كشف يك دنباله دار جديد به وسيله يك منجم آماتور جوان ايرانى

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: دنباله دار ها از جمله اجرامى هستند كه در طول تاريخ چندان محبوب نبوده اند. در واقع در فرهنگ بسيارى از ملت ها آن را پديده اى شوم و نفرت انگيز مى دانستند، اعتقادى كه هنوز هم طرفدارانى دارد. به نظر بسيارى از منجمان آماتور «دنباله دارها خيلى زيبا هستند. آنها فقط مدت كمى ميهمان آسمانند با اين حال، ديدن آنها بسيار هيجان انگيز است.» اما نظر شكسپير در مورد آنها چندان شبيه اين گفته ها نيست: «دنباله دار خبر از تغيير ايام و دولت ها مى دهد.»تا مدت ها دنباله دارها پيام هايى از سوى خدايان به حساب مى آمدند. پيام هايى كه حاوى خشم و غضب آنان بر زمينيان گناهكار بود. به هر روى ظهور دنباله دارها در طول تاريخ تاثيرى شگرف بر زندگى آدميان داشته. كودكانى را قربانى كرده و باعث برافتادن حكومت ها شده است.كم كم اين پيام هاى غضبناك آسمانى جاى خود را به عقايد جديدتر دادند. نظراتى مبنى بر اينكه دنباله دارها پديده هايى مربوط به جو هستند و در داخل اتمسفر زمين ايجاد مى شوند. اگرچه آنها عجيب تر از رعد و برق و توفان ها به نظر مى رسيدند اما به همان ميزان _ و بلكه بيشتر- ترسناك و مخاطره آميز بودند.سال ها طول كشيد تا سرانجام در قرن هفدهم تلاش هاى ادموند هالى نشان داد دنباله دارها اجرامى سماوى اند. اگرچه آنها با سيارات و ستارگان بسيار متفاوت بودند، اما همچون سيارات در مدارهايى به دور خورشيد مى گردند. مدارهايى كه معمولاً بيضوى، سهموى يا هذلولى هستند. اين نوع مدار باعث مى شود تا فاصله دنباله دار از خورشيد در نقطه اوج مدارى اش بسيار دور شود.هالى براى نخستين بار موفق شد تا مدار يك دنباله دار را محاسبه كند و از روى آن بازگشت دوباره دنباله دار را به درستى پيش بينى كند. امروزه مى دانيم كه دنباله دار هالى تقريباً هر ۷۶ سال يك بار ظهور مى كند. آخرين بارى كه اين دنباله دار به نزديكى خورشيد آمد به سال ۱۳۶۴ خورشيدى بازمى گردد و ديگر بار در سال ۱۴۴۰ (۲۰۶۱ ميلادى) ديده خواهد شد. دنباله دارى كه در طول تاريخ با هربار ظهور خود، موجى از وحشت و هيجان و البته گاه تغييراتى در سرنوشت فرمانروايانى چون نرون به وجود آورده است. كشف دنباله دارها تاثير بسيار زيادى بر روى علوم مختلف و به خصوص ستاره شناسى گذاشت. محاسبه دقيق مدار دنباله دارها بهانه اى مناسب براى كشف روش هاى نوين رياضى بود. همچنين به بهانه يافتن دنباله دارهاى جديد نقشه هاى دقيقى از آسمان تهيه شد. فهرست اجرام غيرستاره اى كه مشهورترين آنها مسيه نام دارد و متعلق به ستاره شناسى فرانسوى است نيز به سبب اشتباه نگرفتن اين اجرام با دنباله دارهاى تازه پديد آمده است.كشف سيارات جديد نيز از الطاف حاشيه اى دنباله دارها است. هرشل تا مدت ها سياره اورانوس نخستين سياره در دوران جديد را دنباله دارى نوظهور فرض مى كرد. به هر جهت، دنباله دارها برخلاف تاثيرى كه از لحاظ خرافات برروى زندگى زمينيان گذاشتند، عامل تحولى شگرف در علم نوين بوده اند.كشف دنباله دار اما كار ساده اى نبوده است. به جز روزگاران قديم كه اغلب دنباله دارهاى پرنور مورد توجه قرار مى گرفت، يافتن اجرامى كه در ابتداى ورودشان به آسمان شب بسيار كم نور، محو و مه آلود هستند، كار بس دشوارى است. در دوران جديد براى يافتن يك دنباله دار، بايد رصدگر بسيار ماهرى باشيد، تمامى آسمان را به خوبى بشناسيد و كمترين تغييرى را ناديده نگيريد. ديدن يك جرم بسيار كم نور و شبح گون در ميان خيل عظيم ستارگان آسمان كار راحتى نيست. با اين وجود ما نسل به نسبت خوش شانسى بوده ايم كه در طول زندگى مان چند دنباله دار پرنور وجود داشته است. مشهورترين آنها دنباله دار هيل- باپ است كه توسط آلن هيل و زوج رصدگرش باپ رويت شد. هيل _ باپ در نوروز سال ۷۶ به راحتى با چشم غيرمسلح در غرب آسمان ديده مى شد. از دنباله دارهاى مشهور ديگر عصر ما دنباله دار شوميكر- لوى ۹ بود كه در هنگامه جام جهانى ۹۴ تكه تكه شد و در نيمه شبى به وقت ايران به سياره مشترى برخورد. يا دنباله دار هياكوتاكه كه در اسفند ۷۶ به اوج روشنايى رسيد و در آسمان غوغايى به پا كرد. اما داستان كشف دنباله دار ها به پايان نرسيده است. اگر رصد گر دقيقى باشيد، اين احتمال وجود دارد كه شما هم روزى موفق به كشف يك دنباله دار شويد. يكى از رصدگران جوان ايرانى كه به تازگى دنباله دارى را كشف كرده است على كوهپايى است. على كوهپايى دانش آموز پانزده ساله اى است كه در سال دوم دبيرستان مشغول تحصيل است. نخستين بارى كه نام او در جامعه نجوم ايران مطرح شد، به ماراتن مسيه سال ۸۰ بازمى گردد. (در آخرين ماه هر سال، وضعيت آسمان به گونه اى است كه در طول يك شب مى توان تمامى اجرام فهرستى را كه شارل مسيه تهيه كرده است، ديد. در آن هنگام، در بسيارى از مناطق جهان منجمان آماتور باسابقه گرد هم مى آيند و مسابقه اى براى ديدن تمامى اين اجرام برگزار مى شود كه به ماراتن مسيه مشهور است.) كوهپايى كه كوچكترين عضو آن گردهمايى بود_ اين گردهمايى اكنون تبديل به مهم ترين گردهمايى رصدى منجمان رصدگر ايران شده است _ با تسلط خوب خود بر اجرام كم نور آسمان باعث حيرت بسيارى شد.با اين وجود، ماجراى كشف على كوهپايى از جنس ديگرى است. گرچه او تسلط بسيارى به آسمان شب دارد، اما براى كشف خود از آن تسلط استفاده چندانى نكرده است. عصر جديد و دنياى نويى كه در آن زندگى مى كنيم، ماهيت بسيارى از چيزها را متحول كرده است. تنها راه كشف دنباله دار ها نيز آن راه سخت و دشوار و رصدهاى بسيار، منظم، دقيق و… نيست. هرچند بسيارى _ از جمله على – لذت و ارزش آن نوع از دنباله دارها را بسيار زياد مى دانند. • اما به راستى دنباله دار چيست دنباله دارها صخره هاى يخى كوچك و بسيار دورى هستند كه دورتادور منظومه خورشيدى را احاطه كرده اند. شايد نام گلوله هاى برفى كثيف تعبير مناسبى براى اجرامى باشد كه از توده اى يخ _ يخ آب، دى اكسيد كربن، متان و…- و گرد و غبار تشكيل شده اند. اين صخره ها هر از گاهى به دليلى مانند برخورد با يكديگر به خاطر تفاوت سرعت چرخش در مدار، تاثير گرانش سيارات غول پيكر منظومه مانند مشترى و زحل و حتى تحولات ستاره اى خارج از محدوده خورشيد، به نرمى به درون منظومه خورشيدى مى غلتند. بدين ترتيب سفرى دور و دراز به دور خورشيد آغاز مى شود. با نزديكى به خورشيد يخ هاى اين صخره ها بر اثر باد خورشيدى و گرماى مناطق داخلى به گاز تبديل مى شود و همچون دنباله اى به طول گاه هزاران كيلومتر در پشت هسته دنباله دار ظاهر مى گردد.هرچه دنباله دار به خورشيد نزديك تر شود، دنباله بزرگ تر و واضح ترى پديدار مى گردد. هرچند كه در ابتداى ظهور و به هنگامى كه دنباله دار كشف مى شود، جرم بسيار كم نور و مه آلودى است… با اين وجود اين كه دنباله دار دقيقاً چه شكلى خواهد شد، به عوامل زيادى بستگى دارد. • دنباله دارهايى متفاوت در سال ۱۹۹۵ ميلادى ماهواره اى بين المللى براى مطالعه خورشيد به فضا پرتاب شد. «سوهو محصولى مشترك از دو آژانس فضايى ناسا و اسا است. اين ماهواره كه در نقطه لاگرانژى زمين و در فاصله يك و نيم ميليون كيلومترى از ما قرار گرفته مجموعه اى از ابزارهاى متنوع براى مطالعه خورشيد با خود به همراه دارد. در واقع اصلى ترين وظيفه اين ماهواره بررسى خورشيد و مطالعه بر روى تحولات و فعاليت هاى آن است. از جمله كارهايى كه سوهو انجام مى دهد مطالعه بر روى مغناطيس نقاط داغ، تپش خورشيد، ميزان لكه ها و… است.» به يمن وجود همين ماهواره است كه چند سالى است حتى در ايران نيز هر از گاهى خبر از افزايش فعاليت خورشيد و در نتيجه اخلال در سيستم هاى مخابراتى و موبايل ها را از رسانه ها مى شنويد. به گفته على كوهپايى «از مجموع ابزارهاى متنوعى كه سوهو با خود دارد، ابزارى به نام LASCO براى نسل جديد كاشفان دنباله دار اهميت قابل توجهى دارد. سوهو با استفاده از لاسكو از خورشيد در سه طول موج تصويربردارى و تاج نگارى مى كند.» در كنارLASCO ابزار ديگرى به نام SWAN نيز وجود دارد كه در آن هم مى توان دنباله دار كشف كرد هرچند از ابتداى كار فضاپيماى سوهو تا به حال فقط ۵ دنباله دار در اين تصاوير كشف شده است.اما مطالعه خورشيد و ديدن تصاوير تاج خورشيدى نيست كه كاشفان دنباله دار را مجذوب تصاوير سوهو مى كند. آنها در اين تصاوير به دنبال اجرام كوچكى مى گردند كه حالا ديگر به دنباله دارهاى سوهو معروف هستند.«اين دنباله دارها بسيار كم نور هستند. به همين دليل نمى توانيم آنها را از روى زمين ببينيم. آنها خيلى كوچكند و براى درخشان شدن بايد خيلى به خورشيد نزديك شوند.» در اين حالت نيز نور شديد خورشيد مانع از ديده شدن آنها در آسمان مى شود. پس كار على كوهپايى و علاقه مندانى كه دنباله دارهاى سوهو را كشف مى كنند، بررسى تصاوير سوهو براى يافتن اين خرده سنگ هاى كوچك است. «ما منتظر مى مانيم تا آنها به خورشيد نزديك شوند و LASCO از آنها عكس بردارى كند. بعد با بررسى تصاوير LASCO دنباله دارها را كشف مى كنيم.»دنباله دارها به صورت نقطه اى نورانى در اين تصاوير ديده مى شوند. نقاطى كه در عكس هاى متوالى بعدى جاى خود را تغيير داده اند به نظر چندان دشوار نيست. اما ماجرا به همين جا ختم نمى شود.«بزرگترين مسئله براى كشف اين نوع از دنباله دارها، اختلالات و خطاهايى است كه در اين تصاوير وجود دارد. به خصوص نقاط نورانى اى كه مربوط به تابش كيهانى است. شما براى كشف يك دنباله دار بايد به سرعت موقعيت آن را گزارش كنيد. در اين ميان دشمن اصلى شما تابش هاى كيهانى اى است كه گاه بسيار شبيه به يك دنباله دار رفتار مى كند.»على كوهپايى مى گويد: «گروه هاى دنباله دارى. اين سنگ ها همين طور نمى آيند. اگرچه دليل اين نوع رفتار هنوز به طور دقيق مشخص نيست. شايد هم دليل خاصى وجود نداشته باشد. (حداقل اين اطلاعات تا به حال انتشار نيافته اند) به هر حال از روى رصدهايى كه انجام شد (اين موضوع از قبل پيش بينى نشده بود) و از بررسى تصاوير دنباله دارهايى كه از سال ۱۹۹۸ وارد محدوده ديد سوهو شده بودند، به نظر مى رسيد بسيارى از اين دنباله دارها مسير خاصى را طى مى كنند. اين اطلاعات از روى داده هاى آمارى به دست آمد. بيشترين دنباله دارهايى كه در سوهو ظاهر مى شوند جزء گروه Kreutz هستند. متاسفانه مدار اين دنباله دار ها اغلب به گونه اى است كه به خورشيد منتهى مى شوند. اما در واقع آنها به خورشيد نمى خورند بلكه بسيار پيشتر از آنكه به خورشيد برسند تبخير مى شوند و از بين مى روند.»

و ادامه مى دهد: « اغلب دنباله دارهايى كه كشف مى شوند از همين نوع است. اما گروه هاى ديگرى هم داريم كه دنباله دارهايشان از پشت خورشيد عبور مى كند _ خورشيد را دور مى زنند- گروه هايى مانند Meyer و Marsden و Kratch از اين نوع هستند.» تفاوت اين گروه ها بستگى به نحوه ورود اين اجرام به محدوده تصوير سوهو دارد. نوع حركت آنها نيز در تصاوير متوالى مهم است. با اين وجود دنباله دارهايى هم وجود دارند كه به هيچكدام از اين گروه ها متعلق نيستند. اين دنباله دارها كه به آنها nongroup مى گويند، رفتار خاصى ندارند. اگرچه ممكن است بتوان در ميان آنها نيز رفتارهاى مشابه و بنابراين گروه جديدى يافت.به ندرت پيش مى آيد كه بتوانيد اين دنباله دارها را در آسمان شب هم ببينيد. «بيشترشان وقتى كه به خورشيد نزديك مى شوند، هسته خود را از دست مى دهند. هسته خرد شده و تبخير مى شود.» علاوه بر اين وقتى كه اين دنباله دار ها از خطر خورشيد رهايى يافتند، به سرعت روشنايى خود را از دست مى دهند و تاريك مى شوند.مجموعه اين دنباله دارها بسيار به خورشيد نزديك هستند و در واقع مربوط به ناحيه درونى منظومه ما مى شوند. اما دنباله دارهايى نيز از اين تصاوير مى گذرند كه هيچ ربطى به مابقى ندارند. در مهرماه سال ۲۰۰۲ دنباله دار لينير (۲۰۰۳K4 C/) به خاطر موقعيت خود سر از تصاوير سوهو در آورد. اما اين دنباله دار حتى از زمين هم دورتر بود و فقط به دليل ميدان ديد سوهو در آن زمان ديده مى شد. •ماجرا از كجا شروع شد به گفته على كوهپايى اين روش جديد براى كشف دنباله دارها از سال ۹۸ شروع شد: «ميشائيل اوآتز جزء اولين افراد است. او كه جزء تيم تحقيقاتى سوهو هم بوده، بر روى اولين تصاوير دريافتى از سوهو كار كرد. اگرچه آن زمان نحوه كار به شكل امروزى نبود. كم كم كه تعداد دنباله دارها بيشتر شد با مرور زمان و آشنايى بيشتر با اين اجرام اين كار همه گير شد. پيشرفت تكنولوژى اينترنت هم به كمك آن آمد. اگرچه اوآتز اين كار را مثل گذشته انجام نمى دهد، اما حالا كه بيشتر از هزار دنباله دار كشف شده، منجمان زيادى درگير اين كار هستند.» او مى افزايد« حالا بيشترين كسانى كه بر روى اين پروژه كار مى كنند، چينى ها و ژاپنى ها هستند. آنها به دليل نوع اينترنتى كه دارند مى توانند خبر كشف ها را خيلى سريع تر گزارش كنند، چرا كه تصاوير را به سرعت دريافت مى كنند. بنابراين آنها دنباله دارهاى بيشترى كشف مى كنند. حالا حدود پانزده كشور در اين پروژه فعاليت مى كنند، فرانسوى ها و آلمانى ها در رتبه هاى بعدى قرار دارند. بعد از آنها هم چند آمريكايى فعاليت مى كنند.» نام ايران هم به همت على كوهپايى و پوريا ناظمى از اوايل سال ۸۴ وارد اين ليست شده است. «اواسط فروردين بود كه نام ايران هم آورده شد. در حال حاضر از ايران من و پوريا در اين پروژه فعاليت مى كنيم.» اينكه چطور او به اين كار روى آورد هم ماجراى جالبى دارد: «در اواخر سال ۲۰۰۴ دنباله دارى به نام SWAN C/2004 V13 در آسمان پديدار شد. (SWAN نام يكى از ابزارهاى سوهو است) مدتى بود كه بر روى دنباله دارها كار مى كردم. سايتى به نام aerith.net وجود دارد كه دنباله دارهاى پرنور هر شب دلخواه را گزارش مى كند. معمولا وقتى دنباله دار تازه اى در آسمان پديدار مى شود، مدتى طول مى كشد تا پرنور شود و از پايين فهرست اين سايت به رده هاى بالايى برسد. اما اين دنباله دار ناگهان در رده اول قرار گرفته بود. به سراغش رفتم تا جزئيات بيشترى در مورد آن بدانم. اين دنباله دار از راه رصد به تلسكوپ هاى زمينى كشف نشده بود بلكه با استفاده از تصاوير سوهو آن را يافته بودند. حدود بهمن ۸۳ بود كه اين ماجرا اتفاق افتاد. دو ماه طول كشيد تا با طرح سوهو آشنا شدم و ارتباط هاى لازم را ايجاد كردم. اوايل به تنهايى كار مى كردم و گزارش مى فرستادم. »و چطور يك دنباله دار ايرانى كشف شد: «آن زمان ها من ۳ دنباله دار كشف كردم كه هر سه را رد كردند. اگرچه دوستان ديگرم در سوهو صحت كشف هاى مرا تاييد كرده بودند. هنگامى كه گزارشى مى خواهد بررسى شود تعدادى از باتجربه ترين رصدگران سوهو با هم آن را تاييد مى كنند. سرانجام در ۲۶ آوريل ۲۰۰۵ ناگهان در تصوير شش و شش دقيقه جرمى ديدم كه بعد از دو تصوير گزارش را نوشتم. گزارشم كمى تاخير داشت. گزارش هاى اول را ژو و پاول ارسال كرده بودند. اما تاخير من آنقدر نبود كه معناى تقلب بدهد. بعد از بررسى گزارش ها سوهو دنباله دار را تاييد كرد، اما اسم من و نفر دوم را در ليست تاييد نگذاشت. تجربه هاى قبلى باعث شد تا در مورد اين دنباله دار هم دلسرد شوم. با BBA تماس گرفتم. براى تاييد كشف يك دنباله دار دو مرجع بايد آن را تاييد كنند. يكى BBA كه مربوط به سوهو است و ديگرى هم بخشى در IAU كه انجمن بين المللى نجوم است. من ابتدا با آقاى شالكين در BBA تماس گرفتم و ماجرا را تعريف كردم. او يك هفته بعد و پس از بررسى مجدد، گزارشم را تاييد و اعلام كرد كه به دليل تاخير كمى كه در گزارش ارسالى من بوده، اين گزارش تاييد مى شود. حدود ۳ ماه پيش بود. ليست BBA تغيير كرد اما IAU هنوز تاييد نكرده بود. روش IAU براى تعيين اسم علمى يك دنباله دار بدين صورت است كه آنها تنها زمانى دنباله دارى را نامگذارى مى كنند كه هيچ مشكلى وجود نداشته باشد و اعتراض من مانع از آن مى شد. ما دنباله دار را اوايل تيرماه كشف كرده بوديم اما هنوز در ليست IAU وجود نداشت.»بالاخره چندى پيش اين دنباله دار در انجمن بين المللى نجوم نيز ثبت شد. نام يكى از كاشفان آن هم على كوهپايى از ايران بود. حالا دنباله دار۹۴۸ SOHO يا اسم علمى اش C/2005H8 دنباله دارى ايرانى است. • چرا دنباله دارها مهم هستند داستان دنباله دارهاى امروزى همچنان ادامه دارد و بسيار فراتر از دنباله دارهاى سوهو است. اگرچه اهميت دنباله دارها همانند گذشته بسيار زياد است، با اين حال نوع آن و چگونگى مطالعه آدمى بر روى اين كهنه صخره هاى يخى بسيار تغيير كرده است. چندى پيش ناسا در ماموريتى چندصد ميليون دلارى فضاپيمايى را به سوى دنباله دارى فرستاد. اين فضاپيما كه «برخورد عميق»(Deep Impact) نام داشت، اطلاعات متحيركننده اى براى زمين مخابره كرد. اما اطلاعاتى كه ما در دنباله دارها مى يابيم چيست: «شايد مهمترين آنها تاريخچه جايى است كه در آن زندگى مى كنيم. دنباله دارها از ابتداى منظومه شمسى تا به حال دست نخورده و يخ زده باقى مانده اند. ما در زمين و سيارات اطرافمان به دليل وجود فرسايش زياد، كمتر اثرى از دوران اوليه منظومه شمسى مى يابيم.» دنباله دارها اما همچون موميايى اين آثار را در خود حفظ كرده اند. «با مطالعه دقيق آنها مى توان به عناصر و شرايط آن هنگام دست يافت.» بر پايه برخى نظريه هاى معتبر ممكن است عناصر تشكيل دهنده حيات توسط دنباله دارها به زمين آورده شده باشد.براى آماتورها هم دنباله دارها سرشار از اطلاعات ارزشمند است: «آنها اميدوارند قبل از ظهور و نورانى شدن يك دنباله دار ويژگى هاى آن را پيش بينى كنند.» اينكه چه شكلى دارد، درخشندگى آن چه اندازه است، آيا دنباله دارد و اين دنباله تا چه اندازه امتداد مى يابد. «هدف به دست آوردن معيارى است كه با استفاده از آن بتوان با پارامترهايى همچون فاصله، مواد تشكيل دهنده و… شكل دنباله دار پيش بينى شود.»دنباله دارهايى كه در نهايت به درون خورشيد مى افتند نيز مهم هستند: «خورشيدخراش ها مى توانند اطلاعات ارزشمندى در مورد جو خورشيد در اختيارمان قرار دهند. مطالعه واكنش خورشيد در اين برخوردها نيز بسيار جذاب است.»با اين اوصاف و با توجه به اينكه شمار دنباله دارهاى كشف شده توسط سوهو از مرز هزار نيز گذشته است، به نظر مى رسد كه محدوده داخلى منظومه خورشيدى ما بسيار شلوغ و پرترافيك باشد. و سوهو تنها دريچه اى به دنيايى از شگفتى ها است.على كوهپايى پانزده ساله با اطمينان كامل مى گويد كه «نجوم فعاليت اصلى آينده » اوست. او كه همچنان به كار بر روى تصاوير سوهو مى پردازد و ديگران را نيز تشويق به انجام اين كار مى كند، اميدوار است تا روزى يك دنباله دار در آسمان نيز كشف كند. «يك بار نزديك بود اين اتفاق بيفتد. جرم مه آلودى ديديم كه انتظارش را در آن نقطه از آسمان نداشتيم. بعد فهميديم كه اشتباه كرده بوديم. خيلى دوست دارم كه جدا از دنباله دارهاى سوهو هم دنباله دارى كشف كنم. دنباله دارى كه…» … دنباله دارى كه نام يك ايرانى بر رويش گذاشته شده باشد… روزنامه شرق

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 219]