بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: هر کسی که از میدان نقش جهان صحبت می کند به بقعه ی شیخ صفی هم اشاره می کند شاه اسماعیل نوه ی شیخ صفی که بعد از این که از اردبیل به قزوین و از آنجا به اصفهان می رود این بقعه وجود داشته است. بعد از اینکه به این شهر ها می رود و پس از مدتی برمی گردد با تصور ذهنی که داشته ، شاه اسماعیل به معمار هایش می گوید که این بنا را درست کنند یعنی البته ادامه ی بنا را و جالب اینکه نسبت طول به عرض این بنا ایده گرفته شده چرا؟ چون شاه اسماعیل صفوی در اردبیل به دنیا آمده است و بعد به قزوین و بعد از آن به اصفهان رفته و در آنجا حکومت کرده.
در پلان این بنا دیواره هایش کج است و عمودی نیست که در پلان بهتر معلوم است و در دوره های صفوی هیچ حیاتی را نمی توان دید که کج باشد و چون این بنا قبل از معماری دوره ی صفوی بوده به همین خاطر که کج است به معماری دوره ی صفوی مربوط نمی شود و به خاطر شرایط این بنا به مرور زمان شناخته شده مثلا اول بقعه و به ترتیب مکان های دیگر مثلا گنبد ، چینی خانه ، شهیدگاه و...
ورودی ها در معماری سنتی همیشه یعنی بیشتر طوری است که آکس قوی دارد یعنی ورودی در وسط حیاط روبه روی آن در وسط حیاط یک خروجی یا ورودی دیگر هم بوده ولی در این بقعه این چنین نیست فضای اتصال بنا ها به هم دیگر غیر اصولی است که دیده می شود و در دوره ی صفوی که بعد از ایجاد این بنا به وجود آمده محوریت آکس بیرونی در ورودی ها در بیرون از ساختمان ها رعایت نشده ولی در قسمت های داخلی به طور کامل رعایت شده است .
این بقعه جزو معدود بناهایی است که در آن گنبد روی پلان دایره ای که ارتفاع گفته می شود گذاشته شده که معمولا در بیشتر جاها ومکان ها پلان مربعی داریم که روی آن مربع گنبد می زنند .
اتصال دیوار ها باکف بنا با سنگ های بومی است و طوری نبوده که از جاهای دیگر مصالح بیاورند برای ساخت بقعه و مصالح ساخت این بنا بیشتر سنگ های آذرین است .
گربه رو هایی که در بنا وجود دارند از اول وجود نداشته اند بعد از مدتی یک ونیم متر از بنا را گود کردند ، از داخل و این منفذ ها برای عبور هوا و جریان هوا درست شده و خوب در اصلاح معماری که گربه رو می گویند چون خوب گربه هم می توانسته از این منفذها به زیر بنا نفوذ پیدا کند.

مجموعه بسیار ارزشمند و زیبایی بقعه شیخ صفی اردبیلی یکی از 10 اثر باستانی مهم کشور به شمار می رود. این بنا سال 735 هجری توسط شیخ صدر الدین موسوی فرزند شیخ صفی بنا شده و در طول زمان و به ویژه در روران حکومت صفوی مورد احترام شاهان صفوی بوده است.
این مجموعه شامل 8 بخش اصلی ، مسجد جنت سرا ، قندیل خانه ، حرم خانه ، چینی خانه ، گنبد الله الله و شهیدگاه می باشد. شیخ صفی الدین اردبیلی فرزند شیخ امین الدین جبرئیل پیرو و مرید و داماد شیخ زاهد گیلانی از عرفای معروف بود. شیخ صفی الدین در سال 650 هجری قمری در اردبیل به دنیا آمد ، وی مردی پاکدامن و ا بود به گونه ای که همگان به دینداری ، تقوی ، مروت ، کرم ، اخلاق و صفات پسندیده این عارف خدایی اعتراف نموده اند.
در سال 735 هجری به سرای باقی شتافت و جسم وی در نزدیکی خانقاه و محل زندگی اش به خاک سپرده شد.
شیخ صفی قبل از وفات خود پسرش صدر الدین موسی را به ارشاد مریدان وصیت نمود.بدین طریق سلسله طریقت صفوی پس از صدر الدین به ترتیب به پسرش خواجه علی شیخه ابراهیم و پس از او به شیخ جنید و شیخ حیدر رسید تا اینکه سرانجام شاه اسماعیل پسر شیخ حیدر و ششمین نواده شیخ صفی پس از فتح شیروان و باکو و شکست دادن الوند میرزا شاه آق قویونلو ، در سال 907 در تبریز تاجکذاری کرد.
بناهای آرامگاهی بقعه شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی یکی از مجموعه های معظم و مجلل صفویان در شهر اردبیل به شمار می رود و به عنوان آرامگاه ابرار و شهد یاران و شاهزادگان صفوی و برخی از علمای آن عصر مبحث هنر مذهبی ایران اعتبار ویژه دارد. این بقعه شامل تعدادی از بناهای دوره های مختلف است که نخستین بار اه طهماسب آنها را به صورت مجموعه واحدی درآورد.
بعدها شاه عباس بناهای مهم دیگری به این مجموعه افزود. اکنون این مجموعه پس از چندین قرن در شمار زیبا ترین ابنیه تاریخی و هنری ایران به شمار می آید و هر بازدید کننده ای را تحت تاثیر قرار می دهد.
یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی دهها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته های هنری است که از آن جمله می توان به عالی ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ بری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره ی صفوی (میر عماد ، میر قوام الدین ، محمد اسماعیل ، منبت های ارزنده ، نقره کاری ، تذهیب و طلا کاری ، نقاشی و تنگ بری و...) شاره کرد.

بنایی که می بینید یعنی بقعه ی شیخ صفی الدین درواقع به عنوان خانقاه ومحل تدریس او بوده واین شیخ صفی الدین جد شاهان صفوی باشد به عنوان یک مقام مذهبی دراردبیل بوده اند وازعارفان قرن 7و8 هجری وازاهل تصوف در ایران بوده اند وخودشیخ صفی الدین 25 سال در شهرلاهیجان از مریدهای شیخ خواجدین ابراهیم معروف به شیخ زاهد گیلا نی هستند حتی بعدها داماد استاد هم می شوند و شیخ بعد از فوت شیخ زاهد گیلانی به تعلیم وتربیت مرید های خودشان می پردازند چند صباحی تا سن 50 سالگی حدود 700 سال پیش که به این مکان برمی گردد یعنی زادگاه خودشان ودراین مکان که باغی بوده برای خانقاه ومحل تدریس خودشان ایجاد می کنند.
رفته رفته که تعداد شاگردها ومریدهای ایشان افزایش پیدا می کند به طوری که خانقاه ایشان که اندازه ی وسعت چند کیلومتری داشته که رفته رفته با حکومت های بعدی که امده اند تغیرا تی دراین بنا ایجاد شده و رو به کمبود رفته اندازه ی سایت از ان مجموعه ی چند کیلو متری بنایی با حدود 7 هزارمتر مربع باقی مانده وشیخ صفی الدین در خانقاه به خاک سپرده می شوند وصندوقچه ی بزرگی که روی قبر ایشان است روی ان منبت کاری نفیسی است که به دست هنرمندان ایرانی درست شده وروی قبرایشان هم پسرشان صدر الدین موسی دستور می دهد که گنبدی درست شود که این گنبد از گنبد های مهم و دو پوش ایران است (ودر لایه ی بیرورنی ان کلمه ی الله نوشته و به گنبد الله الله معروف است که با کاشی های فیروزه ای در زمینه ی اجری نوشته شده قسمت داخلی پوشیده از کاشی های هفت رنگ بوده و در دوره ی قاجار تخریب که به جای ان لایه های چوبی نصب کردند وتزئیناتی که روی دیوارش است با پارچه است پارچه های گرا نبهای طرح دار با پودر طلا که یکی از مهم ترین جاهای ایرانی است
پشت قبر شیخ صفی الدین قبرشیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول وجلوی قبرش قبر پسرش صدرالدین موسی واقع شده است وشاه اسماعیل فرزند شیخ حیدر که در زمان خود پدر 13 سال بیشتر نداشتند بعداز مرگ ایشان وبه سن بلوغ رسیدن کم کم با تصرف شهرهای اطراف ونابودی سلسله ی ساسانی سلسله ی صفوی را رسما بنیان گذاری می کند وخودشان درسن 35 سالگی از دنیا رفته اند ودرهمان مکان به خاک سپرده شدند
یک پنجه دست در شهیر گاه در روی دیوار است که این دست فقط علامت یک دست معمولی ودست شخصی نیست بلکه نشانگر ارم حکومتی شاه اسماعیل است وشاه اسماعیل این پنجه ی دست را با پنج انگشت به عنوان 5 اصول دین با یک شبکه ی متصل به هم به عنوان ارم انتخاب کرده که بعد از فوت ایشان روی دیوار با ساروج درست کردند.
درکنار مقبره ی شاه اسماعیل دو اتاق تو درتوانست که معماری ان بر می گردد به دوره ی ایلخانی ودرزمان شیخ صفی الدین ساخته شده ولی به عنوان مقبره هست مقبره ی پسربزرگ ایشان محی الدین محمزک وسال بعد از خود پدر ازدنیا می روند وبعد ازخود شیخ صفی الدین که فامیل های ایشان زن وپسرها هایشان از دنیا می روند.

و سالن جلویی که در عکس ها می بینید که مرسوم شیخ صفی الدین بوده ولی در زمان صدر الدین قرآن هم به در سهای بقعه اضافه شده و تردیس و تفسیر قرآن هم جزء دروس تدریس بقعه بوده حتی قسمت های بالایی و جدا که در سالن وجود دارد محل نشستن خانمها دذ مراسم قرآن خوانی و تفسیر قرآن بوده و راهروهای جدا برای ورود وخروج خانمها هم است اما امروز برای اینکه رفت و آمد از این راهرو ها زیاد نشود آنها را بستند و اما نقاشی هایی که روی دیوار ها وجود دارد نقاشی روی پارچه نیست بلکه آمدن نقاشی روی کچ با پودر طلا و مواد گیاهی ومعدنی که بوده انجام دادند که به دوره ی شاه طهماست اول پسر شاه اسماعیل اول به حدود 500 سال پیش بر می گرده و به سفارش همین شاه طهماست هم فرش معروف بقعه به نام فرش اردبیل هم 500 سال پیش بر کف همین سالن بافته می شود و فرش رو که می بافند. نقشه اش روی سقف گهواره مانندش هم طراحی می کنند به طوری که هر کسی وارد سالن می شد سقف و کف را به یک شکل می دید ویعد ها سقف فرو میریزه و نقش فرش از بین میره و خود فرش هم متاسفانه در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه که متولیان بقعه برای مرمتهای بقعه احتیاج به پول پیدا می کنند چون در آمد هایی که بقعه داشته کاملا از مجموعه قطع کرده بودند برای مرمت های آن مجبور به فوش فرش می شوند فرش دست به دست می گرده و در شهر تبریز به دست انگلیسی ها و امروزه فرش اصلی زینت بخش موزه ویکتوریا آلبرت هان در شهر لندن و جزء 50 شاهکار جهان است با نوجه به نوشته ی روزنامه ی ساندی تایمز چاپ انگلیس در سال 1376 سازمان میراث فرهنگی اردبیل دوباره با همین نقش و طرحش را در این سالن زده و شروع به بافتن کرده و رد سال 1382 به پایان رسیده و فرش الان در سالن چینی خانه پهن شده و در معرض دید بازدید کنندگان قرار گرفته است و فرش که با ابعاد اصلی بافته شده است فرشی است که در عکس ها می بینید با ابعاد 11.5 در 5.5 ورج فرش 55 است پشم فرش هم مانند فرش اولی با رنگ های گیاهی و طبیعی رنگ شده است.
وتالار چینی خانه که به این اسم معروف است این اسم در زمان شاه عباس به تالار اتلاق می گردد واین تالار دو جداره است که جداره ی اصلی و بیرونی به زمان خود شیخ صفی الدین یعنی 700 سال پیش برمی گرده که بخشی از خانقاه ایشان و عنوان خلوت سرا بوده ولی در 400 سال پیش در زمان شاه عباس از طرف پادشاه چین برای شاه عباس 1221قطعه ظرف چینی اهدا می گردد و شاه عباس که از نواد گان شیخ صفی بودند و ارادت خاصی به ایشان داشته بنابر این ظرف را وقف بقعه شیخ صفی می کنند و دستور می دهند برای نگهداری از آن ظرف ها جایگاهی را درست کنند. که میان از پوشش ذاخلی یا فاصله از جداره ی بیرونی این بنا را اضافه می کنند و قسمت بالا را دور تا دور با این با این اشکالی که عکس ها مشاهده می کنند برای ظرف ها جا درست می کردند. و ظرف ها که میان اردبیل و در قسمت های مختلف چیده می شود مکان و جایگاه مناسبی برای بازدید خارجی وداخلی شاه عباس مشود ومواقعی که از اصفهان به اردبیل سفر می کنند برای زیارت مقبره ی اجدادشان و انجام ملاقات های شاهانه .وبا پودر طلا و سایر مواد گیاهی و معدنی نقاشی روی دیوارهای این تالار را انجام دادند و در سقفها و طبقه بند ها این تقسیم بندی هم از تخته استفاده شده ودر اصطلاح به آنها مقرنس های گچی محور ویا تو خالی می گویند.
واما در مورد سرنوشت ظروفذ ها واشیایی که در این تالار وجود داشته اکثرا حیف و میل شده و به غارت رفته و در طی دوره هایی که داشته ولی بیشترین غارت دوره ی شیخ صفی الدین در زمان قاجار به دست روسها بر میگردد به زمان 1824 میلادی بعد از جنگ ایران و روس که قسمت های زیادی از خاک ایران به تصرف روسها در آمد شهر اردبیل هم به خاطر گنجینه ی سلسله ی صفویان از طرف ژنرال پاکسویچ اشغال می شود چون این چنران خود نویسنده وشاعر بوده از کتابهای مخزن بقعه خبر داشت و شهر را که چند روزی در تصرف خودشان می گیرند.

زمان رفتن هم اکثر وساییل بقعه را به عنوان غنیمت جنگی با خودشان از ایران می برند و امروزه بخش اعظم ظروفهای این چینی خانه به همراه فرش ها، وکتابها وتندیس ها و... از این مکان به غارت رفته وزینت بخش موزه های کشور های مختلف دنیا از جمله موزه ی لوور فرانسه و سن پیترزبورگ و... است و در قسمت پایین چینی خانه کتابخانه ای وجود داشته که همه به غارت رفته و تا این که در دوره ی رضا شاه ظروفی ه باقی مانده و در صندوقچه بوده را روانه ی تهران می کنند و حتی بعضی از اشیاء این جا را همراهی سایر شهر های ایران مانند اصفهان وتبریز و مشهد هم میکنند.
در سال1350 پوشش داخلی سقف از وسط خروجی دیزد ودر این تالار را تخته می کنند تا سال 1364 سازمان میراث فرهنگی نظارت و مرمت را به عهده گرفتند و سقف را مرمت کردند و سال 1370 هجری در اینجا را به عنوان موزه ی چینی خانه باز کردند که بعد از بیست که سال بسته بودند باز شد و یک سری از وسایل را از تهران به اردبیل آوردند که الان در خود بقعه وجود دارد و قابل مشاهده است و در این وسایل یک لباس است که به آن خرقه می گویند .
خرقه لباسی است درویشی مخصوص مرشدان خانقا بوده ودر فصلهای مختلف و مراسم هایی که داشتند مثل حلبی نشین ها عبا را روی دوششان می انداختند و غرفه را به این شکل بزرگ ضمخت در ست می کردند نه اینکه تن شیخ صفی بهاین بزرگی باشه این غرفه مربوط می شود به زمان شیخ صفی که الان در بقعه باقی مانده و خرقه را از پشم شتر که لای پارچه ی کرباس می گذاشتند و کوک های ظریفی می زدند و تهیه می کردند و اما مسجد جفت سرا این مسجد به شکل هشت ظلعی در ظلع شمالی صحن واقع شده است قطر مسجد در حدود 30 متر است و در دیوارهای آن 2 متر ضخامت دارند .مسجد دارای گنبد آجری است ولی در حال حاضر سقفی از چوب و فلز دارد صحن مقبره مستطیل شکل و دارای 4/30 متر طول و 1/16 متر عرض است و سنگ فرش شده است سر در مقبره در محوطه ای معروف به عالی قاپو واقع شده ودارا ی کاشیکاری و کتیبه است .
در کتیبه نام شاه عباس دوم و تاریخ 1057 هجری آمد. حیاط مقبره در گوشه ی شرقی میدان عالی قاپو واقع شده که دارای 92 متر طول و 26.5 متر عرض است. کف حیاط از سنگ و دیوار ها از آجر و در دوره ی قاجاریه تعمیر و بازسازی شده است بقعه ی شیخ صفی الدین که در واقع آرامگاه شهریاران صفوی است از نظر کاشی کاری و تزئینات از زیباترین ابنیه ی تاریخی دوره ی صفوی محصوب می شود.
در جنب مقبره ی شیخ صفی دو مقبره متعلق به سلطان حیدر و سلطان جنید وجود دارد که به دستور شاه اسماعیل صفوی در این مکان دفن شده اند. در سال 905 هجری شاه اسماعیل تصمیم گرفت که جنازه ی پدرش سلطان حیدر و جدش سلطان جنید را که در جنگ شیروان کشته شده بودند و در آنجا دفن بودند به اردبیل منتقل کند. پس از دفن مجدد آنها ، در جنب مقبره شیخ صفی آن محل به شهیدگاه معروف است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 5136]