ارامگاه لسان الغیب

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: تاریخچه آرامگاه
پس از درگذشت شمس الدین محمد، خواجه حافظ شیرازی (در سال 792 یا 791 ه.ق)، پیکر وی در خاک باغ مصلی، که ماوا و محل گشت و تفرج او بود، در زیر سایهی سرو روانی به خاک سپرده شد.
65 سال پس از وفات او یعنی در سال 856 هجری در زمان حکمرانی میرزا ابوالقاسم گورکانی، شمس الدین محمد یغمایی که استاد و وزیر حکمران نام برده بود، بر فراز گور حافظ عمارتی گنبدی شکل بنا کرد و جلوی آن حوض بزرگی ساخت که از آب رکن آباد پر میشد.
این بنا در اوایل سدهی یازدهم هجری در زمان سلطنت شاه عباس تعمیر شد و در زمان نادر شاه افشار نیز تعمیراتی بر آرامگاه انجام گرفت.
اما بنیادیترین کار در زمان کریمخان زند بر روی آرامگاه انجام گرفت. او در سال 1189 هجری، ساختمانی اساسی بر روی آرامگاه حافظ ساخت. ساختمان او به شیوهی بناهای زمان زندیه، دارای تالاری با چهار ستون سنگی یک پارچه بود که از طرف شمال و جنوب گشاده و در دو طرف چپ و راست آن دو اتاق ساخته شده بود، به گونهای که مقبرهی حافظ در شمال تالار قرار میگرفت و در جنوب آن باغی بزرگ نمایان بود. این چهارستون با ارتفاع 5 متر هنوز هم در وسط تالار مقابل پلهها با نقوش رنگ باخته اما زیبا خودنمایی میکنند.
همچنین کریمخان دستور داد تا سنگی از جنس مرمر برای گور خواجه بتراشند و پس از آماده شدن سنگ دو غزل از غزلهای حافظ را که به خط زیبای نستعلیق بدست حاج آقاسی بیگ افشار آذربایجانی نوشته شده بود، بر روی آن کنده کاری کردند. این سنگ گور هنوز هم بر روی آرامگاه حافظ قرار دارد. ابعاد این سنگ 40 در 80 در 266 سانتی متر است.

برروئ سنگ مزار لسان الغیب در میان ترنجی این جمله نوشته شده است : «انت الباقی و کل شی هالک»
در زیر آن غزلی زیبا از حافظ در 12 سطر با مطلع :
مژدهی وصل تو کو کز سر جان بر خیزم طایر قدسم و از دام جهان برخیزم
و دور آن نیز غزلی دیگر با مطلع :
ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش پیوسته در حمایت لطف اله باشنوشته شده است.
همچنین در دو گوشهی بالای سنگ، این دو مصرع نوشته شده است :
بر سر تربت ما چون گذری، همت خواه که زیارتگه رندان جهان خواهد بودو در گوشهی پایینی سنگ دو مصرع زیر نوشته شده است :
چراغ اهل معنی خواجه حافظ بجو تاریخش از خاک مصلیکه خاک مصلی به حساب ابجد بیانگر تاریخ وفات حافظ است.
پس از حکومت زندیه نیز افراد زیادی آرامگاه را تعمیر و مرمت کردند که برخی از آنان عبارتند از :
در سال 1273 هجری تهماسب میرزا (مؤید) حکمران فارس آرامگاه را تعمیر و مرمت کرد.
در سال 1295 هجری مرحوم فرهاد میرزا (معتمدالدوله) فرمانفرمای فارس نردهای چوبی بر دور آرامگاه خواجه افزود.
در سال 1317 هجری ملا شاه جهان زرتشتی (اردشیر) ساکن تهران بخاطر علاقهای که به حافظ داشت بر مزار او رفته و تفألی به دیوان حافظ میزند که غزل زیر میآید :
ای صبا با ساکنان شهر یزد از ما بگو کای سر حق ناشناسان گوی میدان شماوی از این غزل خوشش آمده و تصمیم میگیرد بقعه و بارگاه مجللی بر روی آرامگاه حافظ بسازد. به همین منظور مشغول به کار شده و معجری بر فراز قبر میسازد ولی یکی از سادات متظاهر وقت به جرم آن که چرا یک شخص زرتشتی (گبر) میخواهد قبر حافظ را بسازد، آن بنا را خراب کرد و شخص بانی را از این کار باز داشت. ( گفته شده است در آخر عصایش را به قبر حافظ میزند و خطاب به او میگوید : درویش ! میخواستند تو را نجس کنند، نگذاشتم !)
هنوز آثار افتادن چوب بستها بر روی سنگ قبر به صورت شکستگی در سنگ به چشم میخورد.
در سال 1319 هجری، شاهزاده ملک منصور (ملقب به شعاع السلطنه) والی فارس نردهای آهنی بر آرامگاه ساخت و سنگ نبشتههایی را نیز بر بالای آن قرار داد.
در سال 1310 خورشیدی فردی به نام دبیر اعظم بهاری که استاندار فارس بود، سر در حیاط جنوبی و نارنجستان آن را سر و سامان داد، همچنین خیابانی در جلو آرامگاه احداث کرد و نام آن را «خرابات» گذاشت که بعدها به گلستان تغییر نام پیداکرد.
در سال 1314 خورشیدی به کوشش مرحوم علی اصغر حکمت شیرازی (وزیر فرهنگ وقت) وعلی ریاضی (رییس فرهنگ وقت) طرح نقشهی آرامگاه حافظ، به شکل کنونی آن با طراحی و نظارت مهندس «آندره گدار» شرق شناس و ایران شناس بزرگ فرانسوی تهیه شد و به مرحلهی اجرا درآمد و در سال 1316 به اتمام رسید.
در این نقشه، چهار ستون وسط که در زمان زندیه احداث شده بود، از دوطرف امتداد یافت و حافظیه به دو محوطه، شامل باغ در جنوب، تالار و آرامگاه در شمال آن تبدیل شد. ساختمان قدیمی کریم خان زند به صورت تالاری درآمد که 56 متر طول دارد و به وسیله ی 20 ستون سنگی بلند نگه داشته میشود که چهارستون یک پارچهی کریم خانی در میان این ستون ها قرار دارد و 16 ستون دیگر دوتکه است که در سال 1315 خورشیدی ساخته شده است.
بنای آرامگاه
آرامگاه حافظیه درمجموع 20.000 متر مربع پهنه دارد و دارای چهار در است :
یکی جنوبی (در ورودی اصلی)، دو در بزرگ و کوچک در سمت غرب و یک در، که در ضلع شمال شرقی به گلخانه گشوده میشود.
بنای آرامگاه به دو میان سرای شمالی و جنوبی تقسیم شده است که حد فاصل دو صحن با دو ردیف پلکان سنگی که به تالاری 56 متری میرسد، از یکدیگر جدا شدهاند. (که با انجام برنامههای توسعهی ارامگاه که در دست انجام است، این ویژگیها دگرگون خواهد گشت.)
میان سرای (حیاط) جنوبی
این میان سرای که نسبت به کف تالار 18 پله، نزدیک به 4 متر گودتر است، به ابعاد 80 در 150 متر است. در میان این میانسرای باغچهی باریک بلوار مانندی است به پهنای 4 متر که در آن چمن و گل کاشته میشود. در این سو و آن سوی این بلوار، دو راهرو به پهنای 4 متر قرار دارد. در این سو و آن سوی دو راهرو نیز، دو باغچه است به ابعاد 20 در 45 متر که پر است از سرو و کاج و در میان هر یک از این دو باغچه، یک آب نمای چهارگوش به اندازهی 4 در 32 متر ساخته شده است.
این سو و آن سوی این دو باغچه راهرویی است به پهنهی 4 متر که برای استراحت و رفت و آمد ساخته شدهاند. در خاور و باختر میان سرای، دو نارنجستان است که هر یک به اندازهی 35 در 70 متر است. این نارنجستانها علاوه بر آن که پیوسته سبز و خرماند، در فصل بهار که غرق بهار نارنج میشوند، فضای حافظیه را معطر میسازند.
در سه سوی حیاط جنوبی آرامگاه، دیوارهای آجری بلندی است که البته بخشی از میان دیوار جنوبی را برداشته و نردههای آهنی نصب کردهاند و در میان آن، در ورودی به حافظیه قرار دارد که با سه پله به خیابان گلستان باز میشود.
تالار حافظیه
همان گونه که توضیح داده شد، این تالار از ساختمانهای دورهی زندیه است که پیش از این در میان، تالاری با چهار ستون و هر سوی آن تالار، چهار اتاق بوده است که در تعمیرات واپسین، اتاقها برداشته شده و تالار کنونی به درازای 56 متر و پهنای 8 متر با 20 ستون سنگی به بلندی 5 متر به وجود آمده است.
شکل این تالار تلفیقی از معماری هخامنشی و زندیه را در خود دارد.
در این سو و آن سوی تالار(خاور و باختر آن) دو اتاق ساخته شده که یکی دفتر آرامگاه است و دیگری را سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در اختیار گرفته.
در پیشانی این دو اتاق (سه بیت بر پیشانی دیوار خاوری و سه بیت بر پیشانی دیوار باختری) یکی دیگر از غزلهای حافظ را به خط نستعلیق بر روی سنگ مرمر نوشته و نصب کردهاند.
مطلع این غزل عبارت است از :
روضهی خلد برین خلوت درویشان است مایهی محتشمی خدمت درویشان استهمچنین بر پیشانی نمای خارجی تالار و رو به سمت باغ ورودی (میانسرای جنوبی) غزل :
گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس زین چمن سایه ی آن سرو روان ما را بسو بر پیشانی نمای دیگر و به سمت آرامگاه، غزل :
چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست سخن شناس نه ای دلبرا خطا اینجاستنصب شده است.
میان سرای (حیاط) شمالی :
میانسرای شمالی حافظیه به اندازهی 60 در 50 متر است که پیش از این قبرستانی عمومی بوده است. در میان میانسرای، گور خواجه قرار دارد که با داشتن پنج پله، نزدیک به یک متر از کف میانسرای بلندتر است.
سنگ مرمری که کریمخان زند بر روی مزار حافظ گذاشته، هنوز با زیبایی و به همان حال باقی است.
بالای گور گنبدی است که به وسیلهی هشت ستون سنگی یکپارچهی پنج متری و به شکل ستونهای کریمخان نگهداری میشود.
سطح بیرونی گنبد به وسیلهی ورقهای مس ِترک ترکی، مانند کلاه قلندران و درویشان پوشیده شده و درون آن با کاشیهای رنگین معرق، تزیین شده است. دورتادور زیر سقف بیتهایی با خط ثلث روی کاشی نوشته شده است و غزلی زیبا از حافظ است با مطلع :
حجاب چهرهی جان میشود غبار تنم خوشا دمی که از این چهره پرده برفکنمدر جنوب میانسرای دو حوض آب بزرگ چهارگوش (در خاور و باختر) قرار دارد که منبع آب حوضهای بزرگ باغ ورودی در میانسرای جنوبی است و هر یک به وسیلهی دو باغچه با درختان نارنج، محصور شده است. دورتا دور میانسرای نیز باغچههایی است که در آنها کاج، سرو و نارنج کاشته شده و چمن کاری شده است.
در بخش خاوری میانسرای، دیواری بلند است که پشت آن آرامگاههای خصوصی خانوادهی فربد و آرامگاه معدل (محل کنونی دفتر انجمن دوستداران حافظ) واقع شده است.
بر پیشانی این دیوار غزل :
مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو یادم از کشتهی خویش آمد و هنگام دروو غزل :
عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت که گناه دگری بر تو نخواهند نوشتبا خط زیبای ثلث بر روی سنگهای نوشته شده است.
در بخش شمالی میانسرای حافظیه، در میان، ساختمان کتابخانه است که مرکز حافظ شناسی در آن قرار دارد. سمت باختری کتابخانه، چایخانهی سنتی و در بخش خاوری آن نیز غرفهی فروش کتابها و محصولات میراث فرهنگی است.
بر سر در چایخانه سنگ نبشتهای است با خط نستعلیق و بیت :
رواق منظر چشم من آشیانهی تست کرم نما و فرود آ که خانه خانهی تستو در سراسر پیشانی دیوار شمالی میانسرای، غزل :
سحرم هاتف میخانه به دولت خواهی گفت باز آی که دیرینهی این درگاهیبا خط زیبای ثلث به چشم میخورد.
سمت باختری میانسرای شمالی نیز دیواری است با غرفهها و آرمگاههای خصوصی که بر پیشانی آن نیز غزل :
بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است بیار باده که بنیاد عمر بر باد استجلوهگری میکند.
در این بخش نیز گورها و آرامگاههایی وجود دارد که مهمترین آنها مقبره الشعرا است و بقیه شامل :
آرامگاه خانوادگی ناصرالدین سالار، آرامگاه ضیاء الدین فیلی، آرامگاه خانوادگی فریدون توللی (شاعر)، آرامگاه خانوادگی اسدالله عرب شیبانی، آرامگاه خانوادگی خاندان طباطبایی کازرونی و آرامگاه خانوادگی خاندان قوام الملک شیرازی است که سردر بلندی دارد.
پشت مقبرهی خاندان قوام (در سمت باختر مجموعهی حافظیه) نیز حیاط کوچکی است که در سمت باختر آن چند مقبرهی شخصی متعلق به خانوادههای مؤیدالملک قوامی، صاحب دیوانی، فصیحی و ... است.
در میان این محوطهی کوچک و زیبا، آب نمایی کوچک و ژرف قرار دارد. این بخش اکنون به انجمنهای آموزش مرکز حافظ شناسی اختصاص یافته است.
در مقبره الشعرا (که با دری کوچک و آهنی به فضای بزرگ و چمن کاری شده باز میشود) جمعی از شاعران، نویسندگان، عالمان، استادان دانشگاه و هنرمندان آرمیدهاند که مشهورترین آنان عبارتند از :
دکتر لطفعلی صورتگر (شاعر، 1348 - 1279 خورشیدی)، دکتر مهدی حمیدی شیرازی (شاعر و استاد دانشگاه 1365 - 1293 خورشیدی)، رسول پرویزی (نویسنده و داستان نویس، وفات 1356 خورشیدی)، استاد جواد مصلح ( فیلسوف فرزانه ، 1377 - 1298 خورشیدی)، استاد محمد خلیل رجایی (استاد حکمت و ادب، وفات 1354 خورشیدی)، دکتر عبدالوهاب نورانی وصال (استاد دانشگاه 1373 - 1302 خورشیدی)، استاد دکتر علی محمد مژده (استاد فرزانهی ادبیات دانشگاه، وفات 1381 خورشیدی)، استاد حمید دیرین (موسس و رییس انجمن خوشنویسان فارس، 1374 - 1315 خورشیدی)، استاد نورالدین رضوی سروستانی (از بزرگان آواز و موسیقی اصیل ایرانی، 1379 - 1314 خورشیدی)، آیت اله العظمی شیخ محمد باقر شهید رابع مجتهد اصطهباناتی (سرحلقهی آزادی خواهان فارس، شهادت 1286 خورشیدی)، دکتر سید ابوطالب فنائی (نویسنده، مترجم و شاعر، 1381 - 1328 خورشیدی) و ... همچنین دورتادور دیوارهی میانسرای شمالی با آجرنماها و طرحهای شمسه گونه و غرفههایی با درهای چوبی که شکل گلهای نیلوفر را در نقش خود جای دادهاند به زیبایی صحن جلوهای دو چندان میدهد.
خطهای ثلث سنگ نبشتهها و سنگ نبشتهی نستعلیق تاریخ بنا را هنرمند و خطاط فقید شادروان امیرالکتاب ملک الکلامی نوشته است.
در بخش شمالی کف میانسرای و در کنار آرامگاه حافظ نیز چندین سنگ قبر دیده میشود که مهمترین آنها متعلق به شیخ محمد اهلی شیرازی (شاعر معروف و صاحب کتاب مشهور سحر حلال متوفی به سال 942 ه.)، محمد نصیری الحسینی ملقب به فرصت الدوله شیرازی (شاعر ، 1339 - 1271 ه.)، قطب العارفین آقامحمدهاشم ذهبی شیرازی (از اقطاب سلسهی ذهبیه، متوفی به سال 1199 ه.) و حاج ملاعلی سمنانی (عالم و عارف بزرگ) است.
در جلوی کتابخانه نیز مقبرهی حاج سید محمدعلی کازرونی شیرازی (از مجتهدان فارس)، شیخ محمد مهدی کجوری (از مجتهدان برجسته)، شیخ محمدحسن کجوری و سید محمدرضا مجدالعلما (دستغیب) دیده میشود. همچنین محل کنونی کتابخانه، مقبرهی قاسم خان، والی فارس بوده است.
طراح آرامگاه
یکی از شرق شناسان بزرگی که همواره به تاریخ و تمدن و هنر ایران عشق میورزید، آندره گدار فرانسوی بود. او که فارغ التحصیل دانشکدهی هنرهای زیبای پاریس بود، به سال 1307 خورشیدی به دعوت دولت وقت و به منظور سامان دهی ادارهی کل باستان شناسی و نگهداری و مرمت بناهای تاریخی به ایران آمد.
وی در طی 32 سال اقامت در ایران (مدیریت ادارهی کل عتیقات و ریاست دانشکدهی هنرهای زیبای تهران) از اغلب آثار تاریخی ایران بازدید کرد و ضمن تهیهی فهرستی از آنها، برای حفظ و نگهداری و مرمت این آثار اقداماتی انجام داد.
آندره گدار در جنگ جهانی دوم به هنگام اشغال فرانسه توسط نازیها به نمایندگی کمیتهی ملی فرانسه در ایران برگزیده شد و نشریهی فرانسهی آزاد را در تهران منتشر کرد.
او از سال 1936 به بعد به منظور شناساندن آثار تاریخی ایران به جهانیان، با همکاری همسرش بانو یدا گدار و عدهای از محققان و دانشمندان ایرانی به انتشار جزواتی سالانه به زبان فرانسه به نام آثار ایران دست زد و در هشت جزوه با دقت و وسواس فراون با ذکر جزییات هنر ایران و ارایهی طرح و نقشهی بناها به معرفی یکایک این آثار همت گماشت.
ساخت و تکمیل بنای حافظیه به شکل امروزی یکی از کارهای بسیار زیبا و ماندگار وی است که با الهام از معماری اصیل ایرانی و با تکیه بر ذوق و هنر استادکاران هنرمند با نظارت وی به اتمام رسید.منبع:http://www.aariaboom.com/content/view/1045/103/