هنرمندان از توليد و پخش تله ‌تئاترهاي شبكه 4 سيما مي‌گويند فاصله‌ صحنه ‌تئاتر تا ‌صفحه‌ تلويزيون‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: هنرمندان از توليد و پخش تله ‌تئاترهاي شبكه 4 سيما مي‌گويند فاصله‌ صحنه ‌تئاتر تا ‌صفحه‌ تلويزيون‌
جام جم آنلاين: تماشاگراني كه علاقه‌مند تئاتر هستند، سال‌هاست عادت كرده‌اند شامگاه چهارشنبه هر هفته پاي نمايش‌هاي تلويزيوني شبكه 4 سيما بنشينند؛ البته با تغيير رويكرد مديران و برنامه‌سازان شبكه 4، چند هفته‌اي است اين برنامه مخاطبان بيشتري يافته و تماشاگران افزون‌تري پيدا كرده است.

در تله‌تئاتر «خرده جنايت‌هاي زن و شوهري»، استفاده از 2 بازيگر شناخته شده سينما، اقبال تماشاگران را به دنبال داشت و در تله‌تئاتر «ملودي شهر باراني»، متن واقعگراي زنده‌ياد اكبر رادي و كارگرداني خوب هادي مرزبان و مسعود فروتن، باعث جذب مخاطبان بيشتر شد.

تئاتر، هنري ناب به شمار مي‌رود كه در 100 سال گذشته تغذيه‌كننده سينما و سپس تلويزيون بوده است. فيلمنامه ‌‌نويسان ، بازيگران و كارگردانان موفق عرصه فيلم و سريال، بيشتر سابقه كار در تئاتر را داشته و بسياري از متون نمايشي و سبك‌هاي تئاتري، الهام‌بخش سينماگران و برنامه‌سازان تلويزيوني بوده‌اند. از سوي ديگر، تماشاي آثار نمايشي باعث ارتقاي سطح ذائقه و توقع مخاطبان مي‌شود كه نتيجه طبيعي آن بهبود كيفي فيلم‌هاي سينمايي و سريال‌هاي تلويزيوني خواهد بود.

به دليل اهميت تله‌تئاترهاي سيما ‌ كه البته تنها 2 ساعت از آنتن شبكه‌هاي مختلف را اشغال مي‌كند پاي صحبت هنرمندان تئاتر و تلويزيون نشسته‌ايم تا موفقيت‌ها، ضعف‌ها و كمبودها را بررسي كنيم.

تئاتر، هنري چندهزار ساله است كه در مقايسه با عمر تقريبي 110 ساله سينما و سابقه 60 ساله تلويزيون، ريشه‌هاي عميق در فرهنگ و تمدن بشري دارد؛ اما همين هنر كهنسال طي چند دهه گذشته در سايه 2 رقيب جوان خود قرار گرفته و روزهاي اوج و رونق گذشته را از دست داده است. اگرچه تئاتر و هنرمندان فعالش هميشه باعث پربارتر شدن سينما و تلويزيون بوده‌اند، اما از اين رهگذر تنها تالارهاي خلوت نمايشي نصيب آنها شده است.
سال‌هاست سينما و تلويزيون، مخاطبان تئاتر را بلعيده‌اند و چراغ اين هنر را در تمام جهان كم‌فروغ كرده‌اند. در چنين شرايطي، البته سينما و بويژه تلويزيون گاهي دست ياري به سوي تئاتر دراز كرده و باعث آشنايي مخاطبان با آن شده‌اند و ساخت و توليد تله‌تئاترها را مهم‌ترين اقدام در اين مسير بايد ارزيابي كرد.

نمايش‌هاي تلويزيوني باعث معرفي متون فاخر تئاتري به مخاطبان و آشتي دوباره مردم با تالارهاي نمايشي مي‌شوند؛ اما پرسشي اساسي در اين ميان مطرح مي‌شود كه تئاتر از صحنه نمايش تا صفحه تلويزيون چه مسيري را مي‌پيمايد و دستخوش چه تغييراتي مي‌شود؟

تفاوت‌هاي اجراي صحنه و نمايش تلويزيوني

هادي مرزبان اگرچه جايگاه تله‌تئاتر را در ميانه هنر نمايشي و رسانه تلويزيون مي‌داند، اما تاكيد مي‌‌كند: نمايش‌هاي تلويزيوني را نبايد در زمره هنر تئاتر محسوب كرد. به دليل حضور دوربين‌ها و استفاده از قطع و مونتاژ، تله‌تئاترها بيشتر به سينما و فيلم‌هاي تلويزيوني نزديك هستند تا هنرهاي نمايشي.

اين كارگردان تئاتر ادامه مي‌دهد: مهم‌ترين ويژگي اجراي صحنه‌اي، زنده بودن آن است. در واقع هر شب تجربه‌اي متفاوت روي صحنه شكل مي‌گيرد كه منحصر به‌فرد است و تله‌تئاتر از اين ويژگي‌ بي‌بهره است.

در اين ميان، فرهاد آئيش كه 3 هفته پيش تله‌تئاتر خرده جنايت‌هاي زن و شوهري به كارگرداني او از شبكه 4 سيما پخش شد، كمي صريح‌تر درباره تفاوت‌هاي اجراي صحنه‌اي و تلويزيوني صحبت مي‌كند: دوربين براي هنر نمايش، مثل چاپ كردن آثار نقاشي مي‌ماند. ديدن يك تابلوي نقاشي از نزديك، به يقين با ديدن آن در قالب يك كارت‌پستال برابري نمي‌كند.

البته بلافاصله وي مي‌افزايد: با وجود اين هيچ دليلي وجود ندارد كه ما كارت‌پستال چاپ نكنيم. همان‌طور كه همه نمي‌توانند به موزه‌ها بروند و اصل آثار نقاشي را ببينند، بسياري از مخاطبان تلويزيون هم نمي‌توانند يا وقت آن را ندارند كه در تالارهاي نمايشي حاضر شوند.

آئيش درباره تفاوت‌هاي تئاتر زنده و تله‌تئاتر توضيح مي‌دهد: وقتي شما تئاتر را روي صحنه تماشا مي‌كنيد، در آن هم جزء را مي‌بينيد، هم كل را. در واقع خودتان مونتاژ كننده كار هستيد؛ اما در تله‌تئاتر تدوين از سوي كارگردان تلويزيوني صورت مي‌گيرد كه اين اتفاق، ماهيت تئاتر را دگرگون و قلب مي‌كند.

وقتي صحبت از كارگردان تلويزيوني تله‌تئاتر به ميان مي‌آيد، بهتر است به سراغ كسي برويم كه كارگرداني نزديك به 150 نمايش را در كارنامه خود دارد. مسعود فروتن كه اين روزها نمايش ملودي شهر باراني با كارگرداني تلويزيوني او در حال پخش است، در اين‌باره مي‌گويد: كارگردان تلويزيوني در واقع چشم ميليون‌ها تماشاگري است كه دارند آن تئاتر را مي‌بينند. اوست كه تصميم مي‌گيرد بر چه چيزي متمركز شود و چه حركت و ديالوگي را مورد توجه قرار دهد. كارگردان تلويزيوني به نمايندگي مخاطبان دست به انتخاب مي‌زند و از اين رو نقشي اساسي به عهده دارد.

فروتن در توضيح نقش كارگردان تلويزيوني تاكيد مي‌كند: كار ما در ساخت و توليد تله‌تئاتر بايد به ‌گونه‌اي باشد كه حركت دوربين‌ها و قطع‌ها به هيچ‌وجه ديده نشود. به عبارت ديگر، تماشاگر نبايد حس كند كه عامل مزاحمي بين او و بازيگر قرار دارد و يكنواختي نمايش را از بين برده است.

انتخاب متن نمايشي

اگر بيشتر هنرمندان بر استقلال ماهيت تله تئاتر از نمايش‌هاي صحنه‌اي صحه مي‌گذارند، آيا آن‌گاه متن انتخابي براي نمايش‌هاي تلويزيوني هم بايد متفاوت با نمايشنامه‌هايي باشد كه جهت اجرا در تالارها نوشته شده‌‌اند. داريوش مودبيان، نمايشنامه‌نويس و كارگرداني است كه بر تفاوت‌هاي متون مورد استفاده در تله‌تئاتر‌ها تاكيد مي‌كند و مي‌گويد: نگارش متن نمايشي براي تله‌تئاتر از يك سو بايد مبتني بر اصول كلي درام‌نويسي باشد و از طرف ديگر ويژگي‌هاي ديداري، شنيداري و زيباشناختي رسانه تلويزيون را هم در نظر بگيرد.

اما آيا نظر مودبيان به اين معناست كه براي نمايش‌هاي تلويزيوني بايد متون ويژه‌اي نوشت يا مي‌‌توان نمايشنامه‌ هاي صحنه‌اي را براي تله‌تئاترها بازنويسي و تنظيم مجدد كرد.

هادي مرزبان، صحبت‌هاي مودبيان را چنين تكميل مي‌كند: وقتي ما نمايشنامه‌اي را براي كار در تلويزيون به دست مي‌گيريم، بي‌شك بايد آن را براي اين رسانه دوباره تنظيم كنيم. تلويزيون رسانه‌‌اي است كه زبان، مزيت‌ها، ويژگي‌ها و البته محدوديت‌هاي خاص خود را دارد و كار در آن با كارگرداني اجراي صحنه‌اي يك نمايشنامه بسيار متفاوت است.

كارگردان ملودي شهرباراني ادامه مي‌دهد: براي مثال فكر مي‌كنم در تله‌تئاتر مي‌‌توانيم از استوديو و پلاتو خارج شويم و صحنه‌ها را در فضاي بيروني و واقعي تصويربرداري كنيم. در اين صورت حتما نياز داريم در نمايشنامه تغييراتي بدهيم و آن را مجدد تنظيم كنيم.

در سال‌هاي گذشته، متن‌هاي خارجي اقبال و شانس بيشتري داشته‌اند تا در قالب تله‌تئاتر روي آنتن بروند. آيا اين جريان به دليل برتري هنري و ادبي آنها بوده يا ريشه درواقعيت‌هاي ديگري دارد. محمد يعقوبي در اين باره مي‌گويد: اين رويكرد از اواخر دهه 60 و اوايل دهه 70 خورشيدي پررنگ‌تر شد والبته بايد اذعان كرد در يكي دو سال اخير كمتر شده است. با اين حال باز هم به نظرم فضاي كافي براي ساخت تله‌تئاتر از روي متون نمايشي ايراني بخوبي فراهم نشده است.

مهرداد راياني مخصوص هم درباره بي‌مهري نسبت به متون ايراني مي‌گويد: بارها شنيده‌ايم كه نمايشنامه‌هاي ايراني از متون خارجي ضعيف‌تر هستند؛ اما فراموش مي‌كنيم كه در اين مقايسه، ايران را در ترازويي گذشته‌ايم كه در كفه ديگر آن بيش از 100 كشور ديگر قرار دارند. چنين قياسي ناعادلانه است.

قائم مقام گروه فيلم و تئاتر شبكه 4 سيما ادامه مي‌دهد:‌ در توليد تله‌تئاتر دست ما مانند اجراي صحنه‌اي باز نيست و اين ربطي به ايراني و خارجي بودن متن ندارد. نمايشنامه‌اي كه داراي خط سير داستاني خوب ، پرسوناژ‌هاي كم و از سوي ديگر براي توليد و پخش از سيماي جمهوري اسلامي مناسب باشد، چندان راحت پيدا نمي‌شود. اين نويسنده و كارگردان تئاتر البته تاكيد مي‌كند: با اين حال من موافق استفاده بيشتر از متن‌هاي داخلي هستم. هر چه به سمت فرهنگ خودي حركت كنيم، با تماشاگران انبوه تلويزيون ارتباط بهتري برقرار خواهيم كرد.

گسترش دامنه تماشاگران

وقتي درهاي تلويزيون به روي عرصه‌اي هنري باز مي‌شود، اين فرصت پيش مي‌آيد كه از مخاطباني چند ميليوني صحبت كنيم. آيا اين گستره وسيع تماشاگران براي نمايش‌هاي تلويزيوني نيز وجود دارد؟‌چگونه تله‌تئاترها مي‌‌توانند مخاطبان تلويزيون را راغب به نشستن در پاي گيرنده‌هاي خود كنند؟ محمد يعقوبي در اين ارتباط بر قصه‌گويي انگشت گذاشته و مي‌گويد: قابليت قصه‌گويي متني كه براي نمايش تلويزيوني انتخاب مي‌كنيم، در جذب مخاطب بسيار تاثيرگذار است. بيننده تلويزيون مثل تماشاگر نشسته در تالار نمايش نيست كه به هر قيمتي كار را تا پايان دنبال كند. او مي‌تواند براحتي شبكه تلويزيون را عوض و برنامه ديگري را براي تماشا انتخاب كند.

فرهاد آئيش هم ضمن آن‌كه مثل راياني مخصوص بر اجراي نمايشنامه‌هاي ايراني تاكيد مي‌كند، مي‌افزايد: وقتي ما متني خارجي را دستمايه كار قرار مي‌‌دهيم، شخصيت‌ها و اسامي بيگانه، دكور، نوع پوشش، لباس و خيلي چيزهاي ديگر بين مخاطب و تله‌تئاتر فاصله ايجاد مي‌كند كه همه اينها بر جذب مخاطب تاثير منفي مي‌گذارد.

وي در ادامه توضيح مي‌دهد: فكر مي‌كنم مديران و برنامه‌ريزان شبكه 4 سيما به دنبال آن هستند كه مخاطبان بيشتري براي تله‌تئاتر‌هاي خود جلب كنند و براي همين هم به سراغ متن‌ها و كارهايي مي‌روند كه براي مردم ملموس‌تر باشند.

مسعود فروتن با اشاره به اين‌كه به عنوان كارگردان تلويزيون به دنبال آن است كه تا با طيف‌هاي مختلف تماشاگران فارغ‌ از سن، تحصيلات، جنس و موقعيت اجتماعي ارتباط برقرار كند، مي‌گويد: من بايد به گونه‌اي كار كنم كه نه تنها مخاطب فرهيخته، بلكه تماشاگر عادي هم جلب نمايش شود. از اين رو تلويزيون بويژه در عرصه تله‌تئاتر، جاي تجربه كردن و آزمون و خطا نيست اين كارگردان تلويزيوني اضافه مي‌كند: ما هنوز براي تله‌تئاتر چندان تماشاگري جذب نكرده‌ايم كه حالا بخواهيم به سمت تجربه‌گرايي و كارهاي به اصطلاح آوانگاردي برويم. چنين رويكردي باعث گريزان شدن بينندگان انبوه تلويزيون از تله‌تئاتر‌ها مي‌شود. هادي مرزبان هم با تاييد اين نظر ادامه مي‌دهد: درست است كه شبكه 4 سيما، شبكه فرهيختگان نام گرفته، اما نبايد جوري حركت كنيم كه از آن طرف بام بيفتيم. وقتي ما داريم با استفاده از آنتن شبكه 4، تئاتر را به خانه‌ها مي‌بريم، چه بهتر از ذائقه مردم استفاده كنيم و بدون افتادن به ورطه ابتذال، چيزي را عرضه كنيم كه مورد پسند آنان واقع شود.

اين كارگردان تئاتر در توضيح حرف‌هايش مي‌گويد: فراموش نكنيم كه در تلويزيون مخاطبان ما تنها اساتيد و دانشجويان تئاتر نيستند كه هر كاري را تماشا كنند. براي مثال تجربه به من ثابت كرده است متن‌هاي واقعگرا بهتر و بيشتر با اقبال بينندگان تلويزيون روبه‌رو مي‌شوند و مخاطبان بيشتري دارند.

هزينه پايين توليد تله‌تئاتر

در حالي كه همه نگاه‌ها متوجه امور هنري و فني نمايش‌هاي تلويزيوني است، اما توليد تله‌تئاتر با مانعي به اسم بودجه اندك نيز روبه‌روست. مهرداد راياني مخصوص در اين باره توضيح مي‌دهد: در حال حاضر در شبكه 4 نرخ توليد هر دقيقه تله‌تئاتر از 350 تا 450 هزار تومان است. به عبارت ديگر توليد يك نمايش تلويزيوني تك‌قسمتي كه زمان آن بين 60 تا 90 دقيقه است، بين 20 تا 40 ميليون تومان هزينه دارد.

اين كارگردان كه ناظر كيفي ساخت چندين تله‌تئاتر شبكه 4 بوده است، مي‌افزايد: با اين حساب، سقف هزينه‌هاي ساخت يك تله‌تئاتر كمتر از كف بودجه توليد يك تله‌فيلم است. در حالي كه اگر بخواهيم نمايش‌هاي تلويزيوني را جذاب‌تر و ديدني‌تر توليد كنيم، نياز به بودجه‌اي بيشتر داريم.

اصغر همت از زاويه‌اي ديگر به بحث بودجه توليد نمايش‌هاي تلويزيوني نگاه مي‌كند و مي‌گويد: به دليل قراردادهايي كه تلويزيون براساس دقيقه مي‌بندد، تهيه‌كنندگان بعضي از تله‌تئاترها، داستان را بيش از حد لزوم كش مي‌دهند و به كار لطمه مي‌زنند.

اين بازيگر تئاتر مي‌افزايد: از سوي ديگر مبالغ ناچيزي كه براي توليد تله‌تئاتر در نظر گرفته مي‌شود، به هيچ‌وجه كافي نيست. از اين‌رو نمايش‌هاي تلويزيوني با تمرين كم جلوي دوربين مي‌روند و از نظر هنري و جذب مخاطب چندان موفق نمي‌شوند.

دكتر علي رفيعي هم كه تنها ساخت يك تله‌تئاتر را در كارنامه خود دارد، در خاتمه بحث چنين مي‌گويد: فرآيند توليد نمايش‌هاي تلويزيوني باعث مي‌شود كه تهيه‌كنندگان به سمت افزايش مدت زمان پخش يك اثر بروند تا بتوانند پول بيشتري گرفته و از پس هزينه‌ها برآيند. به همين سبب كيفيت در پاره‌اي موارد فداي مسائل مالي مي‌شود كه بيش و پيش از هر چيز به خود تله‌تئاتر ضربه مي‌زند.

اجراي زنده نمايش‌هاي تلويزيوني

امروز در حالي درباره كيفيت تله‌تئاترها بحث مي‌كنيم كه عوامل توليد فرصت دارند پس از روزها تمرين دست به ضبط برنامه بزنند و پس از ديدن تصاوير در صورت لزوم بعضي از صحنه‌ها را تكرار كنند،؛ اما در دهه 40 و اوائل دهه 50 خورشيدي، توليد و پخش نمايش‌هاي تلويزيوني داستان ديگري داشت. در آن زمان به دليل كمبود امكانات فني ضبط و پخش تلويزيوني، تله‌تئاترها به مانند بسياري ديگر از برنامه‌ها به صورت زنده و مستقيم توليد و پخش مي‌‌شدند.

جمشيد مشايخي درباره شرايط كار در آن روزها مي‌گويد: آن زمان نمايش‌هاي تلويزيوني به صورت زنده اجرا مي‌شد و تماشاگران به صورت مستقيم شاهد هنرنمايي بازيگران بودند. ما صبح به استوديوي تلويزيون مي‌رفتيم و مقابل دوربين تمرين مي‌كرديم و همان شب نمايش را اجرا مي‌كرديم.

وي ادامه مي‌دهد: ميزانسني كه كارگردان در اين نوع اجرا در نظر مي‌گرفت، ميزانسن صحنه‌اي بود كه البته ممكن بود از تمرين تا اجرا نهايي كمي دستخوش تغيير شود.

اين چهره پيشكسوت تئاتر كه بيش از 5 دهه سابقه‌كار در صحنه، سينما و تلويزيون دارد، مي‌افزايد: اين اجراهاي زنده با 3 دوربين تصويربرداري و به طور مستقيم از تلويزيون پخش مي‌شد. در اين شرايط كار بسيار سخت بود، چرا كه اگر هر اشتباهي رخ مي‌داد، امكان جبران آن وجود نداشت.

با اين حال جمشيد مشايخي اعتقاد دارد: اگرچه تئاتر را بايد روي صحنه ديد، اما بد نيست در پاره‌اي از مواقع تلويزيون دوباره به همان روش قديمي روي آورد و برخي از كارها را به صورت مستقيم پخش كند.

مهدي ياورمنش
شنبه 27 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 157]