معماری و ساختمان مسجد :

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: منبع:باشگاه مهندسان ایرانی
معماری و ساختمان مسجد :معماری مسجد را می توان از زوایای مختلفی نگاه کرد . در این بخش آن دسته از ویژگی های معماری مسجد که آن را به نوعی از سایر بنا ها متمایز می کند مد نظر است و ضوابط و معیار های عام طراحی که فارغ از موضوع و عملکرد خاص بنا در قالب ضوابط تدوین شده در اختیار است مفروض به حساب آمده اند ( به عنوان مثال ، ضوابط و مقررات ایستایی ، ضوابط وابسته به ابعاد و فضای لازم برای به کار گیری نمازگزاران ، مسائل عمومی تاسیساتی و به ویژه خروجی اضطراری و نظایر آن ) .
در این فرصت به آن دسته ضوابط و معیار ها پرداخته می شود که خاص مسجد و عملکرد آن است . لذا مهمترین عملکرد مسجد ، که نماز جماعت به همراه مقدمات و شرایط وابسته به آن است به عنوان عامل تعیین کننده محور کار قرار گرفته است .

معماری عملکردی مسجد :
عمده ترین وظیفه مسجد فراهم ساختن بستر و مکان مناسب برای اقامه نماز جماعت است ، که از بانگ اذان که دعوت به اقامه نماز است و پس از طی مقدمات آمادگی نماز چون تطهیر ، وضو ، تشکیل صفوف و جز آن ، تا خروج کامل نمازگزاران از مسجد پس از اتمام نماز ادامه می یابد. به علاوه ، سخنرانی ها ، عزاداری ها و کارهای فرهنگی جنبی در مساجد نیز باید مد نظر باشد . برخی از قسمت های این فصل به ابعاد شهری بر می گردد : صدای اذان مسجد چه بردی باید داشته باشد ، حداکثر فاصله زمانی بین شنیدن اذان و رسیدن به مسجد چقدر است ، و نظایر اینها .
- محل اقامه نماز جماعت معمولا شبستان است ، بجز مناطقی که در گرمای هوا ، شب ها معمولا نماز در صحن حیات اقامه می شود . نماز جماعت احکامی دارد که ناظر به صحت برگزاری آن است . اما از میان احکام یاد شده چند حکم در شکل گیری و معماری تاثیر تعیین کننده دارند . در زیر به این دسته احکام و آثار آنها در شکل گیری معماری مسجد اشاره می شود .
۱-اعتقاد و بینش معماری۲-جهت قبله – اتصال صفوف
۳-آستانه ورود به شبستان – کفش کن۴-وضو
۵-آستانه ورود به مسجد۶-اساس سازه ای مساجد
اعتقاد و بینش معماری
بنای مسجد در بردارنده رسالت دینی و اجتماعی است و در واقع همچون آینه ای است که شرایط اجتماعی عصر خود را منعکس می کند . معماری مسجد به گونه ای مسیر تحولات و تغییرات ایجاد شده در شیوه زندگی جوامع مسلمان را نشان می دهد ، و نمایانگر عمق برداشت های فرهیختگان و سازندگان هر زمان از جوهره ذهنیت و ایمان جامعه مسلمان معاصر آن است . از این حیث بنای مسجد می تواند جایگاه و درجه تمدن و همچنین میزان و ماهیت جهان بینی مسلمانان هر عصر را پیش چشم قرار دهد . معماری مسجد افزون بر اینها بر ارکان معرفتی دیانت اسلام تکیه دارد و به پشتوانه همین معرفت است که معمار بنای مسجد به ابعاد و درجات ذهنی جامعه زمان خود درک و بر آن احاطه پیدا می کند و در می یابد که آنچه در بدو امر معماری مسجد را توصیه می کند ، اصالت موضوع و منطق وجودی آن است و نه صرفا زیبایی آن ، که در بعدی جداگانه در خور بحث و بررسی است . معماری مسجد ، علاوه بر این از نظم اجتماعی و محل استقرار خود الهام می گیرد و تجسم این نظم در کالبد ساختمان مسجد به ابتکار و توانایی معمار طراح آن وابسته و نیازمند است .
نظم فکری گذشتگان و دیدگاه ها و نو آوری های آنها ، با گذر از لایه های نیروی ابتکارات معماران عصر است که در قالب مبانی فکری جدید و امکانات فناوری های زمان حال ریخته می شود و نظم و نظامی تازه – و در نتیجه جلوه ای جدید – را به منصه ظهور می رساند . مفهوم و جوهره همین نظم و نظام تازه است که خصلتی جاودانه پیدا می کند .
معماری مسجد باید نیروی تعقل و خرد انسان سازنده و هوش و ذکاوت او را در قالب های معمارانه بریزد ، به طوری که بنای مسجد بتواند اعتلای روح و سیر عرفانی به سوی کمال و ظرافت و خشوع عبادی را در عمق وجود انسان مسلمان پرورش دهد .
معماری مسجد اگر بخواهد به عنوان اثر هنری مطرح شود ، باید بتواند عصاره انواع مفاهیم هنر را که در ذهنیت بشری متبلور است در خود جمع سازد و آنها را ارائه کند.
در معماری مسجد گذشته و حال و آینده ، با زندگی و فرهنگ جامعه یگانه می گردد و جوهره آن به طور همزمان در بعد تمامی این جنبه ها صورت وقوع پیدا می کند و متجلی می شود .
اساسا معماریی که با جلوه های فرهنگی جامعه هم رویداد نباشد ، وجود ندارد و معماری زمان حال تنها وقتی وجود پیدا می کند که مجموعه برداشت های ما از معماری گذشته و شمایی از آینده را در خود جمع داشته باشد .
در فرهنگ و همزیستی و هم رویدادی جلوه های ماندگار معماری گذشته ، ما حق نداریم در قالب های شناخت و معرفت امروزی خود آنها را صرفا متعلق به گذشته بدانیم ، چرا که این جلوه ها همه به امروز نیز تعلق دارند چنانکه مجموعه ی آثار گذشته و حال ، خود نیز جملگی به آینده تعلق خواهند داشت .
تاثیرات آنچه که در حیات واقعی ساختمان های مساجد اتفاق افتاده ، بسیار شگفت آور است و گاه به عنوان تجربه هایی بسیار غنی و عبرت آموز در زندگی انسان های نسل های بعد نیز جریان پیدا می کند . نسل هایی که در دوران کوتاه عمرشان ، در هر برهه از زمان ، و بر هر کشور و شهر و نقطه ای از کره زمین که باشد ، بر یگانگی و هم رویدادی جلوه های گذشته و حال و آینده معماری مسجد صحه می گذارند. و انسان خردورز هر دوره ضمن آنکه مدعی است در حال زندگی می کند ، اغلب با کنجکاوی و حیرت ، در هنگامه این آمیختگی و همواره در کانون شگفتی های آن ایستاده است .
با تعبیر پیش گفته ، به سهولت می توان به این نتیجه رسید که نبض عنصر ماندگار و زنده فرهنگ و معماری گذشته ، در عصر ما نیز تحرک و تپش دارد و چشم اندازهای حال و آینده زندگی ما را جذاب تر و با شکوه تر و پر شوکت تر می کند .
با توجه به مباحث مذکور در پاسخ به این پرسش که ار نظر فرهنگی ، معماری گذشته و حال کدامیک ارجحیت دارد ، می توان به این نکته دست یافت که این ابعاد و ویژگی ، ملاک و معیار سنجش ندارند و به عبارت بهتر سنجش ناپذیرند ، چرا که یگانه اند . شاید از همین روست که گفته شده است : لازمه برخورداری ، حضور توامان در جلوه های گذشته و حال آنست و باز از همین روست که معماری به طور اعم – و معماری مسجد به طور اخص – باید با یاد و خاطره رفتگان فرهیخته و رویکردی صمیمی و آشنا با آیندگانی که در راه اند شکل گیرد . بدین معنا معمار بنای مسجد در عرصه اینکار در انچه که شده و آنچه که خواهد شد یکجا دخالت خواهد داشت .
معمار امروز می تواند در ساخت و ساز نسل های آینده حضور داشته باشد ، و برای درک . تعمق آثار گذشته نیز قادر نیست آنگونه که باید خود را در شرایط آن زمان قرار دهد . بنابراین در تلاش ذهنی پر شور خود ، تنها با نوعی هم رویداد کردن گذشته و آینده ، با زمان حال است که می تواند به پاسخ های آرمانی طرح خود نزدیک شود .
پایه گذاران اصول معماری ساختمان مذهبی در واقع چونان پیامبران هستند ، و نوابغ هنری تنها با اتصال و اتکا و مبانی عبادی و ادیانی پیامبران ، موفق به آفرینش آثار بدیع و افتخار آمیز در این زمینه شده اند . چنین آثاری به واقع در طریق رهایی از تاریکی ها و میل به شفافیت ها و تابش انوار ایمانی به طور موثر ایفای نقش کرده اند . از این رو در معماری مسجد استاد سازنده شخصیتی است که بیش از همه دل در گرو ” او ” ( لا اله الا هو ) داشته باشد .
الف . جهت قبله
از اولین نکات برای اقامه نماز ، تشخیص جهت قبله است برای ایستادن به سمت آن ، از این رو فضای شبستان لازم است در نشان دادن سمت قبله خوانا باشد . این امر مهم از طریق عنصر شاخص محراب در دیواره سمت قبله تامین می گردد . معمولا انحرافی که در اثر زاویه قبله از شمال و جنوب ایجاد می شود ، می بایست به نحو مطلوبی در طرح مستهلک گردد که صفوف نمازگزاران با دیوارهای طرفین جهت عمود داشته باشند .
ب . اتصال صفوف
از شرایط صحت اقامه نماز جماعت ، اتصال نمازگزار از جلو یا از یک پهلو به صف نمازگزاران است ؛ به این ترتیب که فاصله هر نمازگزار با پهلویی یا روبرویی به حدی باشد که نمازگزار دیگری بین آنان نتواند جای بگیرد . اگر نماز جماعتی قرار باشد در چند تراز مختلف برگزار شود ، شرط اتصال صفوف این است که امام جماعت پایین تر از مامومین باشد .
معمولا محدوده نمازگزار در بهترین وجه مستطیل کشیده در جهت صفوف است . سرانه نمازگزار در شرایط عادی حدود ۰٫۶ متر مربع می باشد.
برای نمازگزاران باید از طریق تشکیل صفوف جماعت با امام ، احساس حضور در جماعت وجود داشته باشد . لذا شکل شبستان نباید به گونه ای باشد که بعضی از نمازگزاران از مجموعه پرت و جدا افتند و یا در سایه ستون های قطور یا پشت دیواره های حایل و موانعی از آن دست قرار گیرند . این امر در مواقعی که ناچار از طرح نیم طبقه و یا طبقات هستیم حساسیت بیشتری می یابد .لذا تعبیه جان پناه های مشبک در جهت ایجاد احساس حضور در فضای واحد جماعت توصیه می شود .
در همین زمینه ، عرصه ای که برای خانم های نمازگزار پیش بینی می شود ( چه همسطح ، چه با اختلاف سطح با آقایان ) مناسب تر است از که در صورتی که شرایط اجازه دهد از پهلو نیز اتصال داشته باشد ، تا در مواقعی که جمعیت آقایان نمازگزار کم است اتصال صفوف ممکن باشد . ارتفاع نیم طبقه از تراز شبستان نباید به حدی باشد که این احساس حضور خدشه دار شود . برای این حد نمی توان عدد روشنی تعیین کرد چرا که به متغیر های زیادی چون شکل و اندازه و تناسبات شبستانی بستگی دارد .
تراز محراب امام جماعت باید از کف شبستان و حتی فضاهای جنبی پایین تر باشد ، که در این صورت توسعه صفوف جماعت به فضاهای جنب شبستان در مواقع کثرت نمازگزاران با اشکال مواجه نگردد .
هندسه و شکل شبستان باید به گونه ای باشد که با رعایت احکام اتصال صفوف ، حتی المقدور هیچ مانعی برای تشکیل صفوف نمازگزاران وجود نداشته باشد .
ج . آستانه ورود به شبستان
چون صفوف جماعت باید به تدریج از سمت محراب تشکیل و تکمیل شود و نماز خواندن در مقابل در و درگاه کراهت دارد ، محل ورود به عرصه جماعت بهتر است در درجه اول از سمت مقابل قبله پشت سر نمازگزاران و سپس از طرفین باشد و ورود افراد تازه وارد باعث عدم حضور قلب نمازگزاران نگردد .
د . کفش کن
از ضروریات دیگر ، موضوع کفش کن و ازدحام در مواقع ورود و خروج است . مهم ترین مسئله در مورد جا کفشی موقعیت و شکل استقرار آن در مسیر رفت و برگشت نمازگزاران است ، به نحوی که در حفظ بهداشت و طهارت شبستان ، به خصوص هنگام خروج نمازگزاران ازدحام ایجاد نشود .
اگر ضرورت هایی نظیر شکل و موقعیت و اندازه زمین ایجاب کرد که جا کفشی در داخل شبستان قرار گیرد ، اصول یاد شده باید با حساسیت بیشتری رعایت گردد . وجود جا کفشی در داخل شبستان تا شعاعی از سطح شبستان را برای اقامه نماز نامطبوع می سازد . سعی در رعایت این نکته و جدا سازی نسبی عرصه نماز از سطوح عملکردی مختل کننده از ضرورت های مهم طراحی است . در این مورد هرچه همپوشانی عرصه های غیر نماز و گوشه هایی که مناسب نماز نیست ( مثل حوزه ورودی ) بیشتر باشد ، عوامل مختل کننده عرصه نماز کمتر خواهد بود .
جا کفشی برای مواقعی که شبستان با حداکثر ظرفیت ممکن کار می کند سطح زیادی را اشغال می کند که در سایر مواقع بدون استفاده می ماند لذا وجود گزینه های دیگر در کنار جا کفشی به استفاده بهینه از فضا یاری می رساند. سطح و مقدار جا کفشی بهتر است بر اساس تعداد نمازگزاران در وضعیت مطلوب محاسبه گردد نه بر اساس ظرفیت حداکثر شبستان .
از آنجا که اهل تسنن تمام زمین مسحد را پاک و مطهر می دانند، نمازگزار قبل از ورود به صحن کفش هایش را می کند . چه نماز در صحن و چه در شبستان . در اینصورت هم باز باید به ازدحام ، تراکم کفش ها و بهداشت فضا توجه شود و انجام کار نیز تا حد امکان تسهیل گردد و همچنین شفافیت بین فضای صحن مسجد و شبستان حفظ شود که صحن شبستان حتی المقدور به هم پیوسته به نظر آیند .
نظر به تنوع زیاد موقعیت ، منطقه ، اقلیم ، اندازه زمین و خواسته های کارفرمایان ، یک راه حل واحد ضرورتا جواب مناسبی برای همه جا نخواهد بود از این رو تشخیص راه حل های بهینه به عهده ابتکار و خلاقیت طراح است. و . وضو
وضو ساختن از مقدمات واجب نماز است لذا امکان وضو گرفتن راحت با همه تاسیسات و تجهیزات و عملکرد های جنبی مربوط به آن از نکات مهم در برنامه ریزی کالبدی مسجد به شمار می آید . این امکان از راه هایی چون ابعاد حوض در حیات ، تعبیه تجهیزات لازم در کناره حیاط و در کامل ترین شکل خود به صورت حوضخانه و وضوخانه تامین می گردد . استفاده ترکیبی از این چند امکان در طرح ، علاوه بر مطبوع ساختن فضا پاسخ مناسبی است برای مواقعی که جمعیت نمازگزار به حداکثر ظرفیت می رسد .
در انتخاب موقعیت عرصه وضوی آقایان و خانم ها باید به برخی نکات دقت کرد : رفت و آمد ها تلاقی نداشته باشند ، محدوده ها به نحوی باشند که حریم ها حفظ شوند و خانم ها به آسودگی برای وضو مهیا گردند ، وضو بسازند و پس از وضو ساختن نیز بتوانند بی مانع به شبستان برسند . به علاوه حتی الامکان می بایست جهت باد و قرار گیری سرویس ها نیز در نظر گرفته شود .
در کنار وظیفه اصلی وضوخانه که ایجاد امکان وضو گرفتن است ، ظرایف دیگری نیز باید مورد توجه باشند . از آن جمله اینکه برای وسائل همراه نمازگزار مثل کیف و کتاب ، چتر و کلاه ، و نیز لباس هایی که هنگام وضو کنده می شوند باید تمهیدات مناسب اندیشید ، به نحوی که این وسائل خیش نشوند و مراقبت از آنها نیز در حین وضو امکان پذیر باشد ( نظیر چوب لباسی ، سکو ، طاقچه و تدابیر ابداعات دیگری که بوسیله طراح اندیشیده می شود ) .
وضوی اهل سنت با شستن پا همراه است که این باید در طراحی وضوخانه مساجد ایشان مد نظر قرار گیرد . که البته استاندارد های خاص خود را دارد . پیش بینی چنین امکانی هر جا که شرائط اجازه دهد برای همه مساجد توصیه شدنی است .
در انتخاب مصالح کف وضوخانه باید دقت کرد که به راحتی قابل شستشو باشد ، لیز نباشد ، حتی المقدور از رنگ های روشن که با کوچکترین خاک و گلی همیشه کثیف به نظر می آید پرهیز گردد و البته بی دوام و آسیب پذبر نیز نباشد .
همانطور که امام در جماعت موظف به رعایت اضعف مامومین است ، بنای مسجد نیز لازم است رعایت حال اینگونه افراد را بکند . از جمله توصیه می شود که حتی المقدور از اختلاف سطح بی جا و غیر ضروری در بین عرصه های مرتبط با نماز پرهیز گردد ، مگر اینکه مضیقه خاص یا دلیل محکمی وجود داشته باشد که در آن صورت نیز لازم است تدابیر جبرانی اندیشیده شود . تعداد شیر های آب در وضوخانه بر اساس تعداد نمازگزار تخمین زده می شود و بهتر است در طراحی وضوخانه و تاسیسات آن از شیر های تک لوله استفاده کرد ، به نحوی که در هر فصل از سال و مطابق با دما قابل تنظیم باشد .
ه . آستانه ورود به مسجد
آنچه ذکر گردید مروری بود بر ویژگی های اصلی فضاهایی که ظرف انجام مراحل مختلف نماز جماعت یعنی ورود به مسجد ، تطهیر و وضو ساختن ، کندن کفش ، پیوستن به صف نمازگزاران ، و بالاخره اقامه نماز هستند . در ادامه به عناصر کالبدی اصلی که در عرف ساخت مسجد به عنوان عناصر تشکیل دهنده بنای مسجد بر شمرده می شوند اشاره می گردد .
صحن . در مسیر نزدیک شدن نمازگزاران به شبستان معمولا صحن قرار می گیرد . این فضا وظایفی را به عهده دارد که در نمونه های موجود به شکل و درجات مختلف به انجام می رسند . از جمله آن وظایف اینهاست : کمک به قرار گیری طرح در بستر خود ، جمع کردن عملکرد ها و عناصر متعدد و متنوع در کلیتی واحد ، کمک به توسعه صف نمازگزاران یا استقرار مستمعین در مواقعی که به هر دلیل شبستان از جمعیت پر می شود ( مثل نمازهای خاص یا مراسم اعیاد و وفیات ) ، فاصله گذاری ضروری بین فضا های ورودی ، وضوخانه ، شبستان ، و بالاخره ایفای نقش مبدل بین فضای صحن و شبستان . در نمونه های موجود صحن در دو صورت دیده می شود :
الف – صحن به صورت گسترده بنای شبستان را در بر می گیرد و شبستان همانند کوشک در بخشی از عرصه صحن استقرار می یابد . در این حالت سطح صحن به تناسب شکل و موقعیت آن برای عملکردهای مختلف به خصوص دسترسی ها ساماندهی می گردد .
ب – صحن دارای بدنه ای کامل است و فضایی درونی را می سازد که حیاط مسجد شکل می گیرد . و البته حیاط با رواق مطلوبتر است . در طراحی حیاط می بایست برخی نکات توجه گردد : تاثیرات مثبت فضای حیاط بر روحیه نمازگزار در آماده ساختن وی برای عبادت و فراغت از شهر و هیاهوی آن ، که نباید تضعیف کردد ؛ بدنه های حیاط بهتر است به عملکرد هایی اختصاص یابند که با نماز سنخیت داشته باشند و به حیثیت و شان حیاط بیفزایند ( نظیر ایوان ، رواق ، کلاس ، ورودی ، کتابخانه ) .
چنانچه ضرورت حکم به همجواری عملکردهای دیگری با حیاط مسجد داد ، باید تمهیداتی اندیشید تا این همجواری حیاط را از یکدستی و یکپارچگی نیاندازد ؛ و باید به شکلی در همجواری با صحن سامان یابد که با این معنا سازگاری داشته باشد و به یکپارچگی طرح از نظر فرم عملکرد و معنا کمک کند .
عوامل و اجزای کالبدی مسجد که در زمان گذشته مورد توجه طراحان و معماران بوده و فضای دلپذیری را برای حضور در مسجد فراهم می آورده اند ، این ها هستند :
پیش ورودی و هشتی . دالان . رواق و صحن ( حیاط ) . حوض یا آب نما . ایوان . شبستان . گنبدخانه ( گنبد ) . مقصوره . محراب . مناره ( گلدسته ) .
همچنین توجه به بدنه ها و حجم خارجی مسجد . جایگاه نماد ورودی در بدنه های خارجی . تنوع عرصه ها و فضاهای داخلی . درجه بندی و ارزش گذاری فضاهای داخلی . هندسه به کار برده شده در همکف شبستان و مقاطع و عناصر فضایی . استخوان بندی و ساختار اساس سازه ای مساجد
امروزه علم مهندسی ساختمان بسیار گسترش یافته است ، به طوری که شاخه های زیادی با آن مرتبط است . از آن جمله می توان مهندسی سازه را ذکر کرد . فلسفه وجودی این بخش از مهندسی آن است که اعضای قسمتهای مختلف ساختمان بر اساس طرح مهندس معمار ، محاسبه می شود و وضعیت تحلیل هر یک از اعضا و نهایتا مصالح مورد نیاز در اجرای طرح را نیز معین کند . بدیهی است مهندس سازه در طرح اعضای ساختمان به عوامل مختلف که به نحوی از انحا بر اعضا تاثیر می گذارد توجه می کنند و با تحلیل این عوامل طرحی جامع برای کاربرد مصالح ارائه می دهد و نهایتا اصول سازه ای بنا را معین می کند . همانطور که در مقدمه ذکر شد ، مهندسان مسلمان باید به طراحی و اجرای مسجد آشنا باشند و از عهده آن بر آیند . در مورد مهندس سازه نیز همین گونه است .
مهندس سازه باید بداند که مسجد چیست و چه اهدافی در طراحی و ساخت مسجد مورد نظر است . وی باید بداند مسجد یکی از نمادهای مشهور جامعه اسلامی است و باید برای نسل ها ، پا بر جا و استوار باشد . بنابراین در طرح سازه ای مسجد ، ضرایب اطمینان بالاتری مورد نیاز است و تحقیقات لازم باید بسیار ریشه ای باشد تا سازه مورد نظر استحکام و دوام بیشتری داشته باشد . در خصوص رعایت مسائل مربوط به سازه در ادامه مطالبی به اختصار آورده می شود :
۱ – تحقیق و آزمایش های زمین شناسی و خاک شناسی به طور دقیق و وسیع انجام شود تا وضعیت زمین و خاک به درستی بدست آید .
۲ – کلیه بار های وارد بر اعضا محاسبه شود و اعضا با ضرایب هرچه دقیق تر طرح گردند .
۳ – سعی شود که تلفیقی مناسب بین طرح معماری و اندازه های محاسباتی به وجود آید تا طرح جامع معماری و اساس سازه ای با هماهنگی کامل رعایت شود . بدین منظور مشاوره و ارتباط بسیار نزدیک طراح و محاسب ضروری است .
۴ – نقشه های اجرایی ، دقیق و کامل ترسیم شوند و به موقع مورد استفاده قرار گیرند .
۵ – با مد نظر قرار دادن روش های اجرای اصولی در تمام موارد از مصرف مصالح غیر استاندارد و نا مرغوب جدا پرهیز شود .
۶ – آزمایش های لازم قبل از عملیات با دقت و منطبق با آئین نامه های معتبر انجام گیرد .
۷ – در اجرای سازه های فلزی ، اجرای شاخک گذاری و ایجاد اتصالات لازم برای کلاف سازی و اصول زیر بندی نماها با دقت و بر اساس اصول انجام شود .
۸ – در اجرای سازه های بتنی برای زیر بند سازی نماها باید از میلگرد مطمئن با قطر کافی استفاده گردد و هنگام پیوند میلگرد با سازه مورد نظر ، سر میلگرد در جوار قالب تا داده شود . در اینصورت قالب میلگرد تا شده به آرامی راست می شود ، و زمینه برای اتصالات در کلاف سازی جهت نماها فراهم می آید .
در سازه های نیم اسکلت بتنی دارای شناژ های عمودی و افقی ، موارد اجرایی اتصالات با استخوان بندی بنا برای پیوند اسکلت نما سازی را می توان مانند نکات مطرح شده در ساختمان های بتنی به وجود آورد .
امروزه در بعضی موارد عمل شکل دادن به اسکلت بتنی ، در قالب بندی شکل گیری و مادگی ( مقعر و محدب ) و در طرح های مختلف هندسی انجام می شود . به خصوص در مواردی ، انواح رسمی بندی ها و حاشیه کشی بر اسکلت بتنی را با دورهای جالب قوسی در قالب بندی ها به وجود می آوردند تا بعد از بتن ریزی و دکفره کردن قالب ( باز شدن قالب ) نیز اشکالی در اسکلت بتنی پدید نیاید . این کار از ویژگی های کارهای هنری بر روی بتن به حساب می آید .
اجرای فرم دهی به اسکلت بتنی ، در زمینه کارهای بتنی دارای نمای اکسپوزه که در نوع خود جالب و گاهی بی مانند است . اصالت اصل نماسازی در کار های معماری اسلامی از ضابطه خاص خود پیروی می کند . بنابراین با تعصب خاص نسبت به این ضوابط و استفاده و بهره گیری از آنها ، چه در سازه های ماسونری ( آجری ) و چه در سازه های فلزی و نیمه اسکلت بتنی و تمام اسکلت بتنی با روش میلگردهای مهاری مقاوم . تسمه کشی . نبشی کشی و سایر اتصالات است که اصل و اساس زیربندی کارهای تزئینی معماری اسلامی و اسکلت و استخوان بندی کامل بنا به وجود خواهد آمد .
در سازه های فلزی اجرای کلاف بندی و زیر سازی ، اسکلت نماسازی نیز بوسیله اتصالات و جوش کاری اصولی و بسیار مطمئن و بار بر قابل اجراست . با استفاده از اتصالات ذکر شده در سازه های فلزی می توان کارهای زیادی انجام داد . از جمله زیر بندی نماسازی ها بسیار شگرف و زیبا تحت اصول مبانی نماسازی برای زیر بندی و تیغه کشی برای کارهای گچ بری ؛ خطوط مختلف گچی و همچنین بدون زیر بندی تیغه بوسیله گلچین معقلی ، خطوط بنایی و معقلی ؛ کارهای بسیار زیبای کاشی معرق ؛ پنجره های معرق مشبک سازی ها ؛ مقرنس بندی ؛ رسمی بندی ؛ یزدی بندی ؛ گونه سازی ؛ طاسه سازی ؛ محراب سازی و پیشخان سازی هاست . همچنین می توان با ساختن جداره ای سبک و با ضخامت بسیار کم و مقاوم با فاصله ای از اسکلت و استخوان بندی از بنا و با اتصالات مقاوم و کلاف پوششی کاذب به وجود آورد .
این اجرا وسیله اتصالات اصولی با بینش کافی طراحی و سپس انجام می شود .
از آن جمله می توان به نحوه اجرای گنبد با ( سازه فلزی ) اشاره نمود :
معمولا گنبد بر روی چهار ستون قرار می گیرد ستون ها با در نظر گرفتن ارتفاع مورد نظر ، کلاف مربع شکل ایجاد می کنند (a) بر روی دهانه ستون ها ، چهار خرپا قرار میگیرد که باعث می شود این مربع به هشت ضلعی در ارتفاع بالاتر (b) تبدیل شود ( این ارتفاع ناحیه شکنج را تشکیل می دهد که در چهار کنج فیلپوش هایی ایجاد می کند .) یک حلقه هشت ضلعی بر روی خرپا ها قرار می گیرد ©‌ که شرایط لازم برای قرارگیری ساق گنبد ایجاد شود . ساق گنبد به ارتفاع مورد نظر می رسد (d) و سپس پروفیل های قوس گنبد که قبلا اجرا شده به روی ساق نصب می شود (e) .
( گنبد مساجد الحمید شهر جدید گلبهار و شهر جدید بینالود از جمله مساجدی است که با استفاده از این شیوه ساخته شده است . )
بدیهی است با رعایت نکات یاد شده و استفاده از تجربه های اجرایی اصولی و تجربه افراد مجرب می توان بنایی را اجرا کرد که دارای بیشترین عمر مفید و بهره دهی دراز مدت باشد . این مسئله در ساخت مسجد بسیار مهم است . چرا که بنای مسجد ، بنایی ماندگار است . برای مثال باید مجددا به مساجد به جا مانده از روزگاران گذشته اشاره کنیم که هنوز هم قابل استفاده اند . مسجد فهرج یزد در زمان سعید ابن عثمان و در نیمه نخست قرن اول هجری از خشت ساخته شد . ستون ها و پایه های ستبر باربر ( پیل پایه ) و قوس های بکار رفته در این مسجد بیشتر ساسانی است ، ارتفاع دیوار ها تا حدی کوتاه و پوشش طاف ها پوشش گهواره ای آهنگ است . گلدسته خشتی الحاقی آن از دوره سلجوقی می باشد ، که فقط کف پله های آن از آجر بزرگ استفاده شده است در انتهای گلدسته ، کنگره هایی که تداعی کنگره های سنگی از آثار تخت جمشید را می نماید . پوشش داخلی اندود کاهگل و گچ کاری و تعدادی گلهای گچ بری شده برجسته در ترکیب گلهای رزاس هخامنشی ، تزئین سازه داخلی مسجد را به وجود آورده است . نمای خارجی این مسجد ، اندود کاهگل ریگ است . این مسجد حیاط محدودی دارد . این اثر بسیار ارزشمند خشتی ، از صدر اسلام تا کنون همواره مورد استفاده نمازگزاران بوده است .
دیگری مسجد جامع اصفهان است که به حق موزه کاملی از هنر معماری به شمار می آید . نشانه های معماری اسلامی ایران موجود در این مسجد که از ادوار مختلف از صدر اسلام تا کنون بر جا مانده ، نمایانگر بسیاری از ارزش های معماری این سرزمین است . مسجد امام اصفهان نیز مسجدی منحصر به فرد در دنیای معماری است ، با ویژگی های بی نظیر خود مانند ” پژواک ” صدای زیر گنبد آن که در قدیم برای پخش خطابه خطیب مورد استفاده بوده است . مسجد شیخ لطف الله ، مسجد سید اصفهانی ، مسجد ایلخانی اصفهان ، مسجد گوهرشاد مشهد ، مسجد جامع کبیر یزد ، مسجد اردستان ، مسجد جامع عتیق شیراز و آثار بسیاری که برای شرح هر یک باید کتابی نوشت نیز از جمله این آثارند . این آثار بسیار محکم و اصولی اکنون به دلیل زیبایی و استحکام توجه محافل معماری و هنری بین المللی را به خود جلب کرده اند . بنابراین می توان گفت که این آثار متعلق به دنیا و بشریت است . از این رو برماست که مساجد امروزی را از جهت استحکام و نماسازی در مقیاسی اصولی بنا کنیم تا روزگار درازی پا بر جا و استوار و قابل استفاده باشند .
معماری مساجد در دوره های مختلف تاریخ ، بیانگر اعتقاد و بینش معماری هر عصر است . پایه و اصول طراحی مسجد ، ضمن اشاره به مواردی نظیر ساختمان مسجد و معماری عملکردی آن و توضیح جهت قبله ، اتصال صفوف ، آستانه ورود به شبستان ، کفش کن ، وضو خانه ، آستانه ورود به مسجد و صحن به بیان اساس سازه ای مساجد و ارتباط آن با مهندسی سازه می پردازد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 10659]