نگاهي به چگونگي تامين و تخصيص منابع آب در كشورهاي مختلف- بخش اول مايعي كم ياب در عين فراواني

واضح آرشیو وب فارسی:هموطن سلام: نگاهي به چگونگي تامين و تخصيص منابع آب در كشورهاي مختلف- بخش اول مايعي كم ياب در عين فراواني
پيتر راجرز / ترجمه؛ عبدالله مصطفايي

رشد تقاضاي آب در سطح جهان به گونه يي است كه پيشگويي براي تامين آب را امكان ناپذير مي سازد. هر چند فناوري هاي كنوني توان رفع بحران جهاني آب را دارند، ولي اين در شرايطي است كه اين فناوري ها هر چه سريع تر به خدمت گرفته شوند.

يكي از دوستان من در شهر دهلي نو سكونت دارد. اين شهر يكي از ثروتمندترين شهرهاي هند به شمار مي رود. هر چند بارش سالانه در اين منطقه زياد است، ولي او بايد با صداي بلندگو از خواب برخيزد چون با اين صدا اعلام مي شود كه آب فقط براي يك ساعت جريان دارد و او بايد سريعاً مخازن و ديگر ظرف هاي خود را پر كند تا در بقيه روز آب داشته باشد. كمبود آب در دهلي نو بيشتر ناشي از تصميم مديراني است كه سال ها پيش تصميم گرفتند قسمت اعظمي از منابع آب موجود منطقه را در اختيار آبياري زمين كشاورزان قرار دهند.

در نقطه ديگري از جهان مثل منطقه خشك فونيكس وضعيت برعكس است، يعني شما مي توانيد با صداي لغزش آبپاش هايي كه چمنزارها و زمين هاي گلف اطراف منزل تان را آب مي دهند، از خواب برخيزيد. هر چند فونيكس در وسط بيابان سونوران قرار گرفته است ولي به نظر مي رسد منابع آب آن نامحدود است. اين شايد بدان دليل باشد كه سياستگذاران تصميم گرفته اند آب آبياري زمين هاي كشاورزي به شهرها و مناطق اطراف آن منتقل شود و در عوض از فاضلاب تصفيه شده جهت محوطه سازي و كاربردهاي غيرآشاميدني استفاده شود. (در اين مورد بد نيست سري به مقاله «فاضلاب يك آب زائد نيست» روزنامه اعتماد مورخ 31/2/87 بزنيد.)

همان طور كه از دو مثال فوق الذكر فهميده مي شود، سياستگذاران از قدرت بالايي در نحوه اختصاص و مديريت منابع آب برخوردارند. در سال هاي آتي استفاده صحيح از يك چنين قدرتي، حساس تر خواهد شد چون در بسياري از نقاط جهان، تقاضا بر منابع موجود سبقت گرفته است و افق روشني براي حل اين مشكل يا كاهش ابعاد آن نيز متصور نيست. هر چند شايد گفته شود همه با مساله كمبود آب آشنا هستند، ولي اين آشنايي از اهميت آن نمي كاهد.

امروزه در جهان از هر شش نفر، يك نفر به آب سالم دسترسي ندارد يعني حدود يك ميليارد نفر از اين موضوع رنج مي برند. طبق اطلاعات ذكر شده در گزارش هاي سازمان ملل متحد، تا سال 2025 منابع آب در بيش از نيمي از كشورهاي جهان يا تحت فشار قرار مي گيرد يا اساساً كمبود واقعي مشهود خواهد بود. تحت فشار بودن منابع آب بدين معني است كه نياز روزافزون مردم باعث پيشي گرفتن تقاضا از ظرفيت مطمئن آب مي شود. آمارها بيانگر آن است كه تا نيمه قرن كنوني بيش از سه چهارم جمعيت جهان با كمبود آب مواجه خواهند شد. (علاقه مندان مي توانند به مقاله «اهداف توسعه هزاره در آب و فاضلاب» روزنامه اعتماد مورخ

29/5/87 رجوع كنند.)

دانشمندان از آن جهت انتظار دارند كمبود آب فراگيرتر شود كه جمعيت جهان در حال افزايش بوده و مردم نيز ثروتمندتر شده و در نتيجه به آب بيشتري نياز خواهند داشت. به علاوه تغييرات آب و هوايي نيز باعث تشديد خشكي مناطق مختلف شده و كاهش منابع در بسياري از مناطق دنيا را در پي خواهد داشت.

به اين مطالب بايد تهديدهاي ناشي از دفع غلط زائدات، ورود فاضلاب هاي صنعتي، ورود روان آب هاي كشاورزي و نفوذ آب شور به منابع آب شيرين در مناطق ساحلي را اضافه كرد. بايد توجه داشت عدم دسترسي به آب مناسب مي تواند باعث قحطي، بيماري، بي ثباتي سياسي كشورها و حتي درگيري نظامي شود و اگر تلاشي صورت نپذيرد، مي تواند به كشته شدن بسياري از ساكنان اين كره خاكي منجر شود. خبر خوب نيز آن است كه خوشبختانه ابزارهاي فني و سياسي مورد نياز براي حفاظت از منابع موجود آب و صيانت بيشتر از اين منابع، معلوم و مشخص است كه در ادامه به بعضي از آنها مي پردازيم. نكته مهم اين است كه ما چگونه و چه وقت اين ابزارها را به خدمت بگيريم. اين بدان معني است كه دولت ها و سازمان ها بايد در تمام سطوح، داراي برنامه اجرايي محكم براي تعيين شاخص هاي سياسي، اقتصادي و فني جهت اطمينان از صيانت از منابع آب براي زمان حال تا دهه هاي آتي باشند.

كمبود

در آغاز، جهت حل مشكل جهاني آب، نياز به درك اين موضوع است كه هر شخص به چه مقدار آب شيرين نياز دارد و در نقاط مختلف جهان عوامل محدودكننده عرضه و افزايش دهنده تقاضا كدامند. مالين فالكنمارك از كارشناسان موسسه بين المللي آب استكهلم است. او به همراه ديگر همكارانش برآورد كرده اند هر شخص در هر سال، حداقل به هزار مترمكعب آب براي آشاميدن، بهداشت و توليد غذا براي معاش نياز دارد كه اين معادل دوپنجم حجم يك استخر شناي المپيك است. البته اين به محل زندگي شخص نيز بستگي دارد، چون توزيع منابع آب در سطح جهان به شدت متفاوت است.

در كشورهاي خشك تر و توسعه نيافته يا در حال توسعه كه داراي جمعيت زيادي نيز هستند، تامين آب از مسائل چالش خيز به شمار مي رود، چون در اين كشورها ميزان تقاضا بالا و ميزان عرضه بسيار كم است. رودخانه هايي مانند رود نيل، رود اردن و رود يانگ تسه و گنگ نه تنها بيش از حد مورد بهره برداري قرار مي گيرند، بلكه در دوره هاي طولاني از سال، دچار كم آبي مي شوند. به علاوه سطح آبخوان هاي زيرزميني موجود در دهلي نو، پكن و ديگر مناطق در حال رشد، به شدت در حال پايين رفتن است. البته كمبود آب در كشورهاي توسعه يافته نيز وجود دارد. به عنوان مثال اخيراً بسياري از شهرهاي امريكا به خصوص نواحي شمال جورجيا و ناحيه جنوب غربي اين كشور شاهد خشكسالي هاي شديدي بوده اند كه براي تامين آب نيز تلاش هاي فراواني مي كنند. از نشانه هاي بروز اين مشكل مي توان به حجم آب درياچه هاي دست ساز Mead و Powell اشاره كرد كه هر دو از رودخانه كلرادو تغذيه مي شوند و به دليل برداشت بيش از حد از اين رودخانه هر ساله سطح اين درياچه ها پايين تر مي رود و خطوط گچي باقي مانده روي ديواره اين درياچه ها بيانگر وضعيت اسفبار آنها است.

قانون جادويي

البته موقعيت جغرافيايي هميشه نمي تواند بازگوكننده ميزان دسترسي افراد به آب باشد چون عامل مهم تر از آن، توانايي افراد جهت پرداخت پول است. مردم غرب امريكا يك جمله قديمي دارند با اين مفهوم كه خود آب هميشه رو به پايين مي رود ولي هزينه آن هميشه رو به بالا مي رود. به عبارت ديگر زماني كه كمبود منابع آب وجود داشته باشد، آنهايي كه درآمد بالاتري دارند، قدرت بيشتري براي تامين آب داشته و در نهايت متمولان امكان تامين آب براي خود را دارند، ولي بقيه نخواهند توانست آب مورد نياز خود را به دست آورند. يك چنين وضعيتي باعث مي شود به افراد فقير و نيز مصرف كنندگان غير از انسان (گياهان و موجودات حاضر در اكوسيستم هاي ديگر) آب كافي تخصيص نيابد. اين نشان دهنده آن است كه واقعيت هاي اقتصادي مي تواند بر بهترين تصميم گيري ها نيز تاثير بگذارد و آنها را از هدف اصلي منحرف كند. در جهان يكي از بهترين موارد در زمينه مديريت نسبتاً موفق آبخوان يا حوضه آبريز مربوط به حوضه Morray-Darling در جنوب شرقي استراليا است. چند دهه قبل كميسيوني متشكل از كشاورزان و دولت، آب اين حوضه را بين مصرف كنندگان (انسان ها) با مكانيسم پيچيده يي تقسيم كردند تا عدالت و اقتصاد، انگوركاران، گندم كاران و گله داران را دربرگيرد. اين توافقنامه آب، امكان حضور طرفين را در يك «بازار آب» فراهم آورده است. در اين تقسيم بندي قسمت قابل توجهي نيز به اكوسيستم هاي اطراف و طبيعت اختصاص يافته است، چون اساساً اينها ساكنان اصلي به شمار مي روند و باعث افزايش بهداشت در كل منطقه مي شوند. به عنوان مثال رشد گياهان آبي و مردابي باعث حذف زائدات (ساخته دست بشر) از محيط هاي آبي مي شود.

با اين حال بعدها با تغيير شرايط مشخص شد آب اختصاص يافته به محيط طبيعي اطراف ناكافي بوده است و طي خشكسالي ها، محيط طبيعي اطراف حوضه آبريز Morray-Darling خشك شده و در يك آتش سوزي وحشتناك از بين رفت.

هر چند تقسيم كنندگان سهم آب، وظيفه خود را انجام داده بودند ولي فقط به اين دليل كه نيازهاي محيط طبيعي را درست نسنجيده بودند، اين موضوع در سال هاي خشك مشكل آفرين شد. طي ساليان اخير اعضاي اين كميسيون در تلاش براي برون رفت از اين وضعيت بودند.

حال با توجه به مورد فوق براي يك منبع آب موجود در داخل يك كشور، مي توان پيچيدگي تقسيم آب در رودخانه هاي بين المللي را تصور كرد. مثلاً رود اردن بين لبنان، سوريه، اسرائيل، فلسطين و اردن قرار دارد و هر چند بين اين كشورها تقسيم شده است ولي نمي تواند با آب محدود خود، آب مورد نياز مردم اين كشورهاي خشك و سوزان را تامين كند. منازعه بر سر آب يكي از دلايل درگيري ها و جدال هاي داخلي و نظامي در اين منطقه است. البته تاكنون فقط مذاكرات دامنه دار باعث ايجاد نوعي مصالحه و توافق شده و اوضاع را تحت كنترل درآورده است. (علاقه مندان مي توانند به مقاله «نگاهي به پيامدهاي خشكسالي در خاورميانه» روزنامه اعتماد مورخ 9/6/87 رجوع كنند.)

برآورد تقاضا

همانند عرضه، تقاضا براي آب نيز از يك محل تا محل ديگر متغير است. افزايش تقاضا نه تنها متاثر از جمعيت و نرخ رشد آن است بلكه به ميزان درآمد افراد نيز بستگي دارد، يعني در اين موضوع نيز گروه هاي ثروتمندتر ساكن در هر اجتماع، معمولاً آب بيشتري مصرف مي كنند كه اين موضوع در مناطق شهري و صنعتي مشهودتر است. اين افزايش مصرف، نياز به تصفيه فاضلاب و آبياري فضاي سبز با آن را الزامي مي سازد. بر اين اساس در بسياري از شهرها و به خصوص در شهرهاي پرجمعيت واقع در آسيا و آفريقا، تقاضا براي آب شديداً در حال رشد است.

علاوه بر سطح درآمد افراد، قيمت آب نيز يكي از عوامل تعيين كننده تقاضا است. براي مثال در اواخر دهه 1990 زماني كه بنده و همكارانم روي شبيه سازي مصرف جهاني آب بين سال هاي 2050 - 2000 كار مي كرديم، دريافتيم اگر سطح درآمدها و قيمت ها در سطح سال 1998 باقي بماند، نياز جهاني آب از 3350 كيلومتر مكعب به 4900 كيلومتر مكعب خواهد رسيد. (هر كيلومتر مكعب آب تقريباً معادل حجم چهار هزار استخر شناي المپيك است.) اين در حالي است كه اگر رشد درآمد فقيرترين كشورها تا سطح درآمد كشورهايي با درآمد متوسط ادامه يافته و دولت هاي آنان به دنبال راه حل هايي جهت محدودسازي مصرف آب نباشند، مصرف جهاني آب تقريباً سه برابر شده و به 9250 كيلومتر مكعب بالغ خواهد شد. در هر صورت اين افزايش نياز به آب، باعث تشديد فشار بر منابع آب خواهد شد.

راه هايي جهت محدودسازي اتلاف آب

با توجه به اهميت مسائل اقتصادي و مساله قيمت در موضوع آب، واضح و مبرهن است كه ارائه سياست هاي معقول قيمت گذاري آب باعث بهبود بخشيدن حفاظت از منابع آب توسط مشتركان خانگي و صنعتي خواهد شد. در سال هاي گذشته قيمت آب در امريكا و ديگر كشورهاي توسعه يافته به حدي كم بوده است كه مشتركان انگيزه يي جهت صرفه جويي نداشته اند. اين موضوع معمولاً در مورد منابع طبيعي وجود دارد، يعني زماني كه از يك منبع طبيعي استفاده مي كنند نگران اسراف و اتلاف آن نيستند و فكر مي كنند اين كالاي ارزان براي هميشه(در حد مجاني) وجود خواهد داشت.

تعيين بالاترين قيمت ممكن براي آب در صدر راه حل هاي من قرار دارد. اجراي اين برنامه تاثيرات مثبتي بر رفتار مردم (از كشورهاي توسعه يافته گرفته تا كشورهاي در حال توسعه) خواهد داشت. اين تاثير در شهرهاي بزرگ و مناطق صنعتي مشهودتر خواهد بود. براي مثال بالا بودن قيمت آب باعث تعريف شاخص هايي مانند ميزان استفاده مجدد از آب براي مصارف غيرشرب خواهد شد. به علاوه اين كار باعث تشويق شركت هاي آب به ساخت واحدهاي بازيابي و استفاده مجدد از آب خواهد شد.

ضمناً بالا بودن قيمت آب، شهرداري ها و ارگان هاي مسوول را متقاعد مي سازد كه بايد تلفات آب را از طريق بهبود سيستم هاي تعمير و نگهداري شبكه تحويل آب، كاهش دهند. يكي از نتايج پايين بودن قيمت آب آن خواهد بود كه منابع مالي كافي براي توسعه شبكه و رفع تلفات در اختيار نخواهد بود. اداره حسابرسي دولت امريكا گزارش كرده است كه تصفيه خانه هاي آب شرب امريكا به دليل محدوديت بودجه عملياتي خود انجام عمليات تعمير و نگهداري زيرساخت ها را به تاخير مي اندازند. هر چند بعضي از شكستگي هاي بزرگ خطوط آب را مي توان از همان نشت هاي اوليه پيشگيري كرد، ولي آنها آنقدر منتظر مي شوند تا يك خط اصلي بشكند و سپس عمليات تعمير را انجام مي دهند.(علاقه مندان به اين بحث مي توانند به مقاله «نگاهي به مشكلات سيستم هاي قديمي آبرساني » روزنامه اعتماد، مورخ 25/4/87 مراجعه كنند.)

البته هزينه تعمير و مدرن سازي زيرساخت هاي آب امريكا و كانادا با هدف كاهش تلفات و حصول اطمينان از تداوم عمليات آنها، زياد خواهد بود. شركت بوزآلن هميلتون اين هزينه را براي اين دو كشور حدود 6/3 تريليون دلار طي 25 سال آينده برآورد كرده است.

هنگامي كه هدف ما صرفه جويي در آب است، مهم ترين استراتژي متمركز شدن بر مشتركين پرمصرف است. در چنين ديدگاهي وضعيت بخش كشاورزي مانند «چشم گاو» نمايان است، يعني اگر اين بخش با هر يك از بخش ها مقايسه شود، مي توان ديد كه صرفه جويي در آب كشاورزي باعث حفاظت از مقادير متنابهي از منابع آب خواهد شد. آمارهاي موسسه بين المللي مديريت آب بيانگر آن است كه براي تامين غذاي جهان در سال 2050(با فرض عدم بهبود روش هاي آبياري)، كشاورزان به منابع آب بسيار بيشتري نياز خواهند داشت و اين عدد از رقم 2700 كيلومترمكعب كنوني به چهار هزار كيلومتر مكعب خواهد رسيد.

اين در حالي است كه افزايش 10 درصدي در راندمان آبياري باعث آزادسازي آبي به مراتب بيش از آب تبخيرشده توسط تمامي مصرف كنندگان ديگر خواهد شد. براي حصول به اين هدف بايد نشت هاي موجود در خطوط آب و مخازن نگهداري آب معلوم شده و بهره وري گياهان از آب نيز افزايش يابد. در اين زمينه مي توان به توافق تامين كنندگان آب براي مناطق شهري كاليفرنياي جنوبي با كشاورزان ناحيه Imperial Irrigation District اشاره كرد كه يك تلاش جديد به شمار مي رود. در اين توافق گروه هاي شهري، نشت ها و تلفات كانال هاي آبياري را با استفاده از پوشش هاي ضدآب كم كرده و ميزان آب حاصل از اين صرفه جويي را به شهر انتقال مي دهند.

يكي از راه حل هاي كمكي آن است كه طي فصول غيررشد، آب كشاورزي در مخازن زيرزميني ذخيره شود تا در فصل هاي رشد گياه مورد استفاده قرار گيرد. اين از آن جهت است كه در اكثر نقاط جهان تجمع برف و باران و به راه افتادن روان آب ها معمولاً در فصول غيررشد گياه رخ مي دهد و اين زماني است كه تقاضا براي آب آبياري در كمترين مقدار خود قرار دارد. از اين رو مهم ترين كار مديران، انتقال آب از اين فصول پرآب به فصول پرتقاضا خواهد بود تا كشاورزان از آن بهترين بهره را ببرند.

معمول ترين راه حل براي اين كار، ذخيره سازي آب پشت سدها براي فصول پرتقاضا است ولي عيب اين روش در تبخير زياد آب موجود در پشت سدها است. با ذخيره سازي در زيرزمين، تلفات تبخيري كاهش مي يابد. براي آنكه اين ذخيره سازي امكان پذير باشد ابتدا بايد مهندسان چنين مخزن زيرزميني بزرگي را بيابند كه بتوان آب را به راحتي از سطح زمين وارد آن كرده و هنگام نياز نيز به راحتي به سطح زمين انتقال داد. در حال حاضر در مناطق آريزونا، كاليفرنيا و جاهاي ديگر چنين «مخازن آب» وجود داشته و مردم در حال بهره برداري از آن هستند. در ادامه بايد متذكر شد آبياري قطره يي باعث كاهش مصرف آب مي شود، چون مستقيماً آب را به ناحيه ريشه مي رساند و از اين جهت فراگير كردن اين سيستم آبياري مي تواند پاسخگوي مناسبي براي آب مورد نياز آبياري باشد.

ضمناً سرمايه گذاري روي گونه هاي جديد از محصولاتي كه قادرند كم آبي و خشكسالي را تحمل كرده يا از آب هاي لب شور و شور تغذيه كنند نيز باعث كاهش تقاضا براي آب آبياري مي شود. با افزايش تقاضا براي محصولات كشاورزي و نيز افزايش جمعيت و سطح درآمدي مردم، نامحتمل به نظر مي رسد كه تصميم گيرندگان جرات كم كردن آب تخصيص يافته به كشاورزان را داشته باشند. اما بهبود راندمان آبياري و افزايش بهره وري گياه از آب مي تواند منجر به افزايش توليد تا سطح موردنظر شود.

Scientific American, Jul.2008
جمعه 19 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: هموطن سلام]

[مشاهده در: www.hamvatansalam.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 40]