در اين فن استاد بوده و بسياري از ديوان‌هاي گذشتگان را به دقت و ژرف‌نگري خوانده و لغات كمياب را به دست آورده و گاهي همان كلمات را در اشعار خود به كار برده و بدين سبب در گرشاسب‌نامه بسياري از لغات فارسي كه حتي در اشعار قرن پنجم و ششم هم كم‌تر استعمال شده است، ديده مي‌شود. آوردن اين لغات اگرچه نظر به حفظ زبان، شايسته تحسين و يكي از دلايل برتري اين منظومه است اما تا حدي به فصاحت و رواج آن آسيب رسانده است. بهترين گواه، آن است كه شاهنامه فردوسي كه چندين برابر منظومه اسدي است از اين كلمات كمتر دارد، با اين‌كه عنايت فردوسي به نگهداري زبان بيشتر بوده است
لغت فرس اسدي را نخستين بار پاول هُرني ايران شناس آلماني در يييي ميلادي براساس نسخه‌اي كه در كتاب خانه واتيكان نگاهداري مي‌شود و در تاريخ ييي هجري كتابت شده، در برلن به چاپ رسانيد. اين نسخه در آن زمان تنها نسخه شناخته‌شده آن كتاب بود. بعدها از اين كتاب چهار نسخه ديگر به دست آمد. مرحوم عباس اقبالي در چاپي كه در يييي شمسي از اين كتاب به دست دادي از چاپ هرن و سه نسخه خطي ديگر كتاب استفاده كرد و به نسخه ديگري از آنكه در كتاب خانه اينديا آفيس نگاهداري مي‌شود نيز اشاره كرد. در چاپي كه در يييي به اهتمام نگارنده و دكتر فتح الله مجتبائي انجام گرفت از شش نسخه ديگر اين كتاب نيز استفاده شد...

فرهنگ انجمن آراء - برهان جامع - آنندراج

در ايران پس از مجمع الفرس سروري، در سال 1008 هجري تا سال 1288، يعني فرهنگ انجمن آرا نوشته رضا قلي خان هدايت باشي، فرهنگ ديگري انتشار نيافت. در واقع در قرن 8، فرهنگ‌نويسي از ايران به هند منتقل شد و در قرن 9، 10 و 11 به تكامل رسيد و شايد بتوان گفت كه فرهنگ‌نويسي در ايران با مجمع‌الفرس سروري خاتمه يافت. با حمله محمود غزنوي، مسلمانان به هند رفتند. كه در اين فرهنگ مصاحب معتقد است كه كلمات عربي مستعمل در فارسي نيامده است .
سعيد نفيسي در فرهنگ فارسي مي‌گويد: "در نيمه سده 5 زبان پارسي را ايرانيان به هند بردند و در ميان مسلمانان هند رواج يافت. از سده 9 زبان فارسي زبان دوباره هند شد و نوشتن فرهنگ‌هاي زبان فارسي آغاز شد". در اين ايام دو قرن خلاء در فرهنگ‌نويسي زبان فارسي به‌وجود آمد؛ در انگلستان فرهنگ‌نويسان علاوه بر تعريف مدخل‌ها، ريشه‌شناسي، تكيه، تلفظ و دستور زبان را مطرح كردند. ساموئل جانسون در انگلستان - درست 100 سال پيش از انتشار برهان قاطع، فرهنگ خود را در 1114 ش - ظهور كرد و در آمريكا نوح وبستر در سال 1207 ش. تاثير بسزايي در اين نهضت گذاشت و كم‌كم ضرورت رعايت اصول زبان‌شناسي در فرهنگ‌نويسي مطرح شد. اوايل قرن 10 در ايران كه دوران سلطنت صفويه آغاز شد و در هندوستان سلطنت آل‌تيمور برقرار بود. قرن 10 و 11 را دوران يا عصر طلايي فرهنگ‌نويسي فارسي مي‌دانند.
در قرن 11 در ايران فقط فرهنگ سروري منتشر شد، اما در هندوستان فرهنگ‌هاي فراواني انتشار يافتند. دكتر معين مي‌گويد كه انجمن آرا را هدايت - معروف به لله‌باشي- با مراجعه به فرهنگ‌هاي فارسي و عربي گذشتگان تهيه كرد كه اين كتاب در 1288 ق. در تهران به طبع رسيده است. فرهنگ انجمن آرا را گاه خلاصه فرهنگ‌هاي رشيدي و برهان قاطع مي‌دانند. فرهنگ ديگري در ايران، به نام برهان جامع توسط محمدكريم ابن مهدي قلي سرابي تبريزي - معلم محمد ميرزاي وليعهد يا محمد شاه - در سال 1260 هـ. تاليف شد (برابر با 1844م/ 1222ش) كه آن را خلاصه برهان قاطع مي‌دانند.مولف در 1256 ق. در سال آخر سلطنت فتحعلي شاه و آغاز وليعهدي محمد شاه ، به تاليف آن پرداخته و آن را در اوائل سلطنت محمد شاه به پايان رسانيده و فرهنگ محمد محمد شاهي ناميده است.
فرهنگ آنندراج در ابتداي قرن 14، در هند نوشته شد، مولف آن محمد پادشاه- متخلص به شاد ولدغلام محي‌الدين و معروف به نسيم ميرمنشي مهاراجه آنندراج راجه ولايت ويجي نگر- بوده است. اين فرهنگ نيز در 1306 ق. در لكهنو هندوستان تدوين و انتشار يافته است (1888 م-1267 ش)

ادات الفضلا- فرهنگ ابراهيمي- فرهنگ ميرزا

ادات الفضلا، يكي از نخستين كتاب‌هاي لغت است كه در هند تاليف شده كه تاليف قاضي خان بدر محمد دهلوي- ملقب به بدهاروال- است كه گردآوري آن از 812 هـ شروع شده و در 822 به پايان رسيده و نسخه‌اي از آن در كتابخانه موزه بريتانيا وجود دارد و پس از آن فرهنگ ابراهيمي تاليف ابراهيم قوام‌الدين فاروقي است كه در 878 پايان يافته است
ميرزا ابراهيم بن ميرزا شاه حسين اصفهاني هم در زمان شاه طالب صفوي در 950 هجري (برابر با 1599م- 978 هـ.ش) فرهنگ ميرزا ابراهيم را منتشر كرد كه دوران سلطنت شاه‌طهماسب صفوي بود.

فرهنگ تحفةالاحباب

فرهنگ فارسي به فارسي تحفةالاحباب كه از مآخذ فرهنگ‌هاي سروري و جهان‌گيري و برهان قاطع و بعضي فرهنگ‌ها ي بعدي است، در سال ييي نوشته شده و به وزير خراسان اهدا شده است. پديدآورنده در ديباچه كتاب، خود را "حافظ اوبهي" ناميده است. اوبهي از دانشوران، سرايندگان، خوشنويسان و خوانندگان سرشناس سده دهم بوده و امير عليشير نوايي، وزير دانشمند سلطان حسين بايقرا ذكر او را به عنوان يكي از متعينين خراسان آورده است. وي در پايان زندگي به ورارود (بخارا) رفته و در همان جا در صدونه سالگي در گذشته است. برخي از پژوهندگان شخصي را كه تحفه الاحباب به او اهدا شده، حبيب الله ساوجي، وزير دورميش خان فرمانرواي هرات مي‌‌دانند و برخي ديگر او را سعدالدين مشهدي. هيچكدام از اين دو نظر درست نيست.
اما كتاب تحفه الاحباب با فرهنگ ديگري كه نسخهي يگانه آن در مدرسه سپهسالار پيشين (شهيد مطهري فعلي) نگهداري مي‌شود و بر روي آن به غلط، "فرهنگ قطران" نوشته اند، همانندي تقريباًً تام دارد. بررسي و همسنجي اين دو فرهنگ نشان مي‌‌دهد كه هر دوي آنها از روي يك فرهنگ قديم تر كه احتمالاً در هند نوشته شده، رونويس شده اند. اين دو فرهنگ در عين همانندي تقريباً تام، داراي برخي نايكساني‌ها نيز هستند كه ظاهراً به تصرف مؤلفان آنها در نسخه ما در آنها بر مي‌گردد. بنابراين بايد نتيجه گرفت كه اوبهي يك فرهنگ قديم تر را كه نسخة آن اكنون در دست نيست، به دست آورده بوده و با افزودن پيشگفتار و پسگفتار و احتمالاً دستكاري جزئي، آن را به نام خود كرده و به وزير خراسان تقديم داشته است.

برهان قاطع - رشيدي

اين فرهنگ را محمدحسين بن‌خلف تبريزي - متخلص به برهان- در سال 1062 هـ . در حيدرآباد هند نوشت (برابر با 1030 ش- 1651م) و سعي او بر آن بوده است تا فرهنگش نسبت به فرهنگ‌هاي پيشين جامع‌تر باشد كه در مصاحب مي گويد در حدود 19417 لغت و كنايه و اصطلاح و استعاره مستعمل در فارسي را در بر دارد و بار اول در 1818م. در كلكته و سپس در كلكته و بمبئي و لكهنو و تهران مكررا به طبع رسيده است . در اين راستا، علي اصغر حكمت بنا به چاپ كلكته تعداد لغت‌هايش را 20211 كلمه ذكر كرده است؛ و جالب آنكه مي‌گويد زبان‌ها و لهجه‌هاي مختلف ايراني و غيرايراني در داخل اين فرهنگ نقل شده است، (مانند مصري، عبري، سرياني، تركي، هندي، يوناني، رومي، ارمني، پهلوي و...). كه مولف در مقدمه اش مي گويد كه مي خواست " جميع فوائد فرهنگ جهانگيري ، مجمع الفرس ، سرمه سليماني ، صحاح الادويه - حسين انصاري - را كه هر يك حاوي چندين كتاب لغات اند ، را به طريق ايجاز بنويسد

مجمع‌الفرس

علي اصغر حكمت معتقد است كه در همان زمان كه فرهنگ جهانگيري در هند تاليف مي‌شد، در سال 1008، فرهنگ مجمع الفرس در ايران به امر شاه عباس اول توسط محمد قاسم بن حاج محمد كاشاني- متخلص به سروري- تاليف مي‌شده ( برابر با 1599م- 978ش) اما دكتر رضازاده شفق مي‌گويد"وي مربوط به دربار اكبرشاه و پسر خلفش جهانگير بوده و از هردو حكمران حمايت و صله گرفته و لغت خود را به حكم اكبر شاه شروع نموده و آن را به نام جهانگير شاه نموده است". اين فرهنگ در حدود 6 هزار لغت دارد.در اين اثنا- يعني حدود 983 شمسي- كه 5 قرن از فرهنگ نگاري فارسي مي‌گذرد، در انگلستان نهضت فرهنگ‌‌نويسي آغاز شده است.

فرهنگ شمس فخري

فرهنگ "معيار جمالي" نوشته شمس الدين محمد فخري اصفهاني است كه به نام شيخ‌ابواسحاق فارس نوشته و سال 1303 هجري به همت كارل زالمان در روسيه منتشر شده است.دكتر صادق‌كيا، در اين باره معتقد است: "كه شمس فخري، روش اسدي طوسي را در واژه‌نويسي دنبال كرده است و هر حرف را يك باب كرده و بابها را به رديف الفباي كنوني فارسي آورده است:"اما بعضي افراد مانند فرهنگ نظام معتقدند كه او روش فرهنگ‌نويسي را درست رعايت نكرده و جعل‌هايش موجب گمراهي ديگر فرهنگ‌نويسان شده است". و حتي دكتر كيا مي‌گويد:"گاهي شمس فخري، معني واژه‌ها را نيز نادرست آورده است"

فرهنگ عميد

واژه‌نامه‌اي دوجلدي است شامل واژه‌هاي فارسي ولغات عربي واروپايي به كار رفته در زبان فارسي واصطلاحات ادبي وعلمي كه به دست حسن عميد نوشته شده‌است. اين واژه نامه نخستين بار در سال 1342 هجري خورشيدي با سرمايهي كتابخانه ابن سينا چاپ شده‌است. (هرچند كه آقاي عميد سال 1333 واژه‌نامه‌اي را به نام فرهنگ نو به چاپ رسانده‌اند ولي كامل‌ترين فرهنگ ايشان كه فرهنگ عميد نام دارد و سال 1342 به چاپ رسيده‌است.فرهنگ عميد چندين بار با شمارگان بالا به چاپ رسيده‌است و فرهنگي كمابيش كامل و محبوب است و بنا به نظر برخي كارشناسان ايراد گفتني پيدا نمي‌شود]

از ويژگي‌هاي اين واژه‌نامه مي‌توان موردهاي زير را نام برد :

· آمدن نشانه‌هاي آوايي واژگان (براي تلفظ درست واژگان) در ميان كمانك برابر هر واژه؛
· زباني كه واژگان از آن آمده‌است و واژهي اروپايي وارد شده به زبان نيزبه همان زبان آورده شده؛
· گونه‌ي واژگان براساس دستور زبان اول فرهنگ بيان شده است؛
· آوا نگاري واژگان عربي بر اساس تلفظ اصلي واژه آورده شده و معني واژگان به صورت روشن و به زبان ساده نگاشته شده؛
· در اين فرهنگ تصويرهايي براي برخي از واژگان گنجانده شده‌است؛
· اين فرهنگ تنها دربرگيرندهي شمار فراواني از واژگاني است كه در زبان فارسي به كار گرفته شده و نام مكان‌ها و شهرها و نويسندگان، و هنرمندان در آن نوشته نشده‌است. (به جز نمونه‌هاي بسيار مشهور كه براي دريافت برخي نوشته‌ها نياز است. مانند: بهلول يا سليمان)
به اميد روزي كه فرهنگي جديد از مفاخر فرهنگي ايران در عصر جديد چاپ شود و ادامه دهنده فرهنگ هاي گذشته ايران باشد.
انتهاي پيام/
شنبه 27 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 231]