نويسنده: ابراهيم سجادي قرآن و فلسفه حجاب (قسمت اول)

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: ابراهيم سجادي قرآن و فلسفه حجاب (قسمت اول)
خبرگزاري فارس: نويسنده حجاب را بازتاب حياء و عفت مي داند و بر اين باور است كه پديده حيا و عفت ويژگي ذاتي انسان بوده و در زن قويتر از مرد مي‌باشد. اين ويژگي فطري مبناي پيشنهادي چندگانه قرآن است كه در آيات گوناگون مطرح شده است.

چكيده: در اين نوشتار موضوع فلسفه حجاب در پرتو قرآن بررسي مي شود.
نويسنده حجاب را بازتاب حياء و عفت مي داند و بر اين باور است كه پديده حيا و عفت ويژگي ذاتي انسان بوده و در زن قوي تر از مرد مي باشد. اين ويژگي فطري مبناي پيشنهادي چندگانه قرآن است كه در آيات گوناگون مطرح شده است مانند: مردان بايد چشم شان را فرو گيرند، عورت شان را بپوشانند و سرزده وارد حريم زندگي خصوصي خانواده ها نگردند. زنان چشم شان را فرو گيرند، شرمگاه شان را بپوشانند، از خودنمايي، پاي كوبي و با كرشمه صحبت كردن بپرهيزند و اندام و زيور آلات خود را ننمايانند.
نويسنده عقيده دارد كه حجاب خواسته مشترك زنان و مردان است و فلسفه آن با مطالعه چهار تقاضاي فطري: حيا و آرايش در زنان و غيرت و شهوت در مردان، قابل درك مي باشد و برخورد منطقي و درست با اين چهار گرايش، ازدواج عاشقانه و پاك و زندگي خانوادگي همراه با آرامش، دوستي و مهرباني فزاينده را امكان پذير مي سازد.

كليد واژه‏ها: زن، خانواده، حيا، عفت، غيرت، شهوت، فطرت، حسادت، تجاوز جنسي، حجاب، ترس، فمينيزم، آدم و حوا، تبرج، زينت، آرايش .
ضمير عصر حاضر بي نقاب است *** گشادش در نمود رنگ و آب است
جهانتابي زنور حق بياموز *** كه او با صد تجلي در نقاب است.
(اقبال لاهوري،/544)
تاريخ مكتوب انساني مدني، بر اين واقعيت گواهي مي دهد كه همزمان با آغاز زندگي اجتماعي زن، در قالب خانواده، خويشاوندان و جامعه، مفاهيم محرم و نامحرم و گونه اي از حريم گيري و محدوديت، به عنوان معيار بايدها و نبايد ها در برقراري روابط جنسي، شكل معاشرت، چگونگي تماس گفتاري و پوشش بدني، مطرح بوده و جلوه حجب، حيا و عفاف او به حساب مي آمده است. يكي از نمادهاي حيا و عفاف، نماد پوشش و لباس، بوده است و پايبندي به آن براي زنان يك كمال و حراست از آن براي مردان، افتخار وشرافت به حساب مي آمده است. ولي چهار قرن پيش، در اثر رنسانس در غرب ( حداد عادل،/ 28)، فرهنگ شرم ستيزي و عفت گريزي، طراحي گرديد. با اين تحول، محرم و نامحرم معناي خود را از دست داد، شرم، حيا و عفت همراه با لباس زن فرو ريخت، تمام محدوديتها، در تعامل دو جنس مخالف، از ميان برداشته شد (راسل،/ 68) و پوشش اندام مشخص كنندة جنسيت زن، نشانه عقب ماندگي و مخالف حق آزادي او قلمداد گرديد.
فرهنگ حيا گريزي، به سرعت غرب را درهم نورديد و شعار جهان گشايي سر داد و هم اكنون نه تنها تمام جوامع غير اسلامي را زير سلطه خود دارد كه نبرد سنگيني را در جوامع اسلامي نيز رهبري مي كند و با استخدام بسياري از دولتها و جريانهاي سياسي _ مدني دراين بخش ازجامعه بشري به پيشروي در مسير حيا ستيزي و عفاف گريزي ادامه مي دهد.
پيامد اين جنگ نابرابر، قبل از هر چيز به فراموشي سپرده شدن نظام خانوادگي پيشنهادي قرآن و ديگر اديان آسماني است كه با تكيه بر دو شاخص دوستي و اعتماد متقابل زن و شوهر، تربيت نسلي را نويد مي دهد كه در ذات خود، ظرفيت ساختن جامعه و تمدن معنويت محور را كه نياز اصلي بشر امروز است، نهفته دارد.
اين نوشتار، ضمن تأكيد بر واقع بينانه بودن دغدغة فرو پاشي نهاد خانواده و كاركرد هاي مثبت آن، مي كوشد تا راز و رمز آموزه هاي قرآن در باب حجاب را باز جسته و معرفي كند تا مگر از اين رهگذر به مباني عقلاني و فطري حجاب پرداخته و از اين رهگذر گامي در جهت آسيب شناسي فرهنگ برهنگي بردارد.

خاستگاه حجاب

حجاب به هر حال محدوديت هايي را به همراه دارد و چه بسا آنان كه فرصت تأمل ندارند يا در سايه وسوسه فرهنگ غرب، زندگي مي كنند، پيشنهاد حجاب را براي زنان تبعيض آميز و مصداقي ازاستبداد و خودخواهي مردان تلقي نمايند و تحت فشار تبليغات رو به گسترش فيمينيستي، آهنگ روياروي با آن را سر دهند يا در صورت ناگزيري با احساس مظلوميت، سر تسليم در برابر آن فرود آورند!
وقتي طرح حجاب با چنين ذهنيتي رو به رو باشد، نه تنها مقبوليت پيدا نمي كند كه از پيدايش صميميت در كانون خانواده نيز جلو گيري مي نمايد. چه اين كه در اين صورت زنان، حجاب و عفاف را، تحميلي از سوي مردان تلقي خواهند كرد كه سرپوشي بر خود خواهي و منيت و سلطه جويي آنان است!
بنابراين كساني كه جز اين مي انديشند و براي حجاب فلسفه و كاركرد ديگري قايلند، بايد قبل از هر چيز به ابهام زدايي از چهرة حجاب بپردازند.
در جوامع ديني، بي حجابي و با حجابي را بازتاب بي حيايي و با حيايي قلمداد كرده اند ( ميرشاهي،/ 105) و معتقدند كه شرم، حيا و حجب دروني زنان به صورت حجاب تن، نمود مي يابد و بي پروايي در برهنگي حكايت از بي حيايي دارد.
بي ترديد حيا و عفاف دو حالت روحي است كه بخشي از رفتار بيروني انسان را تحت تأثير قرار مي دهد و با استمرار فتار مناسب، به ثبات و استواري بيشتر مي انجامد. راغب مي گويد:
" حيا عبارت است از خود داري نفس از انجام هر كاري كه آن را زشت مي داند." (راغب اصفهاني،/270)
" عفاف يعني پديد آمدن حالتي در جان آدمي كه به وسيله آن از غلبه و تسلط تمايلات سركش جلوگيري مي شود." ( همان /573)
فمينيست ها و طرفداران برابري زن و مرد، اساساً حالات ويژة روحي زنان را نتيجة تلاش استثمارگرايانه مردان مي دانند و فطري و غريزي بودن حيا و عفاف زنان را به عنوان بستر و خاستگاه رواني حجاب، نمي پذيرند.
جان استوارت ميل مي گويد :
" طبيعت اين دو مادام كه مناسبات كنوني را با هم دارند، قابل شناخت نيست. اگر مردان در جامعه بدون زن، و زنان در جامعه بدون مرد، به سر برده بودند و يا اگر جامعه اي شكل گرفته بود كه در آن زنان زير سلطه مردان نبودند، آنگاه مي توانستيم دربارة تفاوت ذهني و اخلاقي زن و مرد سخن بگوييم كه احتمالاً ازطبيعت آنان سرچشمه مي گيرند. آنچه را امروز طبيعت زنان مي نامند چيزي يكسره تصنعي است، زيرا محصول سركوب در برخي جهات و تشويق در جهات ديگر است، (ميل،/32)
ولي ديدگاه ديگر، بر طبيعي بودن حيا و عفت زن تأكيد دارد و آن را باور مشترك تمام ملتهاي جهان مي شناسد. منتسكيو بر اساس اين ديدگاه به قانونگذار، اجازه مي دهد كه در صورت تأثير منفي محيط طبيعي و مشاهده بي بند و باري زنان، با تشريع قانون مناسب، به حراست از طبيعت و قانون طبيعي همت گمارد:
" تمام ملل جهان دراين عقيده مشترك هستند كه زنها بايد حجب و حيا داشته باشند تا بتوانند خود داري كنند، علتش اين است كه قوانين طبيعت اين طوري حكم كرده و لازم دانسته زنها محجوب باشند و بر شهوات غلبه نمايند .طبيعت مرد را طوري آفريده كه تهورش زيادتر مي باشد ولي زن را طوري آفريده كه خود داري و تحملش زيادتر است. بنابراين هرگز نبايد تصور كرد افسار گسيختگي زنها برطبق قوانين طبيعي است بلكه افسار گسيختگي بر خلاف قوانين طبيعت مي باشد و برعكس، حجب و حيا و خود داري مطابق قوانين طبيعت است، زيرا طبيعت ما را طوري آفريده كه به نقص خود پي ببريم و به همين جهت است داراي حجب و حيا هستيم . زيرا حجب و حيا همانا خجلتي است كه شخص از نقص و عدم كمال خود دارد.
حال اگر تأثير آب و هواي محلي، به قدري زياد باشد كه اين قانون طبيعي يعني حجب و حيا را نقض نمايد، قانون گذاران، بايستي به وسيله وضع قوانين مخصوصي، اين نقصان را رفع كنند تا قوانين طبيعي به قوت خود باقي بماند" (منتسكيو،/ 442)
روسو نيز اعتقاد داشت كه مرد و زن تمايلات جنسي نامحدود دارند. خداوند براي فروكش كردن نيروي شهوت مرد، به او عقل ارزاني داشته و به زن، حجب و حيا بخشيده است. ( آكين،/167)
در اين ميان، ديدگاه قرآن در عين بر خورداري از ويژگي مخصوص به خود، ديدگاه نخست را نمي پذيرد و طرح و نگاهي دارد كه به ديدگاه دوم نزديك تر است.
عفاف، داراي ريشه در ذات انسان

قرآن موضوع حيا و عفاف را مخصوص زنان نمي داند بلكه معتقد است كه ذات و سرشت انسان، اقتضاي حيا و عفاف را دارد. و اين محيط اجتماعي و القائات ديني- فرهنگي و يا سود جويانه نيست كه شرم از برهنگي و خطا را باعث شده است. - هر چند اين عوامل در شكوفايي يا فرو كاسته شدن آن تأثير دارند-
قرآن براي اين كه مفهوم فوق را بيان كند، براي انسان، مرحله اي را ترسيم كرده است كه در آن مرحله انسان هنوز به فرهنگ، دين روابط توليد و توزيع، مناسبات اجتماعي و رقابت و حس مالكيت و ... دست نيافته است تا از آن ها تأثير پذير باشد.
قرآن از زمان و مكاني ياد كرده است كه انسان نخستين، در قالب يك مرد به نام آدم و يك زن حيات خود را بي هيچ دغدغه فرا انساني آغاز كرده بودند.
در اين فضاي كاملاً طبيعي، آدم و همسرش به هر حال راهي را انتخاب مي كنند كه نتيجه آن فرو افتادن حجاب و آشكار شدن چيز هايي بود كه آن را بر اساس ذات و سرشت انساني خود، زشت مي دانستند، و چون زشتي را احساس كردند، در صدد پوشاندن آن بر آمدند.
" فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ" ( اعراف / 22)
"چون آدم و همسرش از آن درخت بچشيدند، شرمگاه شان پديدار گشت و آنها شروع كردند به چسباندن برگهاي بهشت بر تن خود."
بر اساس روايتي امام صادق (ع) مي فرمايد:
"وقتي آدم و حوا از آن درخت خوردند، زيور و پوشش آنها از بدنشان جدا شد و برهنه ماندند." (الحويزي، 2/ 12)
با اتكاء به ذاتي بودن حيا و عفاف، قرآن زنان و مردان را دعوت به عفت ورزي مي كند با اين تفاوت كه عفت ورزي مردان با كنترل بر شهوت و پرهيز از چشم چراني حاصل مي آيد و حياي زن، با حريم گيريهايي كه يكي از نمودهاي آن پوشش تن مي باشد. قرآن خطاب به مرداني كه به دليل فقر، نمي توانندازدواج كنند، مي گويد:
" سُورَةٌ أَنْزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنْزَلْنَا فِيهَا آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ" (نور /33)
" كساني كه توان ازدواج ندارند، بايد راه عفت پيش گيرند تا خداوند با بخشش خود آنها را بي نياز گرداند."
رفتار حضرت موسي (ع) مي تواند مصداق بارز اين نوع عفت ورزي باشد كه پس از اجابت دعوت شعيب موقع رفتن به خانه ايشان، براي اين كه چشمش به قد و قامت زن نامحرم نيفتد، به دختر شعيب پيشنهاد كرد كه پشت سر او حركت كند و راه خانه را به او بنماياند. اين برخورد موسي را، دختر شعيب نوعي امانتداري شمرد (همان،4/ 122) و خداوند نيز تلقي او را مورد تأييد قرار داد:
" قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الأمِينُ" (قصص/26)
"يكي از آن دو گفت: پدر ! او را، مزدوري بگير، زيرا بهترين كسي به مزدوري مي گيرد آن است كه نيرومند و امين مي باشد"
قرآن در دو آية مختلف، با بياني خاص حياي زن و نيز عفاف وي را ستوده است.
1- در داستان موسي، آنگاه كه دختر شعيب بازگشت، تا موسي را نزد پدر فرا خواند، قرآن مي گويد:
"فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاء" ( قصص/25)
" پس يكي از آن دو دختر كه با شرم و حيا راه مي رفت نزد موسي (ع) آمد."
2- قرآن به زنان سالخورده اجازه مي دهد كه حجاب رويين و روپوش شان را كه زنان روي لباسهاي معمولي مي پوشند، كنار نهند.
ولي سپس مي گويد اگر به قصد عفت ورزي، خود را با آن بپوشانند، بهتراست:
"وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ" (نور /60)
" بر زنان بازنشسته كه اميدي به زناشويي ندارند، باكي نيست كه روپوش خود را فرو نهند، بي آنكه زيور و آرايش خود را به نمايش گذارند و اگر عفت ورزي كنند (و آن را بپوشند) برايشان بهتر است و خداوند شنوا و داناست" .
حريم گيريهاي بايسته

بر اساس اظهارات و مطالعات علمي و تجربي، زنان در قدم نخست دنبال علاقة قلبي مرد هستند و انتظاردارند كه مردان دنبال پيوند وجودي با آنان باشند و نه برقراري رابطه جنسي! همانگونه كه تهاجم جنسي و شهواني مرد براي زن، ناخوشايند و مايه نفرت است، نگاه جنسي و شهواني او نيز برايش ننگ آور مي نمايد.
در اين رابطه اظهارات خانم سيمون دو بوار (دانشمند و حقوقدان فرانسوي) كه از يك جامعة سكولار گزارش مي دهد خواندني است وي مي گويد:
" دختران جوان دوست دارند، مردان، خود آنها را بخواهند نه بر قراري رابطه جنسي با آنان را، از اين رو نگاه هاي مردان در عين اين كه آنها را مي ستايد آزار هم مي دهد، هوس مرد، به همان اندازه كه تحسين است توهين هم هست. دختران طبيعتاً اگر احساس كنند مردان به بدن آن ها نظر جنسي دارند، سعي مي كنند خود را بپوشانند، شرم و حيا از همين جا معلوم مي شود." (سيمون دو بووار،/ 56)
تخيلات جنسي ناشي از نگاه مردان به اندام زنان هم مايه شرم براي زنان است و هم عامل ترس، زيرا خطر تجاوز و تعرّض را در ذهن شان ايجاد مي كند، به همين دليل زن با تمام اعضا و جوارحش "عورت" شمرده شده است كه در معناي آن ترس و حيا هر دو نهفته مي باشد.
ديدگاه ديگر اين است كه:
" وجود دو خصوصيت در زنان به آنها فرصت مي دهد كه توهم جنسي مردان مايه نگراني شان باشد، نخست اين كه غريزة جنسي در حال غليان ندارند كه در نخستين بر خورد با مردان به ياد اشباع آن باشند. دوم اين كه به صورت طبيعي و با الهام از فطرت خدادادي، پاكدامني و عفت براي آنها، از اهميت بيشتري برخوردار است، به همين دليل احساس خطر تجاوز جنسي بر لباس پوشيدن آنان اثر مي گذارد." (پاملاآبوت،/234)
در روايت نبوي (ص) آمده است:
" الحياء عشره اجزاء فتسعه في النساء و واحد في الرجال " ( الهندي،3/ 121)
"حيا ده جزء دارد، نه تاي آن در زنان است و يكي ازآن در مردان."
به هر حال اگر بپذيريم كه نگاه صرفاً جنسي مردان به زنان آميزه اي از نفرت و ترس را در روح زن به وجود مي آورد و همين حالت روحي به او انگيزة حريم گيري و ميل به عفت ورزي مي دهد، تدابيري لازم مي نمايد كه به دغدغه هاي روحي و ارزشي زنان پاسخ مثبت دهد.
قرآن در اين زمينه پيشنهادها و راهكارهايي را ارائه مي دهد كه در اين مقاله تحت عنوان "گونه هاي حريم گيري" مورد بحث قرار مي گيرد و رعايت آنها منجر به تأمين عفت در حيات اجتماعي مي گردد.
حريم گيري ها به دو بخش مشترك و مختص، تقسيم مي شود، برخي مشترك ميان زن و مرد است و بعضي ويژة هر يك.
زن و مرد هر دو وظيفه دارند كه از چشم چراني بپرهيزند و براي اندام جنسي خود، پوششي برگزينند كه مانع رؤيت شود:
" قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ (30) وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ... " (نور / 30-31)
" به مؤمنان بگو چشمهاي خود را فرو گيرند و شرمگاه خود را بپوشانند، اين براي آنها پاكيزه تر است. خداوند از آنچه انجام مي دهيد آگاه است و به زنان با ايمان بگو چشمهاي خود را فرو گيرند و شرمگاه خود را بپوشانند."
حفظ و پوشش اندام جنسي، همانگونه كه با برهنگي تضاد دارد، با لباسي كه دراثر تنگي يا نازكي پوشش كامل به حساب نيايد نيز ناسازگار مي باشد.
عايشه مي گويد خواهرش اسماء بر پيامبر وارد شد در حالي كه جامة نازك بر تن داشت، پيامبر(ص) از او رو گرداند فرمود:
" يا اسماء ان المرأه اذا بلغت المحيض لم تصلح ان يري منها إلا هذا و هذا " اشار الي وجهه و كفيه " ( ابي داوود، 4/ 131)
" اي اسماء! هر گاه زن به رشد جسمي (و به سن تكليف رسيد)، شايسته نيست از اندام او جز صورت و كف دستانش ديده شود."
در بخش وظايف ويژه، به مردان فرمان داده شده است كه سرزده و بدون اجازه به خانه كسي وارد نشوند و بدينوسيله آسايش و آزادي زنان را در خلوتگاه خانه شان بهم نزنند. زني خدمت پيامبر عرض كرد يا رسول الله، من در خانه ام وضعيتي دارم كه نمي پسندم هيچ كسي مرا با آن وضع ببيند، اگر در چنين شرايطي كسي بر من وارد گرديد چه كار كنم؟ پس آيه زير نازل شد (سيوطي، 6/171)
" يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ" (نور 27)
"اي كساني كه ايمان آورده ايد، به خانه هايي غير از خانه خود، بدون اجازه گرفتن و سلام كردن بر اهل آن، وارد نشويد، اين براي شما بهتر است، اميد است متوجه سرّ اين فرمان بشويد."
اگر مرد بنا است چيزي بخواهد، حق ندارد بدين بهانه، سر زده وارد خانة ديگران شود، بلكه بايد از پشت پرده يا ديوار، صدا بزند و خواسته اش را با اهل خانه درميان گذارد. (مطهري، مجموعه آثار،19/ 498 )
قرآن در مورد زنان پيامبر(ص) مي فرمايد:
"وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ" (احزاب /53)
" هرگاه از زنان پيامبر كالايي خواهيد، ازپشت پرده بخواهيد. اين براي پاكي دلهاي شما و آنان تأثير گذارتر است."
حتي غلامان و پسران نا بالغ هم حق ندارند در ساعت هاي معين كه زمان خلوت زن و شوهر است بدون كسب اجازه بر آنان وارد شوند. (مكارم شيرازي،14/ 538)
"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشَاءِ ثَلاثُ عَوْرَاتٍ" (نور / 58)
"اي كساني كه ايمان آورده ايد! بايد خدمتكاران و پسران نابالغ تان، در سه وقت اجازه ورود بگيرند: پيش از نماز صبح، در نيمروز موقعي كه لباسهاي خود را براي استراحت بيرون مي آوريد و بعد از نماز عشاء، اين سه وقت، سه زمان اختصاصي براي شماست."
حريم گيريهاي پيشنهادي قرآن، در مورد زنان، مربوط به رفتار، گفتار و لباس پوشيدن آنان مي شود و آميخته باهشدار و بيدار باش مي باشد.
قرآن پذيرفته است كه تعامل زن و مرد در حيات اجتماعي، اجتناب ناپذير است ولي درباره محتوا، شكل و شيوه معاشرت، طرح و توصية ويژه دارد.
از اين رو، با پذيرش مشروعيت اصل گفت وگو از به كار گيري شيوه نازكي و لطافت در صدا و كلمات و جملات داراي معناي باطل و ناروا، باز مي دارد.
"يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلا مَعْرُوفًا" (احزاب / 32)
" پس در گفتار فروتنانه و با كرشمه سخن مگوئيد تا بيمار دلان به طمع نيفتند. و لحن پيراسته از باطل بر زبان جاري كنيد"
پايكوبي و خود نمايي و جلوه گري زنان و گام برداشتن به گونه اي كه صداي زيور هايي كه به پا مي بسته اند، آشكار شود، مورد نهي صريح قرآن قرار گرفته است.
" وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ" (نور / 31)
" پاي بر زمين نكوبند به گونه اي كه زينت پنهان داشته شان را به اطلاع ديگران برسانند!- و مردان غريبه را به خود جلب نظر نمايند-."
خودنمايي - حتي اگر توسط زنان سالخورده هم صورت بگيرد - نارواست.
"وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَات"(نور/ 60)
"زنان بازنشسته كه اميد به ازدواج ندارند ، اجازه دارند كه جامه هاي خود را كنار گذارند بدون اين كه با زيور آلات شان به خودنمايي بپردازند."
"وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأولَى وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا" (احزاب /33)
" به گونه خودنمايي جاهليت پيشين ، به خودنمايي نپردازيد."
اين كه منظور از "جاهليت اولي" چيست و آن ها چه رفتاري داشته اند، نقلهاي مختلفي وجود دارد. از جمله:
1- جاهليت اولي عصر قبل از اسلام است كه در آن عصر، زنان غير از همسر خود، ارتباط دوستي با مردان ديگر نيز داشتند، با اين تفاوت كه آميزش جنسي را حق همسر خود مي دانستند ولي با دوستانش ساير ارتباطهاي جنسي را مانند بوسيدن، در آغوش كشيدن مجاز مي شمرده اند. (طبرسي، مجمع البيان، 4/356)- چيزي كه امروز در جامعة سكولار و غير ديني رواج دارد!-
2- تبرّج جاهليت اول، مربوط به زمان تولد حضرت ابراهيم(ع) مي شود كه در آن زمان، زنان پيراهن هاي تزيين شده با مرواريد مي پوشيدند، در وسط راه، حركت مي كردند و در برابر چشم مردان جلوه مي كردند. (طبرسي، جوامع الجامع، 2/321)
3- جاهليت پيشين عبارت است از فاصلة زماني هزار ساله بين ادريس و نوح كه در آن روز عيدي رسميت پيدا كرد، همة مردم در آن روز گردهم جمع مي شدند و زنان خويشتن مي آراستند و اين گردهمايي و جلوه گري زمينه در آميختن زنان و مردان را فراهم مي آورد و تمايلات جنسي را مشتعل مي ساخت و به رفتار ناشايست مي انجاميد فذلك قول الله "وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأولَى" (رازي، 15/416)
ديدگاه هاي فوق مي تواند گوياي اين باشد كه تبرج همان خود نمايي با انگيزة جنسي است كه سطوح گوناگون دارد، رسواترين گونه هاي آنرا خودنمايي آميخته با اختلاط و فحشا را تشكيل مي دهد كه در عصرحاضر نيز بر روابط بسياري از زنان و مردان جوامع غير ديني، سايه افكنده است. گويا آية قرآن (احزاب/33) هم پيشاپيش از اين واقعيت تلخ خبر داده است، زيرا رفتار انسانها در طول تاريخ تكرار پذير است.
امام صادق (ع ) نيز با اشاره به چنين پيش بيني، ذيل آيه ياد شده مي فرمايد:
" اي سيكون جاهلية اخري" (قمي ،2/193)
"در آينده نه چندان دور، جاهليت ديگري، شكل خواهد گرفت."
آخرين گونه حريم گيري ويژة زن، پوشش و حجاب است كه تبيين فلسفه آن هدف اصلي اين مقاله مي باشد:
هويت حجاب

ترديدي نيست كه حجاب واژة عربي است و در لغت هم به معناي پرده آمده و هم به معناي پوشش، و در هر دو معنا، جلوگيري از مشاهده نهفته است.
لغت شناسان چه درگذشته مانند اسماعيل ابن حماد الجوهري (متوفاي 393 ق) در كتاب "الصحاح" (1/ 107) وچه درعصرجديد مانند صاحب "المنجد في اللغه" (1/118) به صورت همسان حجاب به معناي پوشش را مورد تأكيد قرار مي دهند، فقيهان نيز واژة حجاب را در مورد پوشش زنان بكار برده اند. البته پيشينه اين نوع كاربرد نيز دركتاب هاي لغت زمينه مطالعه دارد.
زمخشري (متوفاي 538 ه) در مقام شمارش موارد استعمال واژة حجاب مي گويد:
" ضرب الحجاب علي النساء " (زمخشري، اساس البلاغه،/73)
"واجب گرديد حجاب بر زنان."
صاحب كتاب " منتهي الارب في لغه العرب " نيز مي گويد:
" احتجب المرأه بيوم " "يك روز است كه اين زن گام در حجاب نهاده است"
اين تعبير زماني به كار مي رود كه دختر نه سالش تمام شده باشد و اولين روز ورود او به سن بلوغ ولزوم رعايت حجاب باشد." (صفي پور،1/ 222)
قرآن دو عامل را مكمل هم در تحقق عفاف مي داند، حريم چشم نگاه داشتن و حريم پوشش اندام، رعايت كردن.
"وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ..." (نور /31)
" وبه زنان با ايمان بگو چشمهاي خود را (ازنگاه هوس آلود ) فروگيرند، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را - جز آن مقدار كه نمايان است - آشكار ننمايند، و(اطراف) روسري هاي خودرا برسينه خود افكنند..."
"يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لأزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ"(احزاب /59)
"اي پيامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان مسلمان بگو كه جلابيب خود را بر خود نزديك كنند، اين نزديكتر است به اين كه شناخته شوند، پس مورد آزار قرار نگيرند."
تعيين كميت و كيفيت حجاب، بر اساس آيات فوق، واكاوي واژه هاي كليدي "خُمُر" "جَلابيب" و"زينت" كه نقش اصلي در بيان ماهيت حجاب اسلامي دارند بستگي دارد.
"خُمُر"، چنان كه از شأن نزول آيه پيداست (حر عاملي ،14/ 138) نام ديگرش مقنعه است كه در صدراسلام از پوشيدني هاي رايج مدينه به حساب مي آمد. بدين صورت كه زنان، از آن، به عنوان روسري، استفاده مي نمودند ولي دو طرف آن را از پشت گوش رد نموده، پشت گردن مي انداختند، به گونه اي كه سينه، زير گلو و دور گردن، برهنه مي ماند، آيه طبق فهم ابن عباس (طبرسي، مجمع البيان،4/ 138) دستورداد كه ظرفيت اين پوشش مورد استفاده قرار گيرد و بايد به وسيله آن زنان موي سر، سينه، دور گردن و زير گلوي شان را نيز بپوشانند.
"زينت" كه نقطه مقابل زشتي است طبق نظر راغب اصفهاني، در قرآن داراي سه مصداق مي باشد كه عبارت است از:
زينت نفساني مثل علم و اعتقادات خوب، زينت بدني مانند نيرومندي و قد بلندي و زينت خارجي چونان مال و مقام (راغب اصفهاني،/388)
در رابطه با حجاب زنان، دو نوع زينت، مورد توجه مفسران و فقها قرار گرفته است؛ يعني هم زيور آلات كه زينت خارجي است بايد پوشيده باشد و هم اندام و اعضاي آنان كه از زيبايي خاص به ويژه از منظر مردان برخوردار است.
روايت امام باقر(ع) نيز زينت بودن اندام زن را تأييد مي كند. امام پس از معرفي جامه، سرمه، انگشتر، حناي دستها و النگو، به عنوان زينتهاي آشكار، مي فرمايد:
" الزينة ثلاث زينه للناس و زينة للمحرم و زينة للزوج، فاما زينة الناس، ذكرناها و اما زينة المحرم، فموضع القلادة فما فوقها و الدملج و مادونه و الخلخال و ما اسفل منه و اما زينة الزوج، فالجسد كله " (قمي،2/101 )
"زينت به سه بخش تفسيم مي شود: 1- زينتي كه لازم نيست از چشم مردم نهان شود. 2- زينتي كه بايد ازچشم عموم نهان شود ولي از محارم لازم نيست پوشانده شود. 3- زينتي كه بايد از همه پنهان نگاهداشته شود، جز همسر. قسم اول را بازگوكردم - صورت و دستها از مچ به پايين- قسم دوم كه مشاهده آنها براي محارم روا مي باشد، عبارتند از گردنبند به بالا وجاي بازوبند به پايين و خلخال به پايين و سوم كه اختصاص به شوهر دارد تمام بدن زن است."
قسمت عمده اندام و زيور آلات زنان، بر اساس آيه : " وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ" (نور/ 31) با پيراهني كه بدن نما نباشد - چونان كه در روايت عايشه بود - و شلوار، پوشانده مي شود.
در روايتي از امام علي (ع) آمده است:
"كنت قاعدا في البقيع مع رسول الله في يوم دجن و مطر اذ مرت امرأة علي حمار، فوقع يد الحمار، في وهدي فسقطت المرأه فاعرض النبي بوجهه فقالوا يا رسول الله انها متسروله قال اللهم اغفر للمسرولات ثلاثا، ايها الناس اتخذو السراويلات فانها من استر ثيابكم و حصنوا بها نسائكم اذا خرجن " (النوري 3/244)
"در روز ابري و باراني، با پيامبر(ص)، در بقيع نشسته بوديم كه زني رد شد، در حالي كه بر چهار پايي سوار بود، پاي مركب داخل چاله رفت و زن بر زمين افتاد، پس پيامبر(ص) صورتش را برگرداند تا نگاهش به اندام زن نيفتد. گفتند: اي رسول خدا، آن زن شلوار به تن دارد. پيامبر(ص) سه بار فرمود: پروردگارا زناني را كه شلوار مي پوشند مغفرت نما. مردم ! شلوار را برگزينيد كه در ميان لباسهاي شما بهترين پوشش است و به وسيله آن زنانتان را موقع بيرون رفتن از خانه، در حفاظ و امنيت قرار دهيد."
و اما "جلباب"، رو پوشي است كه بالاي لباسهاي معمول و خانگي، مورد استفاده قرار مي گيرد. به ويژه زماني كه براي كاري بيرون از منزل مي روند. به عبارت ديگر، زنان بر اساس علاقه اي كه به آرايش و نمايش دارند، زيباترين و تنگ ترين لباس را براي پوشش بر مي گزينند. قرآن مي گويد داشتن چنين لباسي در خانه اشكال ندارد ولي وقتي بيرون مي رويد، بايد روپوشي نسبتاً بزرگي داشته باشيد كه آن را بر روي لباسها، بر خود بپيچيد، تا لباس تن پوشتان دلهاي بيمار را به طمع نيندازد. اين مطلب از اظهارات بسياري از اهل لغت و تفسير قابل استفاده است كه مي گويند:
"جلباب، از روسري بزرگتر و از عبا كوچك تر است." (الزمخشري، الكشاف،5/97) " و به تعبير ديگر از ملافه كوچكتر و كوتاه تر است" (احمد مطلوب،/46 ) " و از روي مقنعه و پيراهن" (المراغي،24-22/36)، "سر، پشت، سينه زنان را مي پوشاند." (احمد مطلوب، / 46)
ام سلمه مي گويد:
" وقتي آيه 59 احزاب نازل شد، زنان انصار [حجاب را رعايت كردند،] دراثر پوشيدن جامه هاي سياه، موقع خروج از منزل، به گونه اي مي نمودند كه گويا كلاغ روي سر آنها نشسته بود."( سيوطي، 6/ 659)
انتخاب پارچه سياه، به عنوان روپوش لباس، از سوي زنان انصار، با ديدگاهي كه هم اكنون درباره رنگ سياه مطرح شده است كمال همخواني را دارد. بر اساس اين ديدگاه رنگ سياه صامت و مرده و به معناي نه (نقطه مقابل بلي) نشانگر ترك علاقه يا انصراف نهايي است و توجه بيننده را منصرف مي كند. به همين دليل استفاده از آن براي زنان در برابر جنس مخالف، سودمند تشخيص داده شده است. ( اردوبادي، آيين بهزستي اسلام، 3/ 31 )
فلسفه حريم گيري

با اين كه حيا و عفاف ريشه در سرشت آدمي دارد، اما به هر حال محدوديت آور نيز هست، اما نتايج حجاب آنقدر مهم است كه زنان با رغبت اين مقدار از محدوديت را پذيرا شوند. و البته اين رغبت زماني شكل مي گيرد كه زنان و مردان به فلسفه، آثار و اهداف حجاب توجه داشته باشند.
"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ" (نور/27)
"اي كساني كه ايمان آورده ايد، به خانه هايي جز خانه هاي خودتان، وارد نشويد تا آنكه خبر دهيد و اجازه خواهيد و بر اهل آن سلام كنيد. اين براي شما بهتر است، باشد كه به ياد آريد."
"وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ" (نور 28)
"و اگر شما را گويند: باز گرديد، پس باز گرديد، بازگشت براي شما پاكتر است."
" قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ" (نور /30)
" مؤمنان را بگو كه ديدگان خويش را فرو دارند و شرمگاههاي خود را بپوشانند، اين، براي افزايش تزكيه آنها مؤثرتر است."
"وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ" (نور/ 60)
" [ زنان پير] اگر حجاب را رعايت كنند برايشان بهتر است."
"وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ" (احزاب /53)
" و هرگاه از زنان پيامبر (ص) كالايي خواستيد، از پشت پرده بخواهيد . اين ، سبب افزايش طهارت دلهاي شما و آنان مي شود."
"يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلا مَعْرُوفًا" (احزاب /32)
" اي زنان پيامبر شما مانند يكي از زنان ديگر نيستيد اگر پرهيزكارباشيد، پس در گفتار نرمي ننماييد، تا طمع آن كس كه در دلش بيماري است برانگيخته گردد."
" يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لأزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ" (احزاب /59)
"اي پيامبر، زنان و دختران خويش و زنان مؤمنان را بگو: روپوششان را بر خود نزديك كنند. اين نزديك تر است به اينكه شناخته شوند و در نتيجه آزار نبينند."
فلسفه حريم گيري ها، در اين آيات، با عبارتهاي: " خير"، " ازكي "، " أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ "، " فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ" و "ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ" گوش زد شده است.
اسامي تفضيل، در آيات فوق تنها در آية‌ 60 سورة نور، به معناي حقيقي خود است؛ يعني پوشيدن جلباب براي زنان سالخورده، از نپوشيدنش بهتر است و در ساير موارد نمي تواند متضمن معناي تفضيل باشد و گرنه معناي آية 28 سورة نور، اين خواهد بود كه حجاب و پوشاندن شرمگاه مرد پاكتر است يعني نپوشاندن آن ناپاك نيست!
بنابراين سخن ابن عاشور را بايد تعميم داد كه تفضيل را به معناي تقويت مي داند و نه برتري:
"ازكي" (نور/30) تفضيل و برتري دادن را نمي رساند؛ بلكه مقصود ازآن تقويت تزكيه است كه عامل مصونيت انسان از ارتكاب گناهان بزرگ مي باشد. (ابن عاشور،19- 18/ 204)
" "اطهر" (احزاب/53) به معناي تقويت طهارت است و نه پاك تر بودن، يعني صحبت كردن از پشت پرده، طهارت قلبي شما وآنان را، قوت مي بخشد. قلب هر دو گروه به وسيله تقوا، بزرگداشت حرامهاي خدا و حرمت پيامبر(ص)، طهارت داشت ولي نه درحد عصمت، مشيت الهي بر اين قرار گرفت. كه با از ميان برداشتن ناچيزترين اسباب وسوسه هاي شيطاني و فراهم آمدن مراتبي از تقواي الهي، بهرة بيشتري از عصمت را در اختيار آنان قرار دهد." (ابن عاشور،21/ 314)
ادامه دارد/
يکشنبه 7 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 445]