تفسير موضوعي قرآن كريم اثري از مفسر بزرگ حضرت آيت الله جوادي آملي فطرت و معرفت شناسي در قرآن

واضح آرشیو وب فارسی:واحد مرکزي خبر: تفسير موضوعي قرآن كريم اثري از مفسر بزرگ حضرت آيت الله جوادي آملي فطرت و معرفت شناسي در قرآن
قسمت هشتم
در جلد دوازدهم تفسير موضوعي علامه جوادي آملي به موضوع « فطرت » در قرآن كريم پرداخته شده است ; چنانكه جلد دوازدهم عهده دار بحث از موضوع « معرفت شناسي » در قرآن مي باشد.
مباحث فطرت در قرآن در بخش هاي سه گانه زير سامان دهي شده است : مبادي و كليات فطرت در قرآن ; فطري بودن بينش و گرايش به خدا و دين در قرآن ; عوامل و موانع شكوفايي فطرت در انسان .
راه فطرت مخصوص قرآن
شناخت مبدا و معاد و اثبات آن راههاي متعددي دارد كه يكي از آنها راه فطرت است كه شناخت از راه فطرت ويژه قرآن است : « در قرآن افزون بر راههاي عقلي كه براي اثبات مبدا و معاد مطرح است راههاي فطري هم طرح مي شود; يعني اين مطلب كه در نهاد هر انساني گرايش به حقيقت مطلق قدرت مطلق و علم مطلق وجود دارد و نهاد آدمي هستي مطلق قوي محض و عليم صرف را جستجو مي كند و زنده اي كه هرگز نمي ميرد مطلوب اوست مخصوص قرآن كريم است . »
چرا كه « قرآن كريم به لحاظ اينكه كتاب نور و هدايت است نه كتاب عقلي محض روش آن نه روش اهل كلام است و نه روش حكما بلكه افزون برداشتن همه مزاياي آن دو رشته فضيلتي دارد كه مخصوص خود اوست ; زيرا قرآن كريم گاهي از راه فقر موجود امكاني و اين كه فقير محتاج به غني است استدلال مي كند و گاهي از راه حركت موجودهاي متحرك و نياز آن به محرك غيرمتحرك و زماني از راه حدوث و احتياج حادث به مبدا قديم و گاهي از راه نفس و مانند آن مبدا جهان هستي را اثبات مي كنند. گاهي نيز از راه فطرت هستي آن ذات ازلي را ثابت مي نمايد. »
راه محبت
آيت الله جوادي آملي در تبيين فطرت از راه محبت اظهار مي دارد : « قرآن كريم بهترين راه وصول به هدف را راه محبت خداوند مي داند كه همان راه فطرت است . » و در اين مسير « رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم اسوه محبت و دليل طي راه محبت و راه فطري است او الگوي محبت و تولي حق است و با تبعيت از حبيب الله مي توان محبوب خدا شد. پيروي از حبيب الله طي راه محبت است و طي راه محبت محب خداوند را محبوب حضرتش مي كند. »
استاد اضافه مي كنند : « همان طور كه قرآن كريم هم پويندگان راه محبت خداوند را بشارت را داده و هم منحرفان از طريق محبت را هشدار داده و تهديد كرده است روايات ائمه طاهرين (عليهم السلام ) نيز چنين است . بعضي از روايات پويندگان محبت الهي را بشارت مي دهد و بعضي از آن منحرفان از طريق محبت خدا را انذار مي كند. »
تقوا و شكوفايي فطرت
علاوه جوادي آملي در بحث از عوامل شكوفايي فطرت كمال طلب و حقيقت جو تعاليم الهي توسط انبيا و تزكيه نفس و رياضت را عامل شكوفايي فطرت معرفي مي كند و درباره رياضت مي فرمايد : « انسانيكه روحش را از طريق رياضت و تهذيب و دلش را تزكيه و تطهير كرد غيبت جهان و ملكوت عالم را مشاهده مي كند. منطق قرآن كريم آن است كه اگر انسان علاقه اش را از دنيا كم كند حقايق الهي از قلبش مي جوشد و اين ظهور حقايق يا براي آن است كه در نهاد او اين معارف ذخيره شده بود و وقتي حجاب كنار رفت آنچه در دل او ذخيره شده بود شكوفا مي شود و يا براي آن است كه پرده دل را كنار زده و آيينه دل را گردگيري كرده اسرار عالم در آئينه دل مي تابد و او مشاهده مي كند. تهذيب نفس از گزند علاقه به دنيا به هردو مبنا و معنا چنان در انسان اثر مي گذارد كه انسان با اسرار عالم آشنا مي شود. براي آشنايي به حقايق جهان هستي هم راه تفكر وجود دارد كه با علم حصولي انسان را با آن حقايق آشنا مي سازد و هم راه تقوا وجود دارد كه انسان را باعلم حضوري به حقايق عالم آگاه مي كند. »
مباحث مربوط به معرفت شناسي در قرآن در چهارده فصل ساماندهي شده است و اين علاوه بر بحث هاي پردامنه اي است كه به عنوان مقدمه آورده شده است . عناوين فصول اين جلد بدين قرار است : اركان و مباني معرفت ; معيار معرفت ; معرفت شهودي و معرفت مفهومي با معرفت عقلي و ميزان منطقي ; مصارده ها اصل هاي موضوعي و معرفت هاي مبتني بر فرض ; ثبات قضاياي يقيني و دگرگوني تاريخي علم ; طرح مساله معرفت در آيات قرآن طرح دعاوي منكران معرفت در قرآن با شرايط و موانع معرفت در قرآن ; معرفت و ايمان ; ابزارها و راههاي معرفت ; تقسيم در متعلق معرفت ; مراحل معرفت ; دگرگوني و اعتلاي معرفت .
معرفت در قرآن
از نگاه علامه جوادي آملي : « در قرآن كريم به تفصيل درباره شناخت و اركان آن يعني معلم عالم علم و معلوم و همچنين درباره شرايط وسايل ابزار موانع و حجاب هاي شناخت سخن به ميان آمده است . در بسياري از آيات به حقايق خارجي كه مي توانند معلوم انسان واقع شوند. اشاره شده است ... در قرآن كريم با وجود مباحث مبسوطي كه درباره برخي از اركان و مسائل مربوط به شناخت وجود دارد در مورد اصل وجود معلوم از آن جهت كه محقق و موجودات بحثي ذكر نشده است و اصل وجود جهان خارج و عالم كه مترادف با نفي سفسطه است مفروغ عنه است همان طور كه بطلان سفسطه و ثبوت واقعيت خارج از اولين بديهياتي است كه نه تنها راهي براي ترديد در آن وجود ندارد بلكه به فرض ترديد راهي براي اثبات آن نيز باقي نمي ماند. » آيت الله جوادي آملي درباره جايگاه آگاهي از ديدگاه قرآن مي فرمايد : « قرآن كريم اساس زيست و حيات فردي و اجتماعي انسان را مبتني بر شناخت و آگاهي او قرار داده و تقليد را جز در برخي از فروعات كه متكي بر تحقيق و شناخت است نفي مي كند... بنابراين شخص غيرمجتهد در بخش تقليد نيز موظف به تحقيق است . »
راههاي معرفت
مفسر حكيم با الهام از آيه 8 سوره حج راههاي شناخت را چهار راه معرفي مي كند : راه حس كه براي همگان باز است با راه عقل كه راه خواص است ; راه تهذيب و تزكيه كه براي عارفان گشوده است ; راه كتاب منير و راه وحي كه مختص انبياي الهي است . و آنگاه در نقد حس گرائي و ديدگاه حس گرايان از نگاه قرآني مي گويند :
« قرآن كريم نه تنها ادعاهاي منكران مبدا و معاد را كه داراي انديشه حسي هستند علي رغم اصرار آنها در انكار ادعاهايي متكي بر گمان و ظن مي خواند بلكه شناخت حسي راحتي فاقد صلاحيت براي معرفت امور محسوس نيز مي داند. از ديدگاه قرآن كريم جهان و هرآنچه در آن است ازجمله شناخت آدمي به دو بخش شهادت و غيبت تقسيم مي شود كه همسان نيستند بلكه بخش شهادت فرع و بخش غيب اصل است ... از اين ديدگاه همان گونه كه عالم شهادت نيازمند به عالم غيب و متكي بر آن است معرفت حسي نيز نيازمند به معرفت عقلي و متكي بر آن خواهد بود و اين درحالي است كه معرفت عقلي همانند ديگر امور معقولي كه متعلق به غيب هستند بي نياز و مستقل از حس و محسوسات است . »
تقوا و معرفت
آيت الله جوادي آملي بي تقوائي را مانع بزرگ معرفت و آگاهي مي داند و در مقابل آن تقوا را شرط عمده حصول معرفت « تقوا عمده ترين شرط معرفت حقايق در قرآن شمرده شده است (ان تتقواالله يجعل لكم فرقانا) يعني اگر تقواي الهي پيشه كنيد خداوند براي شما فرقان ـ قوه تمييز حق از باطل ـ قرار مي دهد. اين آيه شريفه با اطلاقي كه دارد تنها به بيان شرط شهود عرفاني اختصاص نداشته و شرط معرفت برهاني را نيز شامل مي شود; به اين معنا كه تقوا هم در فهم عقل و هم در شهود قلب موثر است به طوري كه ادراك صحيح مفاهيم ذهني و ديدن حقايق عيني در پرتو تقوا تامين مي گردد. »
پيوند علم و ايمان در آيات قرآن
از آنجايي كه ارزش انسان به اندازه دانائي اوست و تربيت الهي از طريق ارسال رسل و انزال كتب آسماني براي همواركردن راه نيل به كمال براي انسان است و رسيدن به سرمنزل مقصود همان كمال مطلوب انسان و ايمان به حقيقت هستي است ; در تعاليم قرآن و آموزه هاي عترت ميان علم و ايمان پيوندي ناگسستني ديده مي شود. استاد بزرگوار در اين رابطه مي فرمايد : « قرآن كريم افزون بر تصريح به قضاياي قطعي و شك ناپذير انسان ها را دعوت به ايمان تحقيقي نسبت به اين قضاياي يقيني كرده و ايمان تقليدي نسبت به آنها را وقتي كه مبتني بر ظن و گمان باشد كافي نمي داند. اين خود دليل بر امكان شناخت يقيني از ديدگاه قرآن و بازبودن راه آن برروي همگان است گرچه راهيان راه تحقيق اندك باشند. قرآن كريم بر اين اساس در بسياري از آيات به مجادله با معاندان و كفار پرداخته و ضمن اقامه برهان بر صحت آنچه به آن دعوت مي كند مخالفان را به بي برهاني متهم كرده و يا مدعاي آنها را غيرقابل برهان مي خواند. » ولي معرفت مطلوب قرآن از اين سطح هم فراتر مي رود و « قرآن كريم ضمن آن كه ايمان مبتني بر شناخت برهاني را محترم مي داند از پيمان و ميثاقي كه مبتني بر شناخت شهودي انسان است نيز ياد كرده و انسان را به توجه و يادآوري آن پيمان فرامي خواند. » معرفت از ديدگاه قرآن ويژگي ديگري نيز دارد; استاد تصريح مي كند : « قرآن كريم شناخت افقي و عرضي اشياي طبيعي را جداي از شناخت عمودي و طولي آنها مطرح نكرده بلكه همواره با بيان روابط عرضي اشيا با هم از رابطه طولي آنها يا خالق و مبدا آفرينش نيز سخن گفته است . »
قرآن كريم ضمن آن كه ايمان مبتني بر شناخت برهاني را محترم مي داند از پيمان و ميثاقي كه مبتني بر شناخت شهودي انسان است نيز ياد كرده و انسان را به توجه و يادآوري آن پيمان فرامي خواند
قرآن كريم بهترين راه وصول به هدف را راه محبت خداوند مي داند كه همان راه فطرت است
انساني كه روحش را از طريق رياضت و تهذيب و دلش را تزكيه و تطهير كرد غيب جهان و ملكوت عالم را مشاهده مي كند
جمعه 5 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: واحد مرکزي خبر]

[مشاهده در: www.iribnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 542]