گفت وگويى با دكتر ضياء موحد در مورد نسبت منطق با دنياى امروز و انسان ايرانى رسالت منطقى !

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: گفت وگويى با دكتر ضياء موحد در مورد نسبت منطق با دنياى امروز و انسان ايرانى رسالت منطقى !
[عليرضا سميعى ]
زندگى معاصر به يك معنا زندگى در متن مغالطات است. ما در روزگارى زندگى مى كنيم كه اغلب دلايل و الگوهاى زندگى را رسانه ها توليد مى كنند. رسانه ها در دنياى ما بيشتر تبديل به پايگاه هايى براى قدرت هاى جهان شده اند كه سعى مى كنند انسان ها را به وسيله امواج كنترل كنند. در اين ميان يكى از مهمترين عرصه هايى كه مى تواند در برابر آن ايستادگى كند منطق است. زيرا مى تواند دلايل را به محك دقت خود بسنجد و از مغالطه كناره بگيرد. ايران سرزمينى است كه منطق در آن بسيار باليده است. به اين مناسبت به سراغ دكتر ضياء موحد رفتيم تا درباره رسالت منطق و وضع آن در ايران به گفت وگو بنشينيم.
ارسطو منطق و يا ارغنون را بنيان نهاد تا از تفكر اصيل در برابر سفسطه دفاع كند. در روزگار ما نيز گروه هايى يافت شده اند كه نوع خاصى از فلسفيدن كه غيرعقلانى است را رواج مى دهند. از سوى ديگر شاهد هستيم كه منطق در دانشگاه ها عقب نشينى كرده و گويى مبارزه جويى قديمى خود را از دست داده است. در عوض منطق دانان را مى بينيم كه خويش را سرگرم مجادلات دشوار درون گروهى كرده اند. آيا اين فاصله گيرى از جامعه به نوعى فاصله گرفتن از اهداف و رسالت اوليه منطق است
در هر دوره اى كسانى يافت مى شوند كه از فلسفه در جايگاه سفسطه سود مى برند و يا به راه هايى بسيار غيرعادى مى روند. قدما در توصيف منظور چنين كسانى از اصطلاح «خالف تعرف» يا همان «مخالفت كن تا مشهور شوى» استفاده مى كردند. من اين توصيف را ناكافى مى دانم. چه، بسيارى از ايشان با جديت به عقايد خويش پايبند هستند. در حقيقت آنچه فلسفه كانتيننتال يا اروپاى متصل را از فلسفه تحليلى جدا مى كند « Justification » يا توجيه است. يعنى هرچه ما در فلسفه تحليلى استدلالى هستيم و سعى مى كنيم مباحث مان داير بر توجيه باشد آنها كمتر به تقويت وجوه استدلالى خود علاقه نشان مى دهند. «پل استون» فلاسفه را از نقطه نظر توجه به استدلال دسته بندى نموده و عقيده دارد بار استدلالى فلسفه اروپاى متصل كمتر است. البته ما مى توانيم براى رصد كردن سفسطه ها از ابزار منطق استفاده كنيم، در حيطه «فرمالوژى» [صورى] مشكلى وجود ندارد. مثلاً تعريف كامپيوتر به سادگى مهندسى برق به علاوه منطق است. جايگاه چنين پديده اى از لحاظ علمى و تكنولوژيكى بسيار محفوظ است. اصولاً پديده هاى كاملاً صورى به ندرت گرفتار مغالطه مى شوند. ولى در حوزه عمومى مى بايد از نوعى بيان غيرصورى استفاده كرد. اساساً بيان غيرصورى براى تبيين حوزه هايى بنيان مى شود كه احتمال مغالطه در آنها بالا مى رود. ما مى دانيم كه مردم از نوعى استدلال غيرصورى استفاده مى كنند كه ريشه در منطق صورى دانشگاهى قرص و محكم دارد. به همين خاطر گفته مى شوداگر كسى به مطالعه منطق رياضى بپردازد تا خوب استدلال كند، عمر خويش را تلف كرده است. اما كاربرد منطق اين فرمالوژيك اين است كه نشان مى دهد منطق شهودى مردم چگونه كار مى كند، به چه صورت به مغالطه مى افتد و اساساً چگونه است كه در گفت وگوى عمومى مردم مغالطات يكديگر را درك مى كنند.‎/‎/ كاربرد ديگر اين گرايش تدقيق در نوشته هاى فلاسفه است بدين صورت كه پاراگراف هايى از يك مقاله يا كتاب انتخاب مى شوند تا بدانيم از چه استدلالى استفاده كرده اند يا دچار چه اشكالى هستند؛ بدين ترتيب مى توانيم بر روى فلاسفه اى كه به استدلال و توجيه اهميت كمترى داده اند تحقيق كنيم. انجمن حكمت مجله اى دارد كه در راستاى همين نهضت «اين فرمالوژيك» (Informalogic) (غيرصورى) است. اين فعاليت ها بدين منظور انجام مى شود كه ما از تعهد فلسفه دور نشويم از اين رو «اين فرمالوژيك» دركنار «فرمالوژيك» پايه گذارى شده است.
به نظر مى رسد در عصر سلطه رسانه، «اين فرمالوژيك» مى بايد معطوف به ابزارهايى باشد كه در تماس نزديك با مردم هستند
يكى از مهمترين كارهايى كه در كتاب ها و مقالات «اين فرمالوژيك» [غيرصورى] انجام مى شود تحليل سخنان سياستمداران است تا نشان دهد چه اشكالاتى در استدلال هاى ايشان وجود دارد. در منطق قديم ۱۴ نوع سفسطه و مغلطه طبقه بندى شده بود. هم اكنون كتاب هايى وجود دارد كه بيش از ۳۰۰ نوع راه استدلالى انحرافى را معرفى مى كنند و تازه اين مجموعه ها در حصر عقلى هم نيستند. چرا كه دامنه استدلال هاى فريب دهنده و اغواكننده باز است و مى توان به آن افزود.
منطق نزد ايرانيان بسيار توفيق آميز بود. حتى در قرن بيستم تنها سهم ما از توليد علم طراحى منطق فازى توسط لطفى زاده بود. چرا چنين موفقيت هايى در زمينه منطق نصيب ايرانيان شد
در دوره اى، يعنى تا قرن هفتم، منطق در ايران بسيار شكوفا بود. پس از آن مباحث منطقى به واسطه ترجمه هاى لاتين به اروپا رفت. من مقاله اى نوشتم كه در يك مجله معتبر چاپ شد و مورد توجه اساتيد خارجى قرار گرفت. در آن مقاله بحث از ۴ فرمول در مطالعات منطق موجهات بود كه دو تا از آنها به نام «باركن» يك فيلسوف زن امريكايى و دو ديگر به نام «بوريك» يك فيلسوف قرن چهاردهمى ثبت شده است. من توضيح دادم كه پيش از اينها ابن سينا آنها را كشف كرده بود. اين نشان مى دهد كه ما تا چه پايه درخشان و دقيق بوديم. ولى رفته رفته فلسفه ما عرفان زده گشت و طبعاً بار منطقى آن كاسته شد. فضايى كه در ايران حاكم بود باعث مى شد منطق رو به ضعف و زوال بگذارد و چندان تقصيرى متوجه مردم ايران نبود. بعد از انقلاب اولين كنگره بين المللى در ايران به راه افتاد و يك مدرسه منطق تأسيس شد. دوباره ايرانيان به منطق علاقه مند شدند و هم اكنون دانشجويان و اساتيد منطق رياضى ما در حال سهيم شدن در منطق قرن بيستم هستند، اما در زمينه منطق فلسفى هنوز كم كار هستيم و بايد سرمايه گذارى بيشترى در جهت جذب دانشجويان به اين رشته انجام شود.
آيا انگيره هاى كلامى باعث توجه به منطق شد يا دلايل ديگرى دانشمندان ما را از قرن سوم تا قرن هفتم جذب مى نمود
انگيزه هاى كلامى بسيار مؤثر بود. زيرا در دوران بنى عباس در جامعه ايران به جز مسلمانان يهودى ها، مسيحى ها و زرتشتيان حضور داشتند و طبيعى بود كه مباحث كلامى ميان آنها در بگيرد. براى پاسخگويى نيز فلسفه و كلام به وجود آمد. پس از ترجمه آثار افلاطون و ارسطو ، دانشمندان به سمت فلسفه محض رفتند. ابن سينا از لحاظ تعقل در رأس آنها قرار داشت و هنوز آثارش قابل استفاده است. به گونه اى كه هم اكنون دوباره در غرب به وى توجه مى شود. از اين رو هم به اعتبار كلام و مسائل مذهبى به مباحث منطقى و فلسفى پرداخته مى شد و هم به اعتبار ارزش ذاتى آنها. به عنوان مثال كسى مانند«كاتبى» كه در زمينه رياضى و هيئت نيز كار مى كرد به كاتبى منطقى شهره بود زيرا به مباحث منطق علاقه داشت و يك قضاوت منصفانه نشان مى دهد كتاب و حاشيه هايش يكى از بهترين كتب دنيا در اين زمينه است.
آيا در ايران گرايش ها و مكاتب مختلف منطقى وجود داشت يا همه در ادامه يك حركت رشد مى كردند
منطق نه تنها در ايران بلكه در تمام دنيا تا اواخر قرن نوزدهم به صورت ارسطويى منحصر مى شود. «امانوئل كانت» اين فيلسوف بزرگ آلمانى مى گويد: منطق ارسطويى كامل است و كسى نمى تواند چيزى بدان بيفزايد.
شما دركنار كار منطق درگيرى هاى جدى نيز داريد. از اين حيث با نوعى گرايش عرفانى و شهودى آشنا هستيد كه در ذهن مردم و حتى انديشمندان ايرانى رسوب كرده است. شعار پاى استدلاليون چوبين بود نه تنها از منطق و خرد دورى مى جويد بلكه حتى موضعى خصمانه در برابر آن مى گيرد. با توجه به آشنايى خود در هر دو حوزه لطفاً درباره اين معضل توضيح دهيد
يك نوع تفكر حماسى و مثبت از آن نوع كه مثلاً در بوستان سعدى وجود دارد در ادبيات به چشم مى خورد. گونه اى روحانيت كه آدمى را جزوى از طبيعت فرض مى كند تا جايى كه بتوانيم ارتباط دوستانه اى باموجودات ازآدمى و جمادى داشته باشيم. عرفان بدين معنا هيچ مخالفتى را بر نمى انگيزد. ما با نوعى عرفان بازارى مشكل داريم كه به خانقاه رفتن و هوحق كشيدن ختم مى شود. آدمى به سرعت در آن به مدارج بالا مى رسد و از عجايب اش اين كه گفته مى شود نبايد به دنبال تحقيق در حقايق رفت بلكه بايد نشست تا حقايق شخصاً بيايند و الهام شوند. اين نگاه بسيار راحت طلبانه و فريبنده است و مسلم بدانيم كه مضر خواهد بود.
اكنون وضع منطق در ايران و همچنين در خارج از ايران چگونه است
روزى نيست كه در دنيا كتاب منطقى تازه اى به بازار نيايد، مقالات فراوان و حتى كتب درسى زيادى تأليف مى شوند،تعداد قابل توجهى مجله تخصصى چه در شاخه صورى محض و چه در شاخه فلسفى به صورت مرتب بيرون مى آيد. 8 مجله ازآن شمار را ما در انجمن حكمت در اختيار داريم ، بعضى از آنها متجاوز از ۴۰ سال است كه منتشر مى شوند و روز به روز به سطح كيفى آن افزوده مى گردد. به گونه اى كه وضع منطق در حال حاضر با دهه هاى پيش قابل مقايسه نيست.
در ايران نيز خوشبختانه وضع تغيير كرده است. وقتى من در سال ۱۳۶۱ به ايران آمدم تنها يك كتاب منطق از مرحوم مصاحف به نام «مدخل منطق صورت» موجود بود. اين كتاب روش كهنه اى را انتخاب كرده بود و يك راه سربالايى براى علاقه مندان به يادگيرى منطق محسوب مى شد. اما الآن كتاب هاى تأليفى و ترجمه اى قابل مقايسه با گذشته نيستند.
همچنين دانش دانشجويان ما. هم اكنون دانشجويانى كه به دانشگاه هاى معتبر فرستاده بوديم بازگشته اند و در حال تدريس و مقاله نويسى هستند.
شنبه 30 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 66]