بار فراموش شده

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: بار فراموش شده
[مهرى حقانى]
سال هاست ديگر لازم نيست ميوه خارجى را در آن سوى آبها بچشيد.شايد به همين سبب باشد كه بسيارى از ما اين ميوه هاى خوش بر و رو را همين جا چشيده ايم اما نتيجه كار تا حد زيادى وارونه بوده است.داستان از اين قرار است كه هيچ ميوه درشت و خوش آب و رنگى نمى تواند جاى مزه و طعم اصيل ميوه ايرانى را بگيرد. باغ ها، جاليزها و زمين هاى كشاورزى ايران بهترين ها را به بار مى دهند، حتى اگر ريز باشند، حتى اگر بسيارى از آنها پاى درخت از بين برود حتى اگر بخشى از آن در راههاى بين راهى در بين جعبه ها و كارتن هاى غير استاندارد هدر شوند يا اگر بسيارى از آنها در سرما و گرما بپوسد يا بگندد. اين داستان دو قسمت دارد؛ يكى ارزش خاك و اصالت طعم است، نيمه دوم مى ماند يعنى روشهاى نگهدارى،تبديل و توزيع محصولات.كفه مهمترى كه خروجى آن بار ناخوشايندى است به نام «ضايعات محصولات كشاورزى».
بخش كشاورزى حدود ۱۵ درصد از توليد ناخالص داخلى، ۲۱ درصد از اشتغال و ۲۲ درصد صادرات غيرنفتى كشور را به خود اختصاص مى دهد. همچنين ۸۰ درصد عرضه مواد غذايى و ۹۰ درصد نيازهاى واحد هاى صنايع تبديلى را در دهه اخير تأمين كرده است. بدين ترتيب ۸۵ ميليون تن محصولات كشاورزى شامل ۶۲‎/۵ ميليون تن محصول زراعى۱۳‎/۵، ميليون تن محصول باغى۸‎/۶، ميليون تن محصول دامى و ۴۵۵ هزار تن محصولات شيلاتى در كشور توليد مى شود. در حالى كه ساختار اصلى توليدات كشاورزى جهان را ۶۶ محصول كشاورزى (۴۱ محصول زراعى و۲۵ محصول باغى) تشكيل مى دهند، ايران از نظر تنوع توليد محصولات باغى داراى مقام سوم در جهان و از نظر مقدار توليد جزو ۱۰ كشور اول جهان است.توليد پسته، زعفران، خرما، انار، زردآلو و زرشك داراى رتبه اول در جهان ، توليد هندوانه، خيار، فندق، ليمو، بادام، گردو و كشمش در رتبه سوم وتوليد برگ سبز چاى، نارنگى، خربزه و گرمك داراى رتبه پنجم و انگور و سيب رتبه ششم در جهان است.
ارزش ضايعات
اما اين تمام داستان خاك پربركت و شاخسارهاى انبوه و دستان زحمتكش كشاورز ايرانى نيست. محسن موحديان عطار معاون صنايع و توسعه روستايى وزارت جهاد كشاورزى به آمار توليد ۸۵ ميليون تن كل توليدات بخش كشاورزى اشاره مى كند چنانكه اگر ميانگين ضايعات سالانه كشاورزى در ايران ۱۷‎/۸ درصد در نظر گرفته شود، هر سال ۱۵‎/۳ ميليون تن محصول به دليل كشاورزى سنتى، نبود صنايع تبديلى و تكميلى كافى، انبار و سردخانه و روشهاى نوين نگهدارى، از بين مى رود.
بدين ترتيب اگر ارزش ميانگين هر كيلوگرم محصول ۱۵۵ تومان در نظر گرفته شود، ارزش ضايعات محصول هر سال ۲ تريليون و ۳۴۵ ميليارد تومان خواهد بود. مطالعات دفتر كاهش ضايعات نشان مى دهد در ۶۰ محصول باغى و زراعى مورد مطالعه، حدود ۹۰ درصد ضايعات كنونى مربوط به ۲۰ نوع محصول شامل غلات، محصولات سبزى، صيفى و جاليزى، دانه هاى روغنى، ميوه هاى دانه دار و هسته دار، ميوه هاى گرمسيرى و نيمه گرمسيرى و مركبات است.
تعريف ضايعات از ديدگاه FAO
ضايعات نام جديدى نيست اما چندان تعريف مشخصى ندارد. آيا ميوه هاى گنديده داخل يخچال خانگى ضايعاتند ميوه هاى پاى درخت ضايعاتند يا ميو ه هايى كه هيچ گاه از شاخه هاى بالايى درختان چيده نشده اند
هر گونه تغييرى در كيفيت كه منجر به غير قابل دسترس شدن و عدم ايمنى محصول شود و در نهايت محصول كشاورزى را براى انسان غير قابل مصرف كند از ديدگاه سازمان خواروبارجهانى(FAO ) و برنامه محيط زيست ضايعات موادغذايى تلقى مى شود.
نامناسب بودن مواد اوليه بسته بندى جهت حمل و نقل، نامناسب بودن وسايل حمل و نقل محصولات كشاورزى(ميزان ضايعات محصولات كشاورزى بواسطه نامناسب بودن حمل و نقل ۷-3 درصد است)، نبود ماشين هاى درجه بندى و يا فرسوده بودن دستگاه هاى موجود(در اين قسمت ۳‎/۵ الى ۵ درصد از محصول ضايع مى شود) از علل به وجود آورنده ضايعات محصولات كشاورزى هستند. محدود بودن امكانات بسته بندى به علت محدوديت امكانات بسته بندى دراين قسمت ۲ تا ۳‎/۵ درصد از محصولات كشاورزى را ضايع مى كند. مصرف كننده با خريد بيش از حد محصولات كشاورزى و استفاده نكردن بموقع آن عاملى در ايجاد ضايعات تلقى مى شود. همچنان كه كافى نبودن وسايل نگهدارى خانگى و ناهماهنگى مصرف واقعى در خانواده نيز در اين امر تأثيرگذار است.
دكتر جعفر خلقانى، رئيس سازمان ترويج، آموزش و تحقيقات كشاورزى به استناد آمارهاى جهانى در اين مورد مى گويد: به طور متوسط ۲۴ درصد ميوه ها و حدود ۴۲ درصد از سبزى ها در كشورهاى در حال توسعه در فاصله توليد تا مصرف از بين مى روند. براساس آخرين برآوردهاى وزارت جهاد كشاورزى، در كشور ۱۶‎/۸درصد از محصولات زراعى، ۲۸‎/۱درصد از فرآورده هاى باغى، ۶‎/۵درصد از محصولات دام و طيور و هفت درصد از محصولات شيلاتى در مراحل مختلف توليد تا مصرف از بين مى رود. اين مقدار از ضايعات در بخش كشاورزى ميزان توليد را كاهش و نياز به واردات را افزايش مى دهد. ضايعات همچنين نهاده هاى لازم براى توليد را كه به سختى تهيه مى شوند، هدر مى دهد.
بخش قابل توجهى از محصولات كشاورزى اعم از زراعى، باغى، شيلاتى و دامى كه با صرف نهاده هاى مختلف توليد مى شوند، به دلايل مختلفى درچرخه توليد تا مصرف دچار ضايعات مى شوند. بخش باغبانى با۲۸‎/۱ درصد بالاترين و بخش دام و طيور با ۶‎/۱ درصد كمترين ميزان ضايعات را به خوداختصاص داده اند.در بخش زراعى، سيب زمينى، گوجه فرنگى، سبزى و صيفى جات با حدود ۳۰ درصد ضايعات بالاترين و حبوبات با ۵ درصد كمترين ضايعات را دارند. در زير بخش باغبانى، انگور و انجير با حدود ۳۵ درصد بالاترين وگردو، بادام و فندوق با ۸ درصد كمترين ضايعات را دارند.
چشم انداز ضايعات
چشم انداز جمهورى اسلامى ايران در سال ۱۴۰۴ برخوردارى از سلامت، رفاه و امنيت غذايى است. از جمله اين اقدامات كاهش ۵۰ درصدى ضايعات در بخش كشاورزى است.راه اندازى نظام تضمين كيفيت محصولات كشاورزى، كاهش ضايعات مربوط به توليد و مازاد ظرفيت، كاهش ضايعات مربوط به تأخيرهاى زمانى عمليات پس از برداشت، كاهش ضايعات مربوط به حمل و نقل، كاهش ضايعات ذخيره سازى و نگهدارى، كاهش ضايعات مربوط به فرآيند، كاهش ضايعات مربوط به توليد محصولات معيوب ناشى از افزايش سواد تغذيه اى در كشور از فعاليت هاى محورى برنامه كاهش ضايعات محصولات بخش كشاورزى به شمار مى آيند.
تسهيلات لازم چون شفافيت قيمت محصولات كشاورزى،اعتبارات بانكى مناسب،حمل و نقل جاده اى و ابزارهايى چون كاهش سوبسيد وتعيين قيمت تضمينى از ضايعات جلوگيرى مى كند. آنچه در اين جا مهم است به كارگيرى راهكارهاى عملى است به طورى كه با كمترين آسيب براى مصرف كننده همراه شود. برخى از عوامل ايجاد ضايعات ريشه در مراحل قبلى از جمله مراحل كاشت، داشت و برداشت دارند كه زمان نامناسب برداشت، آسيب هاى مكانيكى و فيزيكى،عدم وجود سيستم تضمين كيفيت محصولات كشاورزى، نبود سياست مشخص در تعيين قيمت محصول در بازار و كنترل آن، متغير بودن قيمت محصول و توجه ناكافى به نحوه بسته بندى اوليه و نحوه حمل هنگام ترك مزرعه از مسائل مربوط به مرحله برداشت و ايجاد ضايعات در اين مرحله هستند.
عدم درجه بندى و سورتينگ محصول، حمل و نقل نامناسب، عدم بسته بندى يا بسته بندى نامناسب، فرآورى نامناسب محصول، وجود تأخير زمانى (مدت انتظار) در اجراى فرايندها، ناآگاهى از ماهيت محصول، شناخت ناكافى از اقسام و علل بروز فسادها، انباردارى نامناسب، ضعف در بازاريابى، توزيع و صادرات، ضعف در به كارگيرى تيمارهاى مناسب پس از برداشت از جمله اين عوامل هستند.
صنايع تبديلى
گسترش صنايع تبديلى و تكميلى يكى از راهكارهاى كليدى جلوگيرى از ضايعات هستند. توسعه انبارهاى سردخانه اى باعث نگهدارى محصول براى دوره طولانى تر مى شود و امكان استفاده محصول در تمام طول سال را فراهم مى كند.
موحديان عطار معاون وزير جهاد كشاورزى در پاسخ به اين نكته كه كشش جذب مواد خام كشاورزى براى صنايع تبديلى و تكميلى وجود ندارد مى گويد: اين كشش وجود دارد، ولى اين يك بحث اقتصادى است و جذب محصول به صنايع تبديلى و تكميلى بايد همراه ارزش افزوده باشد. براى كشش توليد در صنايع تبديلى و تكميلى، بايد براى سرمايه گذار امكان جذب سود مناسب به لحاظ ارزش افزوده وجود داشته باشد كه اين انگيزه ها وجود دارد و امكان جذب سرمايه گذارى در صنايع تبديلى و تكميلى وجود دارد.
براى هر محصول ميزان ارزش افزوده فرق مى كند، بنابراين محصولى كه ارزش آن به صفر نزديك شده بود، داراى ارزش افزوده بى اندازه اى مى شود. ارزش افزوده محصولات فرآورى شده گاهى ۳۰۰ تا ۵۰۰ درصد يعنى ۳ تا ۵ برابر ارزش ماده اوليه مى شود. پياز كه در فصل برداشت كمترين قيمت را دارد، اگر تبديل به خلال شود در ظرف ۸۰ گرمى حدود هزار تومان به فروش مى رسد.
اهميت اين موضوع در حدى است كه ضايعات ۱۵‎/۳ ميليون تنى مى تواند هر ساله يك كشور با جمعيت ۱۵ ميليون نفرى را سير كند، رعايت نكردن استانداردهاى توليد و نگهدارى و نبود فرهنگ مصرف صحيح، باعث ضايع شدن محصول مى شود، در حالى كه حدود ۲۰ درصد از جمعيت كشور از بدغذايى و سوء تغذيه رنج مى برند.
تنها پخت نادرست نان و پائين بودن كيفيت آن، ضايعات مرحله مصرف نان را به حدود ۱۰-7 درصد رسانده است. فرسوده بودن ماشين هاى برداشت، عدم برداشت به موقع محصول گندم، فرسوده بودن شاليكوبى هاى برنج و عدم توليد كيفى محصول باعث بد مصرفى و ضايعات محصول مى شود.
بر اساس نظر كارشناسان، دولت مى تواند با حمايت از توسعه سرمايه گذارى بخش خصوصى در صنايع تبديلى و تكميلى، محصول فرآورى شده با ارزش افزوده را توليد و به كشورهاى همسايه مانند آسياى ميانه، عراق و افغانستان كه نياز به غذا دارند، صادر كند. عدم توجه به صنايع تبديلى و تكميلى باعث عدم صرفه اقتصادى كار كشاورزى و دامپرورى در روستاها و تخليه هزاران روستا و مهاجرت كشاورزان از روستاى محل توليد به شهر ها و كلانشهرها و حاشيه نشينى شده است.
دور بودن صنايع تبديلى و تكميلى بخش كشاورزى از قطب هاى توليدى عامل ديگرى در ضايعات محصول است، به عنوان نمونه همين بس كه اگر قطب دامدارى ايران، استان هاى آذربايجان، لرستان و كهگيلويه هستند، اما صنايع بزرگ شير در اطراف تهران بنا شده است.
چهارشنبه 20 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 57]