كتابخانه آستان قدس رضوي قديمي ترين نهاد پژوهشي‌كشور

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: كتابخانه آستان قدس رضوي قديمي ترين نهاد پژوهشي‌كشور

كتابخانه آستان قدس رضوي براي پژوهشگران ايران نامي معتبر و قابل احترام است. در سه دهه اخير در اين مجموعه گام هاي موثري براي ارتقاي سطح پژوهش كشور برداشته شده است.

وجود ساختماني بزرگ و باشكوه در قلب مشهد رضوي با افزون بر 28 هزارو800 متر مربع فضاي مطالعاتي و دسترسي راحت علاقمندان به تازه‌هاي علمي، به 73 هزارو954 نسخه كتاب‌هاي خطي منحصر بفرد، 36 هزارو 261 نسخه كتاب‌هاي چاپ سنگي انحصاري 20 ميليون و 422 هزار و 859 نسخه كتابهاي چاپي در تمامي رشته‌ها، امكان بهره‌مندي از 6 ميليون و 750 هزار نسخه سند، يك ميليون نسخه نشريات ادوار مختلف، 42 هزار حلقه ميكروفيلم، 30 هزار قطعه عكس، 2هزار برگ نقشه و در مجموع ايجاد فرصت بررسي 10 ميليون مدرك قابل تحقيق و اسناد، اين كتابخانه را به وزنه‌اي موثر در جهان اسلام و حوزه‌هاي تحقيق و پژوهش جهان تبديل كرده است.

در سالهاي اخير به موازات حضور روزانه دهها هزار استاد و دانشجو و پژوهشگر و تشنگان مطالعه و فراگيري در اين كتابخانه، تبادلات گسترده‌اي با محافل علمي جهان صورت گرفته كه اين تبادلات شأن اين نهاد معتبر را اعتلايي ويژه بخشيده است.

كتابخانه آستان قدس به روايت اسناد موجود ،قديمي‌ترين نهاد پژوهشي ايران است. اين مجموعه كه به بركت وجود مضجع شريف حضرت رضا(ع)، وقف كتاب از سوي ارادتمندان و حضور گسترده طالبان علم در مشهد روند تكاملي خود را در سده‌هاي گذشته طي كرده و امروز به شجره‌اي خوش رايحه در نزد دانشوران تبديل شده، در ادوار گوناگون خدمات ارزنده‌اي به حوزه‌هاي علمي كشور ارائه كرده است.

در اين گزارش كه بررسي‌هاي الهه محبوب كارشناس پژوهش مديريت امور اسناد ومطبوعات كتابخانه مورد استناد قرار گرفته است. اطلاعاتي از شكل‌گيري كتابخانه آستان قدس از آغاز تا دوره قاجاريه ارائه مي‌شود.

كتابخانه آستان قدس از جمله كتابخانه‌هاي وقفي قديمي است كه تا به امروز پا بر جا مانده و در حفظ ونگهداري ميراث گذشتگان سهم بسزايي دارد. در مورد پيشينه كتابخانه دو ديدگاه وجود دارد؛ ديدگاه نخست سابقه آن را به زماني منتسب مي‌داند كه نخستين قرآنها و جزوات قرآني در قرن چهارم وقف روضه منوره شد.

در حالي كه در اين سالها اثري از نام كتابخانه در منابع يا يادداشتهاي كتب وقفي ديده نمي‌شود.

گروه ديگر سابقه كتابخانه را منسوب به قرن نهم و دوره تيموري دانسته‌اند. استناد آنها بدين قضيه، معطوف مي‌شود به وقفنامه موجود در حاشيه كتاب تفسير ابوالفتوح رازي كه در سال 861ق. به همراه چند جلد كتاب ديگر وقف روضه شريفه شد و چنين نتيجه گرفته‌اند كه كتابخانه آستان مقدسه رضوي در سال 861ق. براي استفاده عموم داير بود و همه قسم از صحايف و تفاسير و لغات وغيره را داشته است. البته اين نظريه نيز تا حدي قابل ترديد است. وقف‌نامه اين نسخه اصلا به كتابخانه اشاره‌اي ندارد و تنها از حرم ياد كرده، اين اشارات نمي‌تواند دليل وجود كتابخانه و رونق آن در اين دوره باشد.

نخستين منابعي كه به نام كتابخانه اشاره شده مربوط به دوره صفويه است. بنابراين تا پيدا نشدن منبع مطمئن ديگري كه به قبل از اين تاريخ اشاره كند،تأسيس تاريخ كتابخانه را بايد به همان دوره صفويه منتسب كرد.

* تاريخ كتابخانه

همان‌گونه كه مطرح شد در عصر صفوي نخستين درون‌مايه‌هاي كتابخانه شكل گرفت و اساس و پايه يكي از قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي وقفي بنا نهاده شد. سياست حكومت صفوي درجهت توجه به بارگاه مقدس رضوي و شهر مشهد باعث توسعه تشكيلات اداري ‌آستان قدس شد كه به نوبه خود در رشد و پويايي كتابخانه موثر بوده است.‌

وقف كتاب توسط شاهان و شاهزادگان صفوي و برخي از علماي بزرگ اين دوره از جمله شيخ بهايي و ابن خاتون باعث افزايش منابع كتابخانه شد. در اين دوره ضمن تشكيل چارت اداري كتابخانه و مشخص شدن مشاغل موردنياز براي اداره كتابخانه، فهرستهايي براي ثبت و بازيابي اطلاعات تهيه و مكاني در حرم براي آن ساخته شد.

در دوره افشاريه كتابخانه با همان سبك و سياق عصر صفوي به حيات خود ادامه داد. نادرشاه افشار به مانند اسلاف خويش در زمينه وقف كتاب بر آنها پيشي گرفت و حدود 700 جلد كتاب را كه از كتابخانه سلطنتي اصفهان آورده شده بود وقف كتابخانه آستان قدس كرد. در طومار عليشاهي كه در همين دوره توسط جانشين نادر -‌ عليشاه - تنظيم شد نام شماري از كاركنان كتابخانه به عنوان حقوق‌بگيران آستانه مقدسه آمده است.

در دوره قاجار كتابخانه آستان قدس شاهد تغيير و تحولات اساسي بود تا اواسط دوره قاجار تقريبا همان شيوه سابق براي اداره كتابخانه به كار مي‌رفت. اما در اين زمان در ساختار اداري آن تغييراتي حاصل شد و مشاغلي از جمله رياست براي اداره آن تعيين شد و در شرح وظايف مشاغل قديمي آن تغييراتي بوجود آمد. در اواخر اين دوره القاب بسياري در كتابخانه پديد آمد كه برخي از آنها مصدر هيچ گونه كاري نبودند و فقط از آستانه حقوق دريافت مي‌كردند. در اين دوره قرآنها از كتابها مجزا شدو دو ساختمان به كتابخانه اختصاص شد. متوليان عصر قاجار توجه ويژه‌اي به كتابخانه مبذول داشتند. ناصرالدين شاه در هر دو سفر خود به مشهد ضمن بازديد از كتابخانه دستوراتي را براي رتق و فتق امور آن صادر كرد. متوليان اين دوره هم هر كدام به نوبه خود از توسعه و تجهيز كتابخانه غفلت نورزيدند و تلاشهايي را در جهت افزايش موجودي كتابخانه، تجهيز ساختمان آن و... انجام دادند.‌

نابساماني وضع آستانه از نظر مالي و اداري در اواخر دوره قاجار بر كتابخانه هم تاثير گذاشت. بنا به نوشته كساني كه اين زمان از كتابخانه بازديدي داشتند: ‌

در سال 1343 ه- . ق كميسيون اصلاحاتي در آستان قدس تشكيل شد كه اعضاي آن از طرف رئيس‌الوزراي وقت ماموريت داشتند اصلاحاتي را در انجام امور مالي و اداري آستانه انجام دهند. اين اصلاحات شامل كتابخانه هم شد. در اين زمان به رهبري فضل‌الله آل داوود تشكيل شد كه ضمن شمارش كتابها و ثبت آنها نظامنامه‌اي را در جهت اداره امور كتابخانه تدوين كرد و پيشنهادهايي كه كميسيون عرضي مطرح كرد پايه و اساس تحولات جدي كتابخانه قرار گرفت.‌

*‌ سازمان اداري‌

براي بررسي مشاغلي كه در كتابخانه كاربرد داشته مي‌توان آن را به دو دسته تقسيم كرد: دسته اول مربوط به مشاغلي است كه در هر سه دوره تاريخي در كتابخانه وجود داشته و به امور كتابخانه مشغول بودند.

از جمله كتابدار، صحاف و... البته عنوان برخي از آنها در دوره قاجار تغيير يافت اما وظايف يكي بود. ضمن اينكه در وظايف برخي از مشاغل نيز در همين دوره تغييراتي حاصل شد. دسته دوم مشاغلي است كه در دوره قاجار به وجود آمدكه فهرست وار بدان اشاره خواهد شد.

*‌ كتابدار‌

نخستين شغلي كه در كتابخانه به وجود آمد شغل كتابداري بود. كتابدار تا اواسط دوره قاجار به نوعي رئيس كتابخانه به شمار مي‌آمد و معمولا از بين افراد عالم انتخاب مي‌شد و در برخي دوره‌ها به صورت موروثي از پدر به پسر مي‌رسيد. از جمله خانداني كه ساليان سال كتابداري كتابخانه آستانه مقدسه را برعهده داشتند، خاندان دانشمند استرآبادي بودند كه در عهد صفوي اين مهم را عهده‌دار بودند.‌

وظيفه كتابدار از ابتدا تا اواسط دوره قاجار نظارت بر تمامي امور كتابخانه اعم از تحويل كتابهاي وقفي و نذري، ثبت و ضبط آن، نظارت بر كار صحافي و كتابهاي صحافي شده،‌ امانت كتاب به مراجعان و ساير هزينه‌هاي جانبي كتابخانه بود. اما بعد از تاسيس شغل ناظمي و رياست در دوره قاجار، ابتدا بسياري از اين وظايف توسط ناظم و بعدها توسط رئيس انجام مي‌شد و وظايف كتابدار محدود به امانت‌دهي به مراجعان و تحويل منابع با نظارت رئيس شد.‌

*‌ صحاف‌

از جمله مشاغلي كه در هر كتابخانه به دليل نياز كتابها به مرمت و تجليد به وجود آمده صحافي است. كتابخانه آستان قدس نيز از اين امر مستثني نبود و از همان دوره صفويه صحافان به كار مرمت، وصالي، تجليد و صحافي و... مي‌پرداختند. صحافي به دو شكل صورت مي‌پذيرفت؛ يكي اين كه به مانند ساير مشاغل كتابخانه، افرادي به صورت رسمي در كتابخانه كار مي‌كردند كه كار صحافي توسط آنها انجام مي‌شد. دوم اينكه صحافان به صورت مقاطعه‌اي تعدادي از كتابهاي كتابخانه را صحافي مي‌كردند. و بابت مواد و مصالح و دستمزد خود هزينه دريافت مي‌كردند. در هر دو صورت كار صحاف بايد پس از تأييد استادان هزينه پرداخت مي‌شد. وسايل صحافي شامل خياطه، تيماج، كاغذ، كاغذ سمرقندي و هندي، كاغذ گوني، ابريشم، چسب و سريش، طلا، لاجورد براي پوشش [جلد]، چيت براي لفافه، كاغذ و ورق براي كسر و تذهيب و حاشيه دور صفحات، پارچه براي حاشيه، نشاسته براي چسب و لعاب، حنا براي رنگ كاغذ، صابون براي صيقل، تيماج و ميشين براي جلد، تخته و گاهي مقوا بوده كه توسط صحاف تهيه مي‌شد. صحافي در محلي با عنوان صحافخانه انجام مي‌شد. برخي صحافان كتابخانه از جمله ملامحمد حسين صحافباشي و فرزندانش توانستند در امور صحافي ابتكاراتي انجام دهند و از زمره نام‌آوران عصر شوند.‌

*‌ مصحح‌

مصحح كه گاهي اوقات به او مقابله‌كننده هم مي‌گفتند، وظيفه داشت تا غلطهاي املايي و نادرست نسخه‌ها را اصلاح كند و معمولا در كنار كاتبان به اين امر اشتغال داشت.‌

مصححان در كتابخانه غلطهاي املايي كتابها به ويژه قرآنها را تصحيح مي‌كردند. راجع به عملكرد واقعي اين سمت در دوره صفويه و افشاريه اطلاعات كمي موجود است. اما در دوره قاجار مصححان حضور و فعاليت بيشتري داشته و عمده كار آنها تصحيح غلطهاي املايي كتابها به ويژه قرآنها بوده است. ابتدا، اين امر در مورد قرآنهاي حرم به كار مي‌رفته است اما بعد شامل تمام كتابهاي وقفي شد. مصححان دستور داشتند تا در آيين تلاوت قرآن حفاظ در ماه مبارك رمضان شركت جويند و غلطهاي املايي قرآنها را تصحيح كنند. در اين آيين رئيس و برخي از اعضاي كتابخانه حضور داشتند. (1333 هـ . ق.)

*‌ عزبان‌

در دوره صفويه عزبان جزو فراشان دفتر بودند.

در كتابخانه شغلي به نام عزب كتابخانه وجود داشته است. در اسناد هيچ اشاره‌اي به وظايف آنها نشده است. احتمالا اين افراد امور دفتري كتابخانه را انجام مي‌دادند. در دوره قاجار نامي از عزبان نيست. اما وظايف آنها را مشرفان انجام مي‌دادند.

*‌ كليددار

اين شغل به نوعي درباني و نگهباني از كتابخانه محسوب مي‌شد. در دوره صفويه و افشاريه اين شغل وجود داشته اما در دوره قاجار نامي از اين شغل ديده نمي‌شود و وظايف كليددار را دربان كتابخانه انجام مي‌داده است.‌

دسته دوم شامل مشاغلي بود كه در عهده قاجار در كتابخانه به وجودآمد. وظايف برخي از آنها به طور دقيق مشخص نيست. و گاهي شباهتهايي در انجام برخي از وظايف بين اين مشاغل ديده مي‌شود. برخي از آنها همچون محرر و طغرانويس به صورت مقطعي با كتابخانه همكاري مي كردند. اما نام آنها در اسناد پرداخت مواجب كاركنان كتابخانه در همان زمان آمده است.

*‌ القاب‌

غير از خطابها و عناويني كه براي هر شخص به كار مي‌رفت. تقريبا از اواسط دوره قاجار القاب زيادي در كتابخانه به وجود مي‌آيد كه مصدر هيچ گونه كاري نبودند فقط حقوق دريافت مي‌كردند. اين القاب شامل: صدر، اعتمادالكتاب، ثقه`‌الكتاب، مشيرالكتاب و معتمدالكتاب بودند.

*‌ خدمات كتابخانه‌

خدماتي كه در اين دوره‌ها داده مي‌شد تقريبا از اصول يكساني پيروي مي‌كرد. امانت كتاب برابر شرايط واقفين كه يا در وقفنامه جداگانه و يا در يادداشتهاي ظهريه كتابها بدان اشاره كرده بودند و با اصول مرسوم صورت مي‌پذيرفت. منظور از اين اصول همان امانت قرآنها به حفاظ براي تلاوت در حرم بود. اين نوع امانت دادن تا اواسط دوره قاجار حفظ شد. در اين دوره به دليل آسيب ديدن قرآنهاي خطي، امانت كتابها و قرآنها ممنوع شد و فقط ارائه خدمات در محل كتابخانه ميسر گشت. براي قرآنهايي كه برابر رسوم در حرم تلاوت مي‌شد، با جايگزيني اين قرآنها با قرآنهاي چاپي مشكل برطرف شد.

‌*شيوه تامين منابع‌

راه اصلي تامين منابع همان وقف و نذر بود كه در صورت آسيب ديدن كتابها مرمت مي‌شد. در دوره صفويه كاتباني حضور داشتند كه به نوشتن و استنساخ كتب مشغول بودند. در دوره افشاريه شاهدي بر حضور آنها نيست. در دوره قاجار يكي از راههاي تامين منابع خريد كتابها است. از كاتبان نشاني در كتابخانه نيست. در اين دوره تلاشهايي در جهت يافتن كتب مفقوده مي‌شود كه بر موجودي كتابها افزوده مي‌شود.‌

‌*نوع منابع‌

علاوه بر قرآنها و جزوات قرآني، تفاسير و كتابهايي در موضوع فقه، اصول ، اخبار و حديث، طب ، تاريخ و ادبيات و ... . تعداد مرقعات، اسناد و وقفنامه‌ نيز در كتابخانه نگهداري مي‌شد. در اواخر دوره قاجار روزنامه‌ها و مجلات نيز بر تنوع منابع كتابخانه افزوده شد.‌

‌*فهرستها‌

در كتابخانه آستان قدس از همان دوره صفويه فهرستها و سياهه‌هاي مختلفي تهيه شده كه هر كدام از آنها كاربرد خاصي داشته‌اند. برخي از آنها فهرست تمامي موجودي كتابخانه است و برخي فهرست كتابهايي است كه در همان سال وقف يا نذر شده است. نكته مشترك در همه آنها اين است كه همه آنها موجودي كتابها و اموال كتابخانه را در سالهاي مختلف نشان مي‌دهند؛ راههاي تامين كتاب و تعداد و نوع كتب وقفي و مرمتي. محل نگهداري كتابها و وسايلي كه ضميمه كتابها است، نوع طبقه‌بندي كتابها، شيوه نسخه‌شناسي و ....‌

هدف از تهيه فهرستها، ‌علاوه بر بازشماري و كنترل نسخه‌ها كه در اصطلاح بدان تلقي مي‌شد، بازيابي اطلاعات هم بود. چرا كه فهرستها معمولا با مشخصات كامل نسخه‌شناسي و هر كدام به صورت موضوعي ترتيب مي‌يافت. در قبوض امانت همين مشخصات ذكر مي‌شد و در چيدمان و طبقه‌بندي به ويژه قرآنها تقريبا از همان شيوه فهرست استفاده مي‌شد.‌

به ميزان گسترش اسناد تعداد فهرستها هم روند صعودي داشته است. در دوره صفويه دو فهرست تهيه مي‌شد. در حالي كه در دوره افشاريه اين تعداد افزايش يافت و در دوره قاجار به شكل كتابچه و در سالهاي مختلفي تهيه مي‌شود. اين روند صعودي در خصوص عرض و كنترل كتابها هم صادق است. در دوره قاجار علاوه بر تهيه فهرستها به صورت كتابچه برخي از آنها در كتابهاي اين دوره هم چاپ شده است. اين نشان مي‌دهد كه گاهي فهرستها را در اختيار مراجعان قرار مي‌دادند.‌

‌*ساختمان و تجهيزات‌

ساختمان كتابخانه در دوره صفويه ساخته شد، در دوره افشاريه تعمير و در دوره قاجار علاوه بر تعمير گسترش يافت. در اين دوره قرآنها از كتابها جداشد و دو محل به كتابخانه اختصاص يافت. يكي با عنوان قرآن خانه در ايوان طلا و ديگري كتابخانه كه در جنب كشيك‌خانه خدام بود. در مورد تجهيزات، ابتدا كتابخانه با فرش، گليم و جاجيم مفروش مي‌شد. در دوره افشاريه چند قفسه كتاب به ملزومات آن اضافه شد و اين امر در دوره قاجار ادامه يافت. علاوه بر قفسه كتاب، از تعدادي صندوق و صندوقچه نيز براي نگهداري كتابها به ويژه قرآنها استفاده مي‌شد. معمولا اين وسايل با كتاب وقف شده همراه بود.‌

‌*هزينه‌ها و امور مالي كتابخانه‌

بودجه كتابخانه از ماحصل موقوفات تامين مي‌شد. در دوره‌هاي صفويه و افشاريه وقفنامه‌اي كه مرتبط با كتابخانه باشد موجود نيست و هزينه كتابخانه از موقوفاتي كه مصارف عام داشتند تامين مي‌شد.از دوره قاجار دو وقفنامه هست كه قسمتي از مصارف آن به كتابخانه و آن هم تعمير كتب اختصاص دارد. يكي وقفنامه عبدالمجيد خان براي صحافي و نگاهداري كتابهاي كتابخانه كه دو دهم حق التوليه را به ملامحمد كتابدار و پس از او به كتابداران ديگر اختصاص داده است. (تاريخ 1212 هـ . ق) دوم وقفنامه حاجي مهدي قلي خان قرايي در سال 1289 ه- . ق كه يكي از مصارف آن را به تعمير قرآنها و كتب مندرسه در كتابخانه و حرم اختصاص داده است.‌

هزينه‌هاي كتابخانه علاوه بر پرداخت حقوق كاركنان، شامل خريد وسايل براي صحافي و مرمت كتب، پرداخت دستمزد به صحافان مقاطعه‌اي و تعميرات ساختماني كتابخانه بود. در دوره قاجار هزينه خريد كتاب و هزينه‌هاي مصرفي (خريد قند و چايي) هم بدان اضافه شد.

يکشنبه 31 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 374]