كارنامه‌اي از عشق و رنج

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: كارنامه‌اي از عشق و رنج
حكمت‌و فلسفه- آمنه فرخي:
محمدمحسن آقا بزرگ تهراني ملقب به «شيخ المشايخ ‌الحديث» فقيه و محدث عظيم و صاحب كتاب ارزشمند «الذريعه الي تصانيف الشيعه» بي‌شك يكي از بزرگترين علماي عصر حاضر در زمينه كتاب‌، كتاب‌شناسي، علم رجال، درايه‌‌الحديث، روايه‌الحديث و... است.

اين شخصيت بزرگ از جمله شخصيت‌هايي است كه آثار ارزشمند و ماندگاري را در معرفي عالمان شيعه و آثارشان به رشته تحرير در‌آورده و براي شناسايي و شناساندن آثار اين بزرگان تلاش‌هاي بسيار كرده است. از اين‌رو بود كه مراسم بزرگداشت و تكريمي به مناسبت چهلمين سالگرد درگذشت اين علامه بزرگ و يكصدمين سال آغاز تاليف اثر نفيس وي «الذريعه الي تصانيف الشيعه» با هدف تقدير از زحمات و كوشش‌هاي اين محدث و فقيه عالي مقام در انجمن آثار و مفاخر فرهنگي برگزار شد.

در اين مراسم كه با حضور جمعي از فقها و علماي حوزه علميه قم، استادان دانشگاه و خانواده مرحوم شيخ آقا بزرگ تهراني برگزار شد، استاداني چون مهدي محقق رئيس انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، حجت‌الاسلام سيدمحمدرضا حسيني جلالي پژوهشگر برجسته علم‌الحديث، علي‌اكبر ثبوت عضو دايره‌المعارف اسلامي، شيخ رضا مختاري مدير مؤسسه كتاب‌شناسي شيعه قم و... پيرامون شخصيت، آثار و زندگي اين عالم بزرگ صحبت‌هايي را براي حاضرين ارائه كردند و شاعر اهل‌بيت عبدالستار الحسيني اهل نجف اشعاري به زبان عربي درباره مقام علمي و معنوي شيخ آقا بزرگ تهراني قرائت كرد. گزارش بخش‌هايي از اين مراسم را بخوانيد.

مهدي محقق رئيس انجمن آثار و مفاخر فرهنگي پس از ارائه گزارشي از سلسله نشست‌هاي اين مركز كه به‌منظور تكريم و تمجيد از علماي بزرگ و صاحب‌نام جهان اسلام برگزار مي‌شود گفت: در طول تاريخ هميشه سعي شده پايگاه شيعه اماميه كم‌رنگ نشان داده شود، از اين‌رو از صد سال پيش دانشمندان و متفكران درصدد برآمدند بزرگان مملكت كه خدمت‌ها به نشر و ترويج علوم اسلامي كرده‌اند را شناسايي و معرفي كنند. كتاب «الذريعه الي تصانيف‌ الشيعه» در بردارنده كوششي است كه دانشمندان جهان شيعه در اشاعه فرهنگ، علوم و معارف اسلامي متحمل شده‌اند. اين كتاب، اثري است كه مورد استفاده تمام كساني قرار خواهد گرفت كه مي‌خواهند درباره تشيع با ابعاد مختلف آن يعني ابعاد قرآني، تفسيري، عرفاني، فلسفي، كلامي، احاديث و روايات ائمه معصومين مطالعه و تحقيق‌ها كنند. براي تهيه و تدوين اين كتاب كوشش بسيار صورت گرفته تا مطلبي فوت نشود، به‌طوري كه 47سال پيش اثري كه بنده با نام «وجود قرآن» تاليف و منتشر كرده بودم در اين كتاب آمده است.

از جمله مواردي كه در باره شيخ آقا بزرگ تهراني قابل ذكر است، مسئله فهرست‌نگاري كتب است. در واقع جاي چنين اثري در ميان آثار دانشمندان شيعه خالي بود كه به لطف خدا اين اثر به وجود آمد و همگان از آن بهره برده‌اند و خواهند برد.

پس از اين آشنايي و نقادي حديث و روايات، علم روايت‌الحديث و درايت‌الحديث شيخ آقا بزرگ تهراني و نبوغي كه در اين زمينه داشتند بسيار مورد توجه علما بوده است. كساني كه از محضر شيخ آقا بزرگ تهراني فيض بردند و با آثار ايشان آشنايي دارند بهتر مي‌توانند عظمت او را بيان كنند و به تصوير بكشند. شيخ آقا بزرگ تهراني در كتاب « الذريعه الي تصانيف الشيعه» حدود 800 اجازه روايي را ثبت و ارائه كرده است. او در مورد اهميت احاديث ائمه و حضرت محمد(ص) و صحت و درستي احاديث تحقيق‌ و پژوهش بسيار كرده است. به‌عنوان مثال در نظر بگيريد اگر از ده نفر كه حديثي را نقل كرده‌اند يك نفر، فرد ضعيفي باشد، آن حديث ضعيف خوانده مي‌شود. در اين حالت نتيجه را تابع اخص مي‌دانيم، اگر يكي كلي بود و يكي جزئي، نتيجه را جزئي مي‌دانيم. به هر حال در علم حديث دانشمندان بسيار، كتاب‌ها نوشته‌اند و كتاب‌ها نوشته مي‌شود و در اين راه سختي‌ها تحمل مي‌كنند، طريق‌ها طي مي‌شود تا شيخي پيدا شود و از او حديثي استماع شود.

وي در ادامه صحبت‌هايش گفت: آثار بسياري درباره اجازه حديث و ابعاد مختلف حديث‌شناسي نوشته شده تا كسي را ياراي اين نباشد كه غيرحديث را وارد حديث كند چرا كه جعالان و بطالان زيادي وجود داشتند. براي نمونه نامه‌اي از حضرت علي(ع) موجود است كه يهودي‌ها 400 سال از آن استفاده مي‌كردند تا اينكه به مرور زمان مشخص شد اين نامه جعلي است. در اين نامه تسهيلات زيادي براي يهودي‌ها در نظر گرفته شده كه آن همه امتياز و تسهيلات براي مسلمانان در آن زمان در نظر گرفته نشده‌بود.

بعدها مشخص شد كه اين نامه به خط حضرت علي(ع) به شهادت ابوسفيان رسيده كه وي در آن زمان هنوز مسلمان نشده بود و مشكلات ديگري نيز بر آن نامه وارد بوده است. بنابراين وضع به‌صورتي بوده كه حتي خط حضرت علي(ع) و حضرت محمد(ص) را جعل مي‌كردند، از اين‌رو كساني كه كوشيدند سنت اين بزرگان را به شيوه‌اي درست نگاه دارند و آنها را به درستي و صحت تمام به آيندگان منتقل ‌كنند ارج و احترام بسيار زيادي دارند و قابل ستايش هستند.

حجت‌‌الاسلام سيدمحمدرضا حسيني جلالي نيز در سخنراني خود ضمن اشاره به شخصيت متعالي و بزرگ شيخ آقا بزرگ تهراني ابراز داشت: درباره مرحوم تهراني كلمات ثناگويي، تمجيد و احترام بجاست، ولكن به‌نظر بنده ايشان مستحق اين معنا و فراتر از اين هستند كه وقت را به اين مسئله بگذرانيم. چون هر عالم و صاحب‌سخني با مراجعه به آثار و تاليفات بي‌شمار ايشان خودبه‌خود ثناگو و دعاگو خواهد بود. اما مسئله‌اي كه ضرورت دارد درباره آن صحبت كنم، اين است كه شخصيت‌هاي بزرگ و محترمي كه در جامعه‌ هستند نوعاً تجربيات، معلومات و معارفي در وجودشان دارند كه در ارتباط با آنها هر كسي مي‌تواند، بهره كافي را ببرد. در قديم در زمان طلبگي اين معنا را بسيار ديديم و بسيار به آن بر‌خورديم.

وقتي در محضر استادي بوديم بدون اينكه چيزي بخواهيم يا سؤالي مطرح كنيم، استاد مطالب و يا تجربياتي را در اختيار ما قرار مي‌دادند و به ما مطلب مي‌آموختند. استاد مرحوم تهراني نيز همين‌گونه بودند. بنده در سن 15 سالگي خدمت ايشان رسيدم، ايشان اجازه روايت براي من نوشتند و گفتند، حتما كتاب‌هايي مطالعه مي‌كنيد و مي‌دانيد كه كتاب‌هاي چاپ سنگي قديم فهرست ندارند، وقتي كتاب مي‌خوانيد صفحه به صفحه يادداشت برداريد و شماره آن را هم در نظر داشته باشيد تا پس از خوانش كتاب و بهره‌مندي از آن فهرستي براي آن اثر تهيه كرده باشيد.

ايشان در همان ايام جواني در جلسه‌اي ساده كار بسيار مهمي را به ما آموختند. متأسفانه امروز اين روش كار در حوزه‌ها و مراكز ديگر ضعيف شده است،دانشجو‌ها و طلبه‌ها پيگير اين امورند و نه اساتيد و علما. اميدوارم اساتيد به فكر اين معنا باشند. اگر به احاديث مراجعه كنيم مي‌بينيم اين كار، كاري است اسلامي. از حضرت علي(ع) آمده كه وقتي به محضر حضرت محمد(ص) مي‌رسيدند اگر خودشان سؤالي نداشتند آن حضرت نكته‌اي را مطرح مي‌كردند و حضرت علي(ع) مسئله‌ها مي‌آموختند. مي‌بينيم كه اين مسئله يك اصل بوده كه اگر شاگرد سؤالي نداشت، استاد مي‌بايست خودش شروع مي‌كرده و معناها را در اختيار او قرار مي‌داده است.

از ديدگاه اين پژوهشگر مسئله ديگري كه در رابطه با مرحوم تهراني حائز اهميت است، اجازه وي براي نقل احاديث و تاكيد ايشان بر اهميت اين امر بوده است. وي در اين زمينه ادامه داد: شيخ آقا بزرگ تهراني درباره صدور اجازه اهتمام بسيار داشتند، كوشش‌ها و تلاش‌هاي بسيار كردند، در كتابچه‌اي كه در اين زمينه دارند، سند‌هاي روايي را آورده‌اند و از استادان خود و استادان استادان‌شان؛ شيخ مفيد و شيخ صدوق و... بهره‌ها بردند و صحبت‌ها آورده‌اند.

اين كتابچه درسال 1354 در هزار نسخه منتشر شد. ايشان هر نسخه‌اي را كه به يكي از علما مي‌دادند در صفحه آخرش براي او اجازه نقل نيز مي‌نوشتند. اين اجازه مثل گواهي‌نامه علمي است؛ يعني يك استاد كه خود از مشايخ اجازه گرفته است به شاگردانش اجازه نقل حديث مي‌دهد. حال اين سؤال مطرح است كه اگر استادي به شاگردش اجازه نقل ندهد او مي‌تواند نقل حديث كند؟ بله مي‌تواند اما اجازه استادي كه واقف بر روايات يا كتاب روايات يا هر كتاب ديگري است موجب اطمينان او در نقل حديث خواهد شد و اين اطمينان حاصل مي‌شود كه منبع و حديث، موثق و صحيح بوده‌اند. چون اگر بنا باشد به روايات و كتاب‌هاي غلط مراجعه كنيم، كار پيچيده مي‌شود.

پس اجازه مي‌گيريم كه دچار اين مشكلات نشويم و از صحت مطلب مطمئن شويم و آن را به درستي به آيندگان منتقل كنيم. به عنوان مثال اين سؤال مطرح است كه اگر كسي بخواهد قرآن بخواند، اگر غلط بخواند آيا جايز است بخواند يا خير؟ فتوا مي‌دهند كه اگر به نيت قرائت بخواند، اشكالي ندارد. اما اگر بگويد اين قرائت من، قرآن است، جايز نيست. معتقدم در كارهاي ديگر هم وضع بر همين منوال است. هيچ كس راضي نيست كه غلطي را به او نسبت دهند. پس استاد مدبر كه به علم عنايت دارد كتاب صحيح را مي‌گيرد و به طلاب جديد مي‌دهد و اجازه نقل حديث را براي آنها صادر مي‌كند.

ديگر سخنران اين نشست علي اكبر ثبوت عضو دايره‌المعارف اسلامي نيز پيرامون شخصيت شيخ آقا بزرگ تهراني و خدمات ارزشمند او به جامعه تشيع گفت: سال‌ها پيش در بزرگداشتي كه براي شيخ آقا بزرگ تهراني برگزار شده بود، گفتم كارنامه اين عالم بزرگوار عشق‌نامه است. عشق به فضيلت، عشق به كمال، عشق به معرفت، عشق به معرفي خدمتگزاران فرهنگ و ادب و دين، اما امروز مي‌گويم كه كارنامه اين عالم بزرگ رنج‌نامه نيز هست.

مي خواهم از رنجي كه بر اين شيخ بزرگ رفته و رنجي كه فرهنگ ما به آن دچار است صحبت كنم. بدون مقدمه مي‌گويم كه شيخ آقا بزرگ تهراني علاوه بر هزارها صفحه تاليف و تصنيف چاپ نشده، هم‌اكنون بيش از 20هزار صفحه تاليف چاپ شده، دارند كه در دسترس همه قرار دارد. در كتاب «الذريعه الي تصانيف الشيعه» اين عالم بزرگ بيش از 60 هزار اثر علمي، فرهنگي، ديني و بيش از هزاران مولف و مترجم فرهنگي شيعه و جهان اسلام را معرفي كرده است. همان طور كه فرمودند ايشان به بيش از 2 هزار نفر از علماي متاخرمان اجازه نقل حديث ارائه كرده‌اند و اين علما با اجازه و وساطت ايشان و از طريق ايشان به حاملان علم و حديث متصل ‌شدند.

نكته‌اي كه بايد به آن توجه كنيم، اين است كه فردي كه شخصيتي به اين بزرگي بوده چگونه زندگي‌اي داشته است. كساني كه زندگي شيخ را ديده‌اند مي‌دانند كه زندگي او در سطح كمترين و دون‌پايه‌ترين طلبه‌ها بوده است، چيزي كه بنده خود شاهد آن بوده‌ام. انتشار كتاب بزرگ « الذريعه الي‌ تصانيف الشيعه» با مشقت بسيار زيادي اتفاق افتاده است.

با انتشار هر جلد از اين كتاب ايشان به خاطر مخارج كتاب، ‌كاغذ، چاپ و... مبالغ زيادي مقروض مي‌شدند. به هرحال اين كتاب با سختي‌ها و مشقت بسيار منتشر شد و وقتي از مرحله هزينه‌بر بودن گذشت و به مرحله سود‌آوري رسيد، تازه ناشران خدمت‌گزار به علم و فرهنگ در بيروت و قم به اين نتيجه رسيدند كه حداكثر خدمت را به اين عالم بزرگ بكنند و با چاپ هزاران نسخه از اين كتاب با اغلاط فراوان و دست‌بردن‌هاي فراوان كاري فرهنگي انجام دهند. كار به حدي رسيد كه حتي از بنياد پهلوي به او پيشنهاد شد كه كتاب را به ما واگذار كنيد تا هزينه‌هاي چاپ و ... را بپردازيم و طبيعي بود كه شيخ آقا بزرگ تهراني آنقدر با قناعت خو گرفته بود كه از هرچه رنگ تعلق داشت، آزاد و رها بود. او هرگز زير بار هيچ قدرتي نرفت.

به گفته اين عضو دايره‌العمارف اسلامي، تقدير‌ها از وي شد اما ايرادهاي عجيبي هم از آن پس از اين عالم بزرگ گرفتند كه چرا شخصيت بزرگي مثل او كه دوره عالي اصول را در حضور اساتيدي چون محمد كاظم يزدي، شيرازي، خراساني و... گذرانده، بايد كار فهرست‌نويسي و شناسنامه‌نويسي كتاب انجام دهد؟ و يا چرا او در فلان كتاب از ابن‌سينا و فارابي به‌عنوان افرادي شيعه ياد كرده است و يا چرا شرح احوال فلان شخصيت فوكل كراواتي را در كتابش آورده است؟ از اين قسم رنج‌ها در كارنامه شيخ آقا بزرگ تهراني بسيار است.
يکشنبه 14 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 234]