نويسنده: كاميارصداقت ثمرحسينى جهانى شدن و زبان فكرى ما

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: كاميارصداقت ثمرحسينى جهانى شدن و زبان فكرى ما
خبرگزاري فارس: اين نوشتار، يك بررسى نظرى پيرامون نقش و جايگاه زبان فكرى ملت‏ها در دوران موسوم به جهانى شدن است. مبناى نظرى اين نوشتار، مجموعه مؤلفه‏هايى برگرفته از سنت‏هاى فكرى موجود در جهان اسلام است.

مقدمه:

اين نوشتار، يك بررسى نظرى پيرامون نقش و جايگاه زبان فكرى ملت‏ها در دوران موسوم به جهانى شدن است. مبناى نظرى اين نوشتار، مجموعه مؤلفه‏هايى برگرفته از سنت‏هاى فكرى موجود در جهان اسلام است. محتواى هر نظريه برگرفته از منابع فكرى مختلفى است كه به رغم بيان مؤلفه‏هاى آن در گذشته، به صورتى منطقى در تركيبى نوين معنا مى‏يابند. ازاين‏رو، هر نظريه واحد خصلتى پيوندى در قبالِ مؤلفه‏هاى تشكيل‏دهنده آن دارد كه به جهت صحت محتوايى خود، نيازمند وجود شرايط زير است؛

1. وجود هماهنگى منطقى در محتواى زنجيره علت ـ معلولى موجود در آن.

2. ضرورت توجه به تعاريف تحليلى (صحتِ تعريف و شيوه مفهوم‏پردازى).

3. قرار گرفتن در بستر روش‏شناسى مناسب.

با عنايت به اين مسئله، ابتدا به مؤلفه‏هاى نظرى موردتوجه خود اشاره مى‏كنيم و در ادامه به طرح مسئله مى‏پردازيم.

ذكر اين توضيح نيز لازم است كه ما در پى حصر ديدگاه‏ها در نمونه‏هاى بيان شده نبوده‏ايم. به طور قطع در قبال بسيارى از آنها مى‏توان دهها مستند ديگر از سنت‏هاى فكرى خويش ارائه كرد.

مؤلفه‏هاى نظرى تحقيق:
مهم‏ترين مؤلفه‏هاى مورد توجه ما در اين نوشتار عبارت‏اند از:

1. تمايز ميان زبان قومى و زبان فكرى (فارابى).

2. مشروط‏شدن تعاون اجتماعى به كاربرد زبان به جهت شناخت (امام فخر رازى).

3. رابطه ميان عمران و رونق علمى با ملكه زبانى (ابن‏خلدون).

4. نقش خودباورى و تحقيق در ساخت زبان فكرى يك ملت (ابن‏خلدون).

5. مسئله مرزهاى اعتبارى و حقيقى (علامه طباطبايى).

1. در تحليلى برجسته و ابتكارى حكيم ابونصر محمدبن محمد فارابى (متولد حدود 259 و متوفاى 339 قمرى) در زمينه تفاوت ميان زبان قومى با زبان فكرى، مى‏نويسد كه يك زبان‏شناس تنها بر حالات خاص زبان مورد مطالعه خود متمركز مى‏شود و «اگر در حالت‏هايى كه ميان آن زبان به ديگر زبان‏ها مشترك است به مطالعه مى‏پردازد، اين مطالعه از جهت اشتراك آنها نيست، بلكه از آن جهت است كه آن حالت در زبان آن مردم به خصوص موجود است». اما زبان فكرى، تابع اين مسئله نيست. الفاظ علم منطق، الفاظ مشترك ميان تمام ملت‏ها است. «يعنى منطق، آن قوانين را به واسطه مشترك بودن بر مى‏گزيند ــ بدون آنكه به حالاتى كه به الفاظ يك ملت اختصاص دارد توجه كند ــ بلكه توصيه مى‏كند كه اگر به اين حالات اختصاصى نيازى پيدا شد، بايد آنرا از دانشمندانى كه با آن زبان آگاهى دارند فراگرفت.»

مؤلفه‏هاى اساسى اين تحليل عبارت‏اند از:

ــ از طريق زبان برهانى، مى‏توان به زبان جهانى نايل شد (توجه به امكان وجود چنين قابليتى)

ــ خروج از دايره قومى، تنها از طريق ارتقاى انديشه خود در معيار فهم جهانى ممكن است.

ــ انتشار فرهنگ خويش و انجام تعامل فرهنگى در سطوح فراملى در گرو گسترش زبان فكرى (جهانى) است.

2. امام محمد فخر رازى (543 ـ 606 قمرى) با ارائه تحليلى اجتماعى از زبان، بيان مى‏دارد كه نيازمندى انسان‏ها، عامل مهمى در شكل‏گيرى تعاون در ميانشان است. تعاون، لازمه حيات اجتماعى است؛ اما بدون ايجاد شناختى متقابل نسبت به يكديگر، امكان‏پذير نخواهد بود و يكى از ابزارهاى نيل به اين شناخت، «زبان» به جهت افاده دلالت‏هاى معنايى است.

اين تحليل، حاوى چند نكته اساسى در بحث ما است:

ــ تعاون اجتماعى، منوط به شناخت متقابل انسان‏ها از يكديگر شده است.

ــ شناخت متقابل، از راه زبان امكان‏پذير است. لذا تعاون اجتماعى بدون استفاده از زبان، ناممكن است.

ــ زبان، حامل شناخت انسانى است. لذا مى‏توان با بازانديشى در اين ديدگاه بيان داشت كه زبان صرفا ابزار بيان نيست؛ بلكه فراتر از آن، حامل تجربيات اجتماعى انسان‏ها و ميراث فكرى بشر است.

3. ابن خلدون (732 ـ 808 قمرى) مسئله زبان را با عمران جامعه به ويژه در بعد فرهنگى آن در ارتباط مى‏داند. ضعف عمران و از ميان رفتن رونق مراكز علمى و دروس اساتيد آن، منجر به فساد ملكه زبان و در نتيجه زوال آن زبان خواهد شد. ضمن آنكه عكس مسئله را نيز صادق مى‏داند. رونق عمران به رونق علوم يارى رسانده و منجر به قوت ملكه زبانى مى‏شود.

مؤلفه‏هاى اساسى موجود در اين ديدگاه عبارت است از:

ــ ميان آبادانى (عمران) و رونق مراكز علمى، رابطه‏اى على (متقابلى) موجود است.

ــ تزلزل زبان فكرى (و حتى قومى) يك ملت، نشان‏دهنده تزلزل علمى آن است.

4. تقريبا بسيارى از دانشمندان حال و گذشته ما نسبت به عواقب بسيار منفى عدم تفكر انسان‏هاى يك جامعه و مهم‏تر از آن تقليد در شرايط عدم تفكر هشدار داده‏اند. ابن‏خلدون با اشاره به وجود رابطه‏اى ميان آگاهى دينى و انسجام اجتماعى مى‏نويسد: «... آيين دينى باعث از ميان رفتن رقابت و كشمكش و حسادت موجود در ميان اهل عصبيت مى‏شود و توجه را تنها به سوى حق معطوف مى‏سازد. پس اگر براى اهل عصبيت استبصار (آگاهى) در كار خويش حاصل شود، هيچ‏چيز جلودارشان نخواهد بود...» از سويى ديگر او متوجه اين نكته شده است كه در كنار از ميان رفتن «سند علم» در اندلس اسلامى، مسلمانان به تقليد از ظواهر زندگى مسيحيان شمال اسپانيا روى آورده‏اند. امرى كه از اسباب انحطاط ايشان به شمار مى‏رود.

همچنين بسيارى از دانشمندان كنونى به نقد نحوه برخورد روشنفكران و تحصيل‏كردگان مسلمانى پرداختند كه در غياب عدم تفكر صحيح بر فرهنگ خويش، با مشاهده غرب، مقهورِ خود پديده غربى «ماشين» شدند و از شناخت روابط حاكم بر توليد آن برنيامدند...

دو نكته قابل توجه در اين تحليل عبارت‏اند از:

ــ هرچه آگاهى‏هاى مورد نياز واقعى جامعه افزايش يابد، بر انسجام اجتماعى آن افزوده مى‏شود.

ــ مجاورت با بيگانگان به خودى خود منجر به انحطاط نمى‏شود. بلكه عدم اعتماد به نفس، در كنار تقليد از بيگانگان خود زمينه‏ساز زوال است. در غياب مرجعيت فكرى خودى، خواه ناخواه مرجعيت فكرى ديگرى برجامعه حاكم مى‏شود.

5. علامه سيدمحمد حسين طباطبايى (1281 ـ 1360 شمسى) در تفسير شريف‏الميزان، بحث مهمى را با اين عنوان مطرح كرده است كه «حد و مرز كشور اسلامى، مرز جغرافيايى و طبيعى و يا اصطلاحى نيست، بلكه اعتقاد است.» بحث ايشان متوجه اعتبار عوامل تقسيم‏بندى جوامع از ديدگاه اسلام است. براين اساس، اجتماع بر پايه عقيده به توحيد بنا نهاده مى‏شود، و نه جنسيت، قوميت، وطن و نظاير آن. اين مسئله حتى در زمان سيطره دشمن بر جوامع اسلامى نيز صادق است. چه آنكه «... بر يك فرد مسلمان نيز واجب كرده كه... اگر سخت‏گيرى دشمن اجازه تظاهر به دين‏دارى نمى‏دهد، در باطن دلش به عقايد حقه دين معتقد باشد...» لذا جامعه اسلامى به گونه‏اى تأسيس شده است كه در تمامى احوال چه آنگاه كه خودش حاكم باشد و يا محكوم، چه غالب باشد و يا مغلوب، چه پيشرفته باشد و يا ساده و ابتدايى، چه در حال قوت باشد و يا در حال ضعف و... مى‏تواند زنده بماند. بحث علامه نه به معناى رها كردن و يا بى‏توجهى به قلمرو اسلامى، كه تأملى در فلسفه وجودى حضور ما در آن است.

مؤلفه‏هاى مورد توجه ما در اين ديدگاه عبارت‏اند از:

ــ مرز واقعى ميان كشورها، مرزهاى عقيدتى و فرهنگى است.

ــ ملت و يا دينى كه قادر به نگهداشت عقيده‏اش نباشد، محكوم به فنا است.

ــ استقلال يك ملت پيش از آنكه به موقعيت طبيعى‏اش بازگردد، به توان فرهنگى‏اش منوط مى‏شود.

جهانى‏شدن و زبان فكرى ـ يك طرح نظرى:
در جهان اسلام، سنت فكرى عميقى در خصوص اهميت نقش تعاون در زندگى انسان و برآورده ساختن نيازمندى‏هاى او موجود است. بحث در زمينه تعاون در پايه، مبتنى بر فكر دينى است. گسترش جماعات بشرى و همكارى‏هاى متقابل بيشتر در ميانشان، برآمده از همين طبيعت است و در اين اجتماع رو به گسترش برخورد و گفتگوى ميان فرهنگ‏ها امرى طبيعى است. در اين ميان، انديشه‏هايى منتشر و مسلط خواهند شد كه بتوانند در قالب زبانى جهانى قابل فهم و پذيرش براى ديگران باشند و البته چه بسا انديشه‏اى كه به سبب كم‏كارى ديگران و نه ارزشمندى ذاتى خود، چند صباحى در زرق و برق جهانى جلوه كند.

1. تعاون به جهت رفع نيازمندى صورت مى‏پذيرد؛

نياز îتعاون
2. در پى گسترش جوامع، بر نيازمندى اعضاى جامعه افزوده شده و به همان ميزان بر تعاونشان افزوده مى‏شود. در اين حالت، اختلال در تعاون منجر به اختلال در سطوح مختلف زندگى اجتماعى مى‏شود؛

پيشرفت جوامع îگسترش نياز îتعاون بيشتر

ديدگاه علامه طباطبايى (ره) در زمينه مفهوم مرز اعتبارى و حقيقى، توجه بيشترى را مى‏طلبد. شواهد بسيارى بيانگر اين مسئله است كه حركت جهانى شدن ــ به ويژه توسط فن‏آورى‏هاى نوين ارتباطات ــ به سمتِ كاهش نقش مرزهاى طبيعى است. در چنين وضعيتى، بر اهميت نقش مرزهاى فكرى و فرهنگى ميان جوامع مختلف افزوده مى‏شود و به تدريج اين تحول در مفهوم استقلال و حاكميت ملى كشورها به شكلى برجسته نمايان مى‏شود. بر اين اساس اين رابطه على قابل طرح است كه؛

كاهش نقش مرز طبيعى î اهميت و اعتبار مرزهاى فكرى و فرهنگى

به عبارت ديگر: هرچه از نقش مرزهاى طبيعى كاسته شود، بر اعتبار و نقش‏آفرينى مرزهاى فكرى و فرهنگى افزوده مى‏شود. پيامد اين امر، افزايش اهميت كاربرد زبان فكرى جوامع است كه بى‏درنگ از لحاظ راهبردى، ذهن را متوجه نظام آموزشى جامعه مى‏كند. كودكان جامعه، نيازمند يادگيرى ماهيگيرى‏اند و نه تنها آموختن خوردن آن. در اينجا، نظريه فارابى پيرامون تمايز ميان دو نوع زبان، واجد ارزش تحليل در قبال تحولات عصر جهانى شدن است. دوران جهانى شدن دوران حاكميت ملت‏هايى است كه داراى زبانى فكرى و جهانى‏اند. بنابراين مى‏توان به دسته‏بندى جديدى در عصر جهانى شدن اشاره كرد كه ملت‏ها را براساس زبان فكرى و فرهنگى‏شان به دو دسته متمايز تقسيم مى‏كند؛

الف ـ ملت‏هاى داراىِ زبان فكرى پيشرو و مرجع،

ب ـ ملت‏هاى داراىِ زبان فكرى پيرو و مقلد.

بر اين اساس مى‏توان گفت كه؛

نقش‏آفرينى مرزهاى فكرى و فرهنگى îگسترش حوزه كاربرد زبان فكرى

به عبارت ديگر، اهميت يافتن مرزهاى فكرى و فرهنگى منجر به گسترش كاربرد زبان فكرى در ميان جوامع مختلف مى‏شود.

در بسيارى از تعاريف مربوط به هويت ملى، شاهد توجه به زبان به مثابه عنصرى از عناصر تشكيل‏دهنده آن هستيم. در اينجا، زبان به عنوان تصويرى از شخصيت يك ملت در نظر گرفته مى‏شود كه حامل مجموعه بزرگى از ميراث ادبى و فرهنگى او است. پس زبان نه تنها ابزار، كه خود فكر، عاطفه، علم و فن يك ملت است. اما بايد توجه شود كه يك ملت ممكن است مالك ميراث فرهنگى بسيار غنى‏اى باشد اما به اين ميراث غنى فراتر از يك شى‏ء توجه نكند و آن‏را به صورت بالفعل درنياورد. در اين صورت اگرچه زبان آن ملت به صورت بالقوه حامل ميراث غنى‏اى از فرهنگ و تجربيات تمدنى‏اش است، در عمل قادر به گفتگو حتى در ميان ملت خود هم نيست. به تعبير دكتر كريم مجتهدى: «بايد در فرهنگ كنونى ما افكار ابن‏سينا، غزالى و ديگران واقعا فعليت پيدا كند و سبب پيدايش تأمل و تفكر بالفعل در نزد ما شود. صرف نگهدارى اشياء نه فقط فرهنگ نيست، شايد ضد فرهنگ هم باشد و سبب سوء تعبير شود و تحرك واقعى فرهنگ را مختل سازد.»

جهانى شدن اين زبان، از طريق ترجمه آن به زبان‏هاى اروپايى صورت نمى‏پذيرد. تجربه نهضت ترجمه غرب نشان‏دهنده اين معنا است كه غرب در محتواى ترجمه تصرف كرده و سازنده ابن‏سينا و ابن‏رشد لاتينى و نظاير آن مى‏شود كه چه بسا شرق را نيز به تبعيت از برداشت خود تشويق كند. با توجه به مباحث ياد شده، بررسى شيوه تحول زبان فكرى دانشگاهى كشور كه به جاى اكتفا به نقل قول به تفكر و تأمل در سنت‏هاى فكرى گذشتگان خود بپردازد، از مسايل مهم ما در حوزه جهانى شدن است.

مسئله ما در جهانى‏شدن، استفاده از چند نقل‏قول از سنت فكرى پيشينيانمان در مواجهه با جهان نوين نيست، بلكه كسب قدرت تفكر درباره اين سنت ارجمند است. به گونه‏اى كه مرجع گفتارى ما، به شكل طبيعى برآمده از امكانات مؤثر تمدنى خويش باشد. در چنين شرايطى است كه مى‏توان به جاى تقليد و يا رد تفكر غربى، «امكان مقايسه سازنده» با ديگر سنت‏هاى فكرى را فراهم كرد. چنان‏كه دكتر كريم مجتهدى معتقد است كه: «براى زنده كردن سنت فلسفى، بايد آن‏را با افكار نوع ديگر و غيرخودى روبه‏رو كرد. با توجه به غير خود، هم خود را بهتر مى‏توان شناخت و هم به امكانات پنهانى، ولى مؤثر سنت فكرى خود بيشتر پى برد.»

بر اين اساس مى‏توان اين رابطه على را مطرح كرد؛

تفكر در سنت + مقايسه سازنده با غير îحيات بالفعل سنت در زبان فكرى.

به عبارت ديگر، هر چه تأمل و تفكر پيرامون سنت‏هاى فكرى خودى افزايش يابد و در كنار آن مقايسه سازنده با ديگر سنت‏هاى مقابل صورت پذيرد، امكان تبلور اين سنت در زبان فكرى آن جامعه بيشتر خواهد شد.
توجه شود كه جهانى شدن غربى (آمريكايى) تعاون ميان ملت‏هاى مختلف را در رابطه‏اى نابرابر و به سود غرب، تعريف كرده و از اين رو به دنبال تغيير ساختار نيازهاى ديگر جوامع است. ساختار نيازهاى ذهنى مسئله‏اى فرهنگى و مرتبط با ساختار آموزش و تربيت جوامع است. لذا ضرورت همكارى متقابل اقتصاد و نظام آموزشى كشور، به شكلى كه هر يك كليد حل مشكلات ديگرى (و نه سربار آن) شود؛ مشهود مى‏باشد. يك نظام دانشگاهى با ساختارى ضعيف قادر به توليد فكر و فرهنگ نخواهد بود و اين همان بحثى است كه در ارتباط با عمران جامعه از سوى ابن‏خلدون مورد توجه بوده است.

نتيجه‏گيرى:

گسترش جوامع و در نتيجه نيازمندى‏هاى افراد جامعه منجر به گسترش همكارى‏ها مى‏شود كه در دوران جهانى شدن و به مدد فناورى‏هاى نوين، به كاهش نقش مرزهاى طبيعى انجاميده است. در اين وضعيت، مرزهاى فكرى و فرهنگى جايگزين مرزهاى طبيعى مى‏شوند.
در اين عرصه نوين، ملتى مستقل و توانمند باقى خواهد ماند كه زبان فكرى‏اش از قابليت انتشار جهانى برخوردار باشد. اين زبان، شى‏ء نيست؛ بلكه فعل است و فعليت آن به تحقيق (در برابر تقليد) و تفكر (در برابر اكتفا به نقل‏گرايى) در داشته‏هاى خود در كنار انجام مقايسه سازنده با ديگر سنت‏هاى فكرى بازمى‏گردد. امرى كه انجام مطالعات راهبردى در زمينه تحقق اين امر در نظام آموزش كشور و ديگر نهادهاى وابسته به آن را مى‏طلبد.
...........................................................................................
منبع: فصلنامه پژوهشگران، شماره 8 و 9
سه شنبه 26 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 131]