مفاهيم مهندسي كشاورزي-اكولوژي آشنايي با مفهوم كشاورزي پايدار/‌١

واضح آرشیو وب فارسی:ايسنا: مفاهيم مهندسي كشاورزي-اكولوژي آشنايي با مفهوم كشاورزي پايدار/‌١

خبرگزاري دانشجويان ايران - تهران
سرويس: مسائل راهبردي ايران

اشاره:
آن‌چه درپي مي‌آيد ويرايش نخست اولين بخش از مقاله‌ي «كشاورزي پايدار» از مجموعه‌ي متون آموزشي «مفاهيم مهندسي كشاورزي -اكولوژي» ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش كشاورزي است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
در اين بخش از مقاله به بيان مفهوم پايداري در كشاورزي، خصوصيات اكولوژيكي، زراعي و عوامل موثر در كشاورزي پايدار و در نهايت نتايج اجراي اين نوع از كشاورزي ‌پرداخته مي‌شود.
گفتني‌ست كشاورزي پايدار به اين نكته اشاره دارد كه بايد ميزان مصرف نهاده‌ها به‌خصوص سم و كود شيميايي در توليد محصولات كشاورزي به حداقل برسد، تا علاوه بر افزايش عملكرد در طولاني مدت و توليد محصولات سالم، منابع طبيعي و محيط زيست را از تخريب و آسيب حفظ كنيم.

*تاريخچه‌ي كشاورزي پايدار*

در كشاورزي پايدار توجه به دو اصل از اهميت ويژه‌اي برخوردار است:
1- اثرات متقابل اكولوژيكي.
2- اثرات متقابل كشاورزي و جامعه.
لغت پايدار بر شرايط يكنواخت و ثبات دلالت دارد؛ عدم شناخت، اطلاعات كافي و تفاهم در ارتباط با آب و هواي جهان، منابع و تنوع آن، نقش مردم در كشاورزي و رابطه‌ي كشاورزي با محيط باعث شده است كه پيشگويي در رابطه با آينده‌ي كشاورزي جهان مشكل باشد، برخي از افراد معتقدند، هرگز نقطه‌ي انتها يا تعادلي وجود ندارد و فرآيندي دائمي ادامه خواهد داشت.
گفتني‌ست، كشاورزي پايدار نوعي از كشاورزي است كه در جهت منافع انسان بوده، كارآيي بيشتري در استفاده از منابع دارد و با محيط در توازن است.
در اوايل قرن20، همراه با صنعتي شدن كشاورزي در ايالت متحده‌ي امريكا، ميان جوامع روستايي و تغييرات به اصطلاح افراطي ناشي از صنعتي شدن، تضادهايي وجود داشت، لازم به‌توضيح است پاره‌اي از اين رويدادها منجر به پيدايي تفكراتي هم‌چون توسعه‌ي دانش تكنولوژي و مشاركت بيشتر در ميان كشاورزان شد.
در همين قرن مفاهيم كمي‌گرايي در مقابل فردگرايي شكل گرفت؛ لازم به توضيح است كه در اين مفاهيم به پذيرفتن سيستم‌هاي طبيعي به‌عنوان الگو و هم‌چنين نقش كشاورز در توسعه‌ي سيستم‌ها‌ي كشاورزي تاكيد دارد، اين امر منجر به توسعه‌ي مفاهيمي شد كه امروزه به‌عنوان كشاورزي جايگزين معرفي مي‌شود، اصول اين نوع از كشاورزي روش‌هاي مناسب زراعت و باغباني را در بر مي‌گيرد.
سيستم‌هاي كشاورزي بايد نياز انسان امروزي و آن‌چه را كه انسان در يك دهه يا حتي يك قرن بعد نياز دارد فراهم كند و بدين ترتيب كشاورزي پايدار از اهدافي است كه بايد هرچه سريع‌تر به آن دست يافت.

*پايداري در كشاورزي*

براي پايداري در كشاورزي سه موضوع اهميت زيادي دارد:
1- درآمد كافي
2-افزايش قابليت دسترسي به غذا و مصرف آن
3-حفاظت و بهبود منابع طبيعي

*عوامل موثر در كشاورزي پايدار*

- عوامل فيزيك و شيميايي مانند خاك، اقليم، رطوبت، تشعشع، طول روز و از سويي تغييرات و اثر متقابل آن‌ها بر يكديگر.
- عوامل بيولوژيكي برحسب نوع گياهان زراعي، يا دام و هم‌چنين اثر آن بر عوامل بيماري‌زا، علف هرز، آفات و موجودات مفيد.
- تكنولوژي‌هاي در حال تغيير كه براي كشاورزي قابل دسترس است.
- مديريت مناسب در كشاورزي.
- سلامت اقتصادي و اكولوژيكي و كارآمد بودن هزينه‌ها.
سيستم توليد كوتاه مدت، در كشاورزي پايدار، به شيوه‌اي گفته مي‌شود كه كشاورز در چارچوب آن بتواند به‌طور مداوم قابليت‌هايي را براي مديريت عوامل توليد (زمين، كارگر و سرمايه) اعمال كند تا بدين‌وسيله علاوه بر تامين نيازهاي خود، به منابع طبيعي نيز آسيبي وارد نشود.

*خصوصيات اكولوژيكي و زراعي سيستم‌هاي كشاورزي پايدار*

دركشاورزي پايدار، به‌منظور توليد در درازمدت به نحوي‌كه سازگار با شرايط محيطي باشد بايد نهاده‌هاي كم انرژي و مقادير كم مواد شيميايي مورد توجه قرار گيرد؛ از سويي در سيستم‌هاي پايدار استفاده از اثرات متقابل و فرآيندهاي اكولوژيكي( ارتباط ميان موجود زنده و محيط اطرافش) ضروري‌ست.
لازم به توضيح است كشاورزي فشرده، فاقد ثبات اقتصادي و با تخريب محيط زيست همراه است. تفاوت كشاورزي پايدار با كشاورزي فشرده در اين است كه در كشاورزي پايدار بر ثبات عملكرد در طولاني مدت با حداقل تأثير بر محيط تأكيد مي شود، در حالي‌كه كشاورزي فشرده بر اهداف كوتاه مدت و حداكثر عملكرد متكي است؛ از سويي اهداف كشاورزي پايدار را نمي‌توان فقط با كاهش دادن نهاده‌ها برطرف كرد، بلكه بايد سيستم‌هاي زراعي جديد و ابداعي طراحي شوند.
در سيستم‌هاي فشرده، كشت خالص گياهان زراعي يك‌ساله منجر به افزايش تفاوت عناصرغذايي و حساسيت محصولات به آفات مي‌شود. اگرچه پديده‌هاي اكولوژيكي در تمام اكوسيستم‌هاي زراعي وجود دارند، ولي مصرف زياد نهاده‌ها مانعي براي فرآينده‌هاي اكولوژيكي است. سيستم‌هاي پايدار بر اساس اصول اكولوژيكي استوار بوده و نهاده‌هاي شيميايي و انرژي، تاثير چنداني در آنها ندارد؛ بنابراين اكوسيستم‌هاي زراعي پايدار بر نهاده‌ي كم تاكيد داشته، و نسبت به سيستم‌هايي كه با نهاده‌ي زياد اداره مي‌شوند به اصول منطقي و مديريت صحيح‌تري نياز دارند.
چند كشتي، شخم حداقل، اگروفارستري (درخت-گياه زراعي) و تلفيق زراعت با دامداري همگي پتانسيل توليد را حفظ مي‌كنند. اغلب اين عمليات سابقه‌ي تاريخي دارند و بعضي از آن‌ها بسيار قديمي هستند و در سيستم‌هاي زراعي سنتي با درك روابط اكولوژيكي مربوطه همراهند و امروزه از اين اصول براي سيستم‌هاي جديد كشاورزي استفاده مي‌شوند.
شايان ذكر است كه سيستم‌هاي پايدار را نبايد نوعي بازگشت به عقب پنداشت، چراكه در اين نوع از كشاورزي مفاهيم جديد و قديمي تلفيق شده و از فناوري‌هاي جديد در آن استفاده مي‌شود؛ از سويي طراحي و مديريت سيستم‌هاي كشاورزي پايدار بايد بر اساس اصول اكولوژيكي باشد.
كشاورزي پايدار بايد از نظر اكولوژيكي مناسب، از نظر اقتصادي توجيه پذير و از نظر اجتماعي، مطلوب باشد. در كشاورزي پايدار دو اصل كليدي وجود دارد كه در آن استفاده از مواد شيميايي به خصوص آفت كش‌ها و كودها بايد به حداقل برسد و از سويي در آن مزرعه به‌صورت جامع نگريسته شود.
با توجه به آن‌كه كشاورزي پايدار يك فرآيند بيولوژيكي‌ست و سعي در تقليد كردن از خصوصيات كليدي اكوسيستم طبيعي دارد، اما افزايش عملكرد از اهداف مهم آن محسوب مي‌شود. كارآيي چرخش عناصر غذايي در اين نوع كشاورزي افزايش مي‌يابد و از خورشيد به‌عنوان منبع اصلي انرژي براي به‌حركت در آوردن سيستم بهره‌برداري استفاده مي‌شود؛ خاك در آن به‌عنوان يك سيستم زنده در نظر گرفته مي‌شود و مديريت آن بايد در جهت افزايش تنوع باشد، از سويي سيستم‌هاي شخم بايد طوري انتخاب شوند تا طي آن، فرسايش، فشردگي و اكسيداسيون، به حداقل برسند و خاك تا حد امكان داراي پوشش گياهي باشد. در كشاورزي پايدار پيچيدگي و تنوع بايد برقرار شود، كه اين امر نيازمند حفظ انواع مختلف گياهان و زيستگاه‌ در مزرعه است.
هم چنين بايد به اين موضوع توجه داشت كه كشاورزي پايدار مجموعه‌اي از اصول ثابت نيست بلكه با توجه به شرايط و وضعيت اجتماعي مناطق تغيير مي‌كند. كشاورزي تلفيقي، اگرواكولوژي (كشاورزي اكولوژي) و كشاورزي ارگانيك از روش‌هاي رسيدن به كشاورزي پايدار هستند.

*نتايج كشاورزي پايدار*

پايداري يك مفهوم ديناميك است و مي‌تواند نيازهاي جمعيت درحال افزايش را تغيير دهد. اين نوع از كشاورزي بايد شامل مديريت موفق منابع باشد تا بتواند نيازهاي متغيير انساني را برطرف و از سويي خصوصيات كيفي محيط زيست را حفظ كرده و از منابع طبيعي محافظت كند.
بايد به اين نكته توجه داشت كه پايداري شامل اثرات متقابل و پيچيده‌ي عوامل بيولوژيكي، فيزيكي، اجتماعي - اقتصادي است و نياز به روشي براي تحقيقات دارد تا بتواند علاوه بر بهبود سازوكارهاي موجود، سيستم‌هاي جديدي را توسعه دهد كه پايدار باشد.
در زمينه‌ي پايداري بايد برخي عوامل بيولوژيكي را مورد توجه قرار داد:
- حفاظت از منابع ژنتيكي بايد متداوم باشد.
- عملكرد در واحد سطح زمين و در واحد زمان بايد به‌طور اساسي افزايش يابد تا بتواند نيازهاي جمعيت رو به افزايش را برآورده كند.
- كنترل طولاني مدت آفات بايد به‌وسيله‌ي مديريت تلفيقي و ايجاد مقاومت در گياهان زراعي توسعه يابد زيرا به‌طورمعمول در كشاورزي فشرده ممكن است آفات تجمع يابند.
- بايد براي كنترل بيماري‌ها و انگل‌ها جهت حفظ توليدات دامي، روش‌هاي مديريت بهبود پيدا كند.
- براي افزايش توليد، وجود سازوكاري متوازن براي محصولات زراعي ضرورت دارد، هم‌چنين از چراي بي‌رويه بايد اجتناب شود.
درمورد عوامل فيزيكي نكات زير از اهميت ويژه‌اي برخوردارند:
- خاك مهمترين منبع براي اطمينان از پايداري است و تلفات خاك سطحي در اثر فرسايش و كاهش حاصل‌خيزي خاك و عدم جايگزيني موادغذايي مي‌تواند باعث عدم پايداري شود.
- كشاورزي قطب مهم استفاده‌ي آب در مقياس جهاني است؛ استفاده‌ي غيرموثر از آب مي‌تواند باعث اتلاف آن شود.
- استفاده‌ي نامطلوب از مواد شيميايي در كشاورزي و صنعت مي‌تواند باعث تجمع مواد سمي در خاك و آب شود.
يك سيستم توليد كشاورزي از نظر ديناميكي بايد پايدار و دائمي بوده و بتواند علاوه بر رفع نيازهاي كنوني انسان‌ها برنامه‌اي براي برطرف كردن نيازهاي آتي جوامع و افزايش ظرفيت منابع سازگار داشته باشد. پايداري را هنگامي مي‌توان به‌دست آورد كه منابع، نهاده‌ها و تكنولوژي‌هاي موردنياز درحد توانايي كشاورزان باشد و بدون آن‌كه اثرات نامطلوبي بر منابع و محيط زيست داشته باشد، كارآيي توليد را افزايش دهد. در كشاورزي توليد فعاليت زنده‌ي اقتصادي، همراه با مجموعه‌ي پيچيده‌اي از عوامل فيزيك وشيميايي، بيولوژيكي، تكنولوژي، مديريتي، اجتماعي و اقتصادي است. اين عوامل بر يكديگر اثر متقابل دارند و با حداقل عواقب نامطلوب به اهداف خود مي‌رسند.

ادامه دارد...

تدوين: مهندس حامد منصوري
دانشجوي كارشناسي ارشد پژوهشكده‌ي علوم محيطي دانشگاه شهيد بهشتي
خبرنگار مهندسي كشاورزي- اكولوژي خبرگزاري دانشجويان ايران
دوشنبه 22 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايسنا]

[مشاهده در: www.isna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 721]