ابن زهره

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: اسم شریفش: حمزه بن علی بن زهره، کنیه اش ابوالمکارم و معروف به سید ابوالمکارم ابن زهره است. می توان گفت این سید بزرگوار و عظیم الشأن از بزرگان شیعه و از عالم ترین و معروف ترین عالمان خاندان ابن زهره است. وی فقیه، اصولی، متکلم، نحوی و از ثقات و نقیب سادات حلب و معروف ترین فرد این خاندان بوده است؛ تا آن جا که هر گاه «ابن زهره» بدون قرینه ای به کار رود مقصود اوست و کنیه ابن زهره انصراف به ایشان دارد. عالمان و دانشمندن بزرگ و تراجم نویسان، همه از ابن زهره به نیکی یاد کرده اند سخن چند تن از ایشان را به عنوان نمونه می آوردیم: ابن شهر آشوب (488 ـ 585) آورده است:
حمزه بن علی بن زهره الحسینی الحلبی، صاحب کتاب «قبس الانوار فی نصره العتره الاخیار» و «غنیه النوزع» فرد نیکویی است. [1]
علامه حلی:
حمزه بن علی بن زهره الحسینی الحلبی؛ سید سعید صفی الدین معد می گوید: کتاب قبس الانوار فی نصره العتره الاطهار و کتاب غیبه النزوع از اوست. [2]
زبیدی صاحب «تاج العروس»:
الشریف ابوالمکارم حمزه بن علی معروف به شریف الطاهر از فرزندان علی است.
و ابن عدیم در «تاریخ حلب» می گوید:
او فقیه و اصولی دقیق و اصحاب نظر از علمای امامیه می باشد. [3]
در تفسیر اعلام النبلا» آورده است:
شریف حمزه بن زهره الاسحاقی الحسنی، ابوالمکارم سید بزرگوار و گرانقدر و بزرگ مرتبه، دانشمند کامل و برجسته و مجتهد و صاحب تصنیفات نیکو، چندین کتاب تألیف کرده است. [4] شیخ حر عاملی درباره اش چنین آورده است:
او شخصی فاضل و عالمی بزرگ مرتبه، مورد اعتماد است و تصنیفات زیادی دارد.[5]
دیگر بزرگان همچون قاضی نورالله مرعشی در «مجالس المومنین»،[6] مرحوم علامه مجلسی،[7] خوانساری،[8] محدث نوری،[9] مرحوم محدث قمی،[10] مدرس تبریزی،[11] و دیگر تذکره نویسان، همگی ابن زهره را: عاملی سترگ و از فقیهان نامور و کتابهایش را معتبر و مشهور دانسته اند. مخصوصاً کتاب گران سنگ او «غنیه النزوع» را ستوده اند.
تشیع در حلب
گرایش به تشیع در شهر حلب به قبل از حکومت حمدانیان (293 ـ 392) باز می گردد و لکن در عهد این سلسله گسترش بیشتری داشته است. شیعه در این زمان قدرتمند شد و گسترش یافت. علت این گسترش و اقتدار، شیعی بودن دولت حمدانی و افتخار حاکمان دولت حمدانی به شیعه بودن است. حاکمان این سلسله، ادیبان، شاعران، دانشمندان و حدیث شناسان شیعه را گرامی می داشتند و آنانی را که شیعه بودند خود را پنهان نمی کردند؛ بیشتر تکریم نموده و بزرگ می داشتند.[12]
آل زهره در حلب
اقامت آل زهره در شهر حلب بدین جهت بود که یکی از فرزندان یا نوادگان اسحاق، فرزند امام صادق ـ علیه السلام ـ جد اعلای ابن زهره، از مدینه کوچ کرده و در دهکده «حران»[13] واقع در حومه حلب رحل اقامت افکند. [14] نیای دوم زهره، ابو ابراهیم محمد بن احمد بن محمد بن حسین حرانی حجازی، مردی دانشمند و شاعر و معاصر و ممدوح ابوالعلای معری (متوفای 449 هـ . ق) بود. وی در حران توانگر و نیرومند گردید و به حلب کوچ کرد. گفته اند: وی نخستین فرد این خاندان است که وارد حلب شده و تشیع را با خود به حلب ـ که مردمش حنفی مذهب بودند ـ برده است. [15]
سخاوی، وی را نخستین کسی می داند که در زمان سیف الدوله حمدانی (356 ـ 303) نقابت (ریاست) علویان حلب را بر عهده گرفت. این مقام را در آن روزگار، علویان بر عهده داشته اند. البته این سمت به شریف ترین فرزندان امیر المومنین ـ علیه السلام ـ تعلق می گرفت. این مقام تا اواخر قرن دهم به عهده این خاندان بوده و از روز شروع این مسؤولیت، اساس این خاندان بلند پایه پی ریزی گردیده است. از آن به بعد پیوسته منصب ریاست علمی و دینی شیعه در آن سامان به افراد نامی این دودمان اختصاص یافته و آنان همواره مورد احترام و تجلیل عامه مردم بوده اند. [16]
خاندان ابن زهره
پیش از طلوع ابوالمکارم، این دودمان اصیل به خاطر نام «اسحاق موتمن همسر سیده نفیسه نوه امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ و عمه حضرت عبدالعظیم حسنی» که نام جد اعلای آن ها بوده است؛ اسحاقیین خوانده می شدند، ولی بعد ها ابوالمکارم و پدرش «علی» و سایر دانشمندان این طایفه به خاطر نام زهره ـ جد آن ها ـ بنی زهره نامیده شدند. از نوشته های دانشمندان و تاریخ نگاران شیعه و سنی استفاده می شود: از روزی که این دودمان عظیم الشأن، حلب را به عنوان وطن انتخاب کردند؛ همواره شعاع علم، فضل و دیانت آنان بر مردم شیعه حلب و سایر آن نواحی تابیده است و همه از نعمت وجود آن ها برخوردار بوده اند. علاوه بر آن دانشمندان بزرگ و فقیهان نامی و نوابغ عالیقدری از میان آن ها برخاسته اند و آثار علمی گران بهایی در تمام رشته های علوم اسلامی به یادگار گذارده اند. [17] ابوالمحاسن زهره بن علی، جد ابوالمکارم، از عالمان بزرگ حلب و از شاگردان ابن قولویه به حساب می آید. بعضی نقل کرده اند که وی از صدوق نیز روایت نقل کرده است. علی بن زهره (پدر ابوالمکارم) از بزرگان علمای حلب به شمار می آمده و از پدر خود، زهره الحلبی روایت نقل می کند و ابوالمکارم از او آموخته است.
حتی پس از درگذشت ابن زهره در فاصله سال های (585 ـ 511) این امر ادامه داشته است و با این که سختی ها و ظلم های فراوانی بر این شهر و شیعیان این خاندان تحمیل شد؛ لکن در طول تاریخ، در تربیت نوابغ علم و قهرمان فقه، موفق بوده اند. شاهد بر این مدعا استجازه گروهی از بزرگان خاندان ابن زهره از علامه و فقیه آن زمان، حسن بن یوسف بن مطهر حلی (648 ـ 726) مشهور به علامه حلی است. [18]
نسب خانوادگی
تمام نسب شناسان بر این باورند که نسب ابن زهره (ابوالمکارم) به امام صادق ـ علیه السلام ـ منتهی می شود؛ اما در تعداد واسطه ها اختلاف کرده اند و هر کدام سلسله اجداد این عالم بزرگوار را بنا بر اعتقاد خود ذکر کرده اند و برای اثبات آن، نسب را برشمرده اند تا آن که منتهی به امام ـ علیه السلام ـ شده است. میرزا عبدالله افندی تبریزی، نسب ایشان چنین آورده است:
السید عزالدین ابوالمکارم حمزه بن علی بن أبی المحاسن زهره بن أبی علی الحسن بن أبی المحاسن زهره بن أبی المواهب علی بن أبی سالم محمد بن ابراهیم محمد النقیب بن علی، بن أبی علی احمد بن أبی جعفر محمد بن دبی عبدالله الحسین بن أبی ابراهیم اسحاق الموتمن بن أبی عبدالله جعفر بن محمد الصادق ـ علیه السلام ـ الحسینی الحلبی. [19]
وی می افزاید:
آن چه که ما ذکر کردیم، نسب موجود در کتب معتبره است؛ اما در آخر کتاب غنیه نسبی ذکر شده است که با واسطه کمتری به امام ـ علیه السلام ـ می رسد. و مرحوم شیخ آغا بزرگ طهرانی هم همین نسب را آورده است. [20]
صاحب روضات الجنات می نویسد:
نسب سید بن زهره حلبی با دوازده و اسطه به امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ می رسد که همگی از سادات بزرگوار هستند. [21]
سید محسن امین رحمه الله از کتاب «سیر اعلام النبلا» چنین نقل می کند که: سنگ قبری که در جمادی الاولی سال (1297 هـ . ق) از مزار ابن زهره کشف شد؛ با خط زیبایی بر آن نگاشته شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم
این مرقد بزرگ یگانه، رکن الدین أبی المکارم حمزه بن علی بن زهره بن علی بن محمد بن أحمد بن محمد بن الحسین بن اسحاق بن جعفر الصادق صلوات الله علیه و علی آبائه و ابنائه الائمه الطاهرین است و وفات آن بزرگوار در ماه رجب سال (585 هـ . ق) بوده است. [22]
بنابر این نسب ابوالمکارم ابن زهره را با 9 واسطه به امام صادق ـ علیه السلام ـ می رسد.
استادان
بسیار طبیعی است که شخصیتی همانند ابن زهره، که در خانواده علم و فضل به دنیا آمده و رشد کرده؛ در نزد بزرگان این خاندان آموزش ببیند و درجات کمال برسد. استادانی که ابن زهره در خدمت آنان تلمذ کرده است، تا آن جا که بدان خبر یافتیم عبارتند از:
1. علی بن زهره الحلبی، پدر ابن زهره.
2. السید ابوالمحاسن زهره الحلبی، جد ابن زهره.
3. أبو منصور محمد بن الحسن بن منصور نقاش موصلی.
وی از شاگردان أبو علی (پسر شیخ الطائفه) است. ابن زهره با یک واسطه از ابو علی، پسر شیخ طوسی، اجازه روایت یافت. و نیز النهایه شیخ طوسی را بر حاجب حلبی خواند.
4. ابوعبدالله حسین بن طاهر بن حسین، که از شیخ ابو الفتوح نقل روایت کرده است.
شاگردان
1. عبدالله بن علی بن زهره، برادر ابن زهره.
2. سید محی الدین محمد بن عبدالله، برادر زاده اش.
3. شیخ محمد بن جعفر مشهدی، صاحب کتاب مشهور «المزار».
4. شیخ محمد بن جعفر مشهدی، صاحب کتاب «المزار»
5. شیخ معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی.
6. محمد بن ادریس الحلی، مولف کتاب «السرائر»
7. عز الدین ابوالحرث محمد بن حسن بغدادی وی از ابن زهره اجازه روایت دریافت نموده است.
آثار
یکی از بهترین نشانه های بیانگر شخصیت، بالندگی فکر و وسعت اطلاعات هر شخصی آثاری است که از او به جای می ماند. ابوالمکارم آثار ارزشمند و جاودانه ای از خود به جای نهاده که با گذشت قرن ها از یاد نرفته و تازگی و طراوت خود را از دست نداده است و کتاب هایش جزء مصادری است که از زمان تألیف تاکنون، مورد مراجعه فقیهان بوده است. کتاب گران قدر «غینه النزوع» مدت ها به عنوان کتاب درسی در حوزه های علمیه تدریس می شده و مورد استفاده قرار می گرفته، تا آن جا که محقق طوسی این کتاب را نزد معین الدین مازنی مصری قرائت کرده است. [23]
نزدیک به 20 کتاب، رساله و نامه به ابن زهره نسبت داده شده است. تنوع موضوعات این آثار نشان دهنده وسعت دامنه دانش اوست. علاوه بر کتاب غنیه النزوع، آثار دیگری از ابن زهره به جای مانده است که عبارتند از:
1. الاعتراض علی الکلام الوارد من حمص؛[24]
2. الجواب عما ذکره مطران؛[25]
این کتاب جواب اشکالاتی است که ابن زهره به رئیس کاهنان داده است.
3. الجواب عن الکلام الوارد من ناحیه الجبل؛ جواب از کلامی است که از ناحیه جبل عامل آورده اند.
4. جواب المسائل الوارده من بغداد؛ جواب مسائلی است که از بغداد آمده است.
5. قبس الانوار فی نصره العتره الاخیار؛
بعضی از مخالفین معاصر علامه حلی بر این کتاب ردیه ای به نام «المقتبس» نوشته اند و یکی از عالمان شیعه، به نام شیخ علی بن هلال بن فضل،ردی بر این مخالفان نوشته است. با نام «الانوار الجالبه لظلام الغلس من تلبیس صاحب المقتبس».
6. جواب الکتاب الوارد من حمص؛ جواب نامه ای است که از شهر حمص آمده است.
7. مسائل فی الرد علی المنجمین؛ مسائلی در رد نظریه ستاره شناسان که به بیست و یک مسئله می رسد.
8. نوشته ای در بررسی مسئله تفکر و تعقل و این که آیا این مسأله به تنهایی در تحصیل معارف عقلیه کفایت می کند؟
9. بررسی این مسئله که رویت ظاهری حق تعالی برای انسان امکان ندارد.
10. بررسی این که خداوند متعال جبار وحی است.
11. مسأله نیت وضو هنگام مضمضه و استنشاق؛
12. بررسی و رد نظریه کسانی که گمان کرده اند تفکر به تنهایی در شناخت خداوند متعال کافی نیست.
13. مسأله تحریم فقاع (آبجو) ؛
14. بررسی و رد نظریه کسانی که اعتقاد دارند که حسن و قبح فقط شنیدنی است نه عقلی.
15. بررسی و رد قائلان به این که در دین اسلام قیاس قابل قبول است.
16. النکت؛ (در عمل نحو)
17. بررسی مسأله جواز نکاح متعه؛
18. نقض اشکالات فلاسفه؛
19. غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع.
با این که مرحوم ابن زهره دارای تألیفات زیادی است؛ اما با کمال تأسف تنها «غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع» وی در دست است و کتاب های دیگر این دانشمند بزرگ در دسترس نیست. این کتاب گران بها و ارزشمند در سال های اخیر با نظارت و اشراف استاد عالی قدر حضرت آیه الله حاج شیخ جعفر سبحانی (دام عزه) همراه با مقدمه[26] ایشان و تحقیقات مفید محقق گرامی، حجه الاسلام و المسلمین بهادری چاپ شده است.
غنیه النزوع
کتاب (غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع) کتابی است جامع و ارزشمند که پس از قرن ها هنوز مباحث آن تازگی دارد و طراوت خود را از دست نداده است، به همین علت سزاوار است نکاتی را در مورد آن یادآور شویم؛ تا تذکری باشد برای استفاده بردن از این گوهر گران بها که به فراموشی سپرده شده است. این کتاب در 3 موضوع بحث می کند. 1. اصول دین (مهم ترین مسائل کلامی) 2. اصول فقه (مشتمل بر قواعد اصولیه که احکام شرعیه از آن استنباط می شود. 3. فروع و احکام شرعیه (مشتمل بر یک دوره فقه استدلالی مختصر، که در آن، به کتاب و سنت نبوی و احادیث اهل بیت ـ علیهم السلام ـ استدلال شده است).
ابن زهره در این کتاب یک دوره فقه استدلالی را به طور مختصر بحث کرده است که دارای امتیازات ویژه ای است از آن جمله:
1. در استدلال ها از آیات قرآن کریم استفاده نموده و تقریبا به دویست و پنجاه آیه از قرآن شریف در موارد مختلف استدلال کرده است.
2. اعتماد در استدلال بر احادیث نبوی ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ به صورت دلیل بر مطلوب یا احتجاج بر مخالف. در بحث اصول فقه هم بحث مفیدی در مسأله قیاس، انجام داده و بررسی دلایل قائلین به قیاس و مخالفان آن ها را به طور کامل آورده است.
3. ابن زهره با تسلط کامل و گسترده ای که بر فقه اهل سنت و فقه شیعه داشته، توانسته است کتاب فقهی جامعی تدوین کند. خلأ موجود در آن زمان را پر نماید.
در بین دانش های اسلامی بحث فقه اکبر (اصول دین و مسائل کلامی از توحید تا معاد) از اهمیت خاصی برخوردار است که در این کتاب مطرح شده است. در بین مباحث کلامی ای که در این کتاب شریف آمده، شاید بتوان گفت یکی از شیرین ترین بحث ها که نسبتاً به تفصیل هم آورده شده، بحث امامت است. در این بحث مطالب و مباحث ارزشمندی، همراه با استدلال به آیات شریفه قرآن و احادیث نبوی در مورد ولایت امیر المومنین ـ علیه السلام ـ و رد کسانی که بر ایشان مقدم شده اند آمده که بسیار حائز اهمیت بوده و شایسته است که با دقت مورد مطالعه قرار گیرد تا بهره لازم از آن به دست آید.
بحران در حلب
ابن کثیر شامی نقل می کند:
هنگامی که صلاح الدین ایوبی از تسلط بر مصر فراغت یافت و از اوضاع آن جا اطمینان حاصل کرد، تصمیم گرفت بر شهر های شام هم مسلط شود. وی به سوی حلب حرکت کرد و بر کوه جوشن تسلط یافت. در آن روزگار «ابن الملک نورالدین» بر حلب حکومت داشت. پس همه ی اهل حلب در میدان باب العراق جمع شدند و ابن الملک با مهربانی با آنان سخن گفت و حتی در برابر آنان گریه کرد و آنان را تشویق به جنگ با صلاح الدین ایوبی نمود همگان اجابت کردند و لکن شیعیان که مدت ها تحت ستم بودند برای این که از شهر دفاع کنند و در مقابل نیروهای مهاجم ایستادگی نمایند، پنج شرط قرار دادند که در حقیقت با انجام این شرایط شیعیان حلب یک نحوه استقلال و رسمیت ـ پس از سال هایی که تحت فشار و اذیت بودند ـ پیدا می کردند، و به یک پیروزی بزرگ می رسیدند.
پیش شرط شیعیان
پیش شرط شیعیان عبارت بود از:
1. اذان باید با همان روش قبلی ـ یعنی همراه با «حی علی خیر العمل» ـ گفته شود.
2. هنگام تشییع جنازه، اسامی دوازده امام ـ علیهم السلام ـ در جلوی جنازه گفته شود.
3. در نماز میت پنج تکبیر گفته شود، (طبق نظر شیعیان)
4. قسمت شرقی مسجد جامع حلب برای شیعیان باشد و به آنان اختصاص داده شود.
5. صیغه های عقد نکاح شیعیان را ابوالمکارم حمزه بن زهره الحسینی جاری کند.
تمام این شروط پذیرفته شد و حاکم حلب قبول کرد که آن ها را اجرا کند. [27] و در حقیقت شیعیان می توانستند سنت ها و احکامی را که مجبور به ترک آن شده بودند، دوباره انجام دهند و بر طبق مذهب خود عمل کند و این خود یک پیروزی بزرگ برای آنان به شمار می آمد.
مزار ابن زهره
کوه جوشن، در غرب حلب و مشرف بر این شهر است. در پایین آن مقابر و مشاهد شیعه بنا شده است و شاعران حلب درباره آن سروده های زیادی آورده اند. این کوه حاوی معدن مس بوده و از آن برداشت نیز می شده است.
نقل شده است:
زمانی که اسیران کربلا را از آن منطقه عبور می دادند ـ ظاهرا در برگشت از شام به طرف مدینه منوره ـ فرزند امام حسین ـ علیه السلام ـ در این مکان سقط شد.
در آن وضعیت سخت، برای مادر بچه سقط شده، از کارگرانی که در این کوه مشغول استخراج مس بودند درخواست نان و آب کردند و آنان در مقابل درخواست ایشان و کمک کردن به اسیران زبان به طعن گشودند.
در این حال همسر امام حسین ـ علیه السلام ـ بر آنان نفرین نمود. در اثر نفرین این بانوی مکرمه از آن زمان تا به حال، هر کس در این معدن مشغول به کار شده سودی نبرده و هم اکنون این معدن به صورت تعطیل درآمده است.
از آن زمان در این منطقه مکانی است که معروف به «مشهدالسقط» است و «مشهد الدکه» نیز نامیده می شود. این سقط را محسن بن الحسین ـ علیه السلام ـ نامیده اند.
در ضمن مرقد عالم جلیل القدر ابن شهر آشوب مازندرانی در همین مکان قرار دارد.
وفات
أبوالمکارم ابن زهره در رمضان سال (511 هـ . ق) به دنیا آمد و در ماه رجب سال (585 هـ . ق) به جهان باقی شتافت. خدایش رحمت کند و در فردوس برین در کنار اجداد طاهرینش جای دهد. هم اکنون قبر سید شریف ابوالمکارم ابن زهره، در کوه جوشن قرار دارد و زیارتگاه عاشقان و زائران او است. [28]
[1]. معالم العماء، ابن شهر آشوب، ص 46 و 303.
[2]. ایضاح الاشتباه، علامه حلی، ص 168 و 169.
[3]. تاج العروس، ماده زهر، ج3، ص 249.
[4]. اعلام النبلاء، اعیا نالشیعه سدی محسن امین، ج6، ص 249.
[5]. أمل الآمل، ج2، ص 105، رقم 293.
[6]. مجالس المومنین، مرعشی، ج1، ص 508.
[7]. بحار الانوار، ج1، ص 21 و 40.
[8]. روضات الجنات، ج2، 375، رقم 235.
[9]. مستدرک، الخاتمه، ج3، ص الفائده الثالثه، ص 475.
[10]. الکنی و الالقاب، ج1، ص 294.
[11]. ریحانه الأدب، ج7، ص 550.
[12]. غنیه النزوع، ج1، ص 6.
[13]. حران: روستایی از حلب بوده. مراصد، ج1، ص 389. البته حران مورد بحث غیر از حران (شهر معروف) است که در بین رها و رقه واقع بوده است.
[14]. مفاخر اسلام، ج3، ص 482.
[15]. دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج2، ص 15، به نقل از اعلام النبلاء، ج5، ص 373.
[16]. مفاخر السلام، ج3، ص 482.
[17]. مفاخر اسلام، ج3، ص 3 و 482، علی دوانی.
[18]. بحار الانوار، ج104، ص 61 و 62، مرحوم مجلسی متن اجازه را همراه با مضامین عالیه آورده است.
[19]. الریاض، ج2، ص 202، افندی تبریزی.
[20]. طبقات اعلام الشیعه، طهرانی، ص 87.
[21]. روضات الجنات، ج2، ص 374.
[22]. اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج6، ص 249.
[23]. غنیه النوزع، المقدمه، ص 23.
[24]. حمص: با کسره «حاء» و سکون «میم»، اسم شهر معروف و قدیمی ای است که ما بین دمشق و حلب قرار دارد. (معجم البلدان، ج2، ص 302؛ الذریعه، ج5، ص 185).
[25]. مطران: با فتح «میم» و سکون «طا» اسم رئیس کاهنان است و رتبه او بالاتر از أسقف است المنجد ماده «مطر».
[26]. در این نوشتار، از مقدمه کتاب گفته شده بسیار استفاده بردیم و کمال تشکر و امتنان را از استاد ارجمند اعلام می داریم.
[27]. البدایه و النهایه، ج12، ص 355، حوادث سال 570.، مجالس المومنین، ج1، ص 63.
[28]. معجم البلدان، ج2، ص 186.
منبع:اندیشه قم

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 401]