نگاهي به نقش «رسانه» در توسعه فرهنگي؛ ركن چهارم قواي سه گانه!

واضح آرشیو وب فارسی:قدس: نگاهي به نقش «رسانه» در توسعه فرهنگي؛ ركن چهارم قواي سه گانه!
* مجتبي عظيمي

ابن خلدون در مورد هويت انسان بر اين باور است كه: «فضا و محيط ما، مملو از پيامهاي خوب و بد است و اين فضا هويتمان را شكل

مي دهد.» با اين تعبير مي توان رسانه ها را محيط برتر ناميد. به عبارت ديگر، رسانه ابزار و واسطه اي است كه پيوسته بر رفتار، كردار، احساسات و تفكر انسان نفوذ مي كند.
چنانچه رسانه هاي ارتباطي را به عنوان دستگاه عصبي قلمداد كنيم، بايد براي فهم و درك رسانه ها، بايد نحوه زندگي در قرن حاضر را مطالعه كنيم. رسانه ها قادر به تغيير فرهنگ و هويت افراد و يا شكل دادن به آن هستند. امروزه در دنياي صنعتي 50 تا 80 درصد از نيروي كار فعال در بخش ارتباطات مشغول فعاليت هستند. علاوه بر آن، مردم كشورهاي توسعه يافته بيش از 6 تا 7 ساعت از وقت خود را صرف ارتباطات مي كنند. اغلب اين كشورها در عرصه رسانه هاي ارتباطي، خود توليد كننده اطلاعات هستند و از پيشرفتهاي رسانه اي نيز براي توليدات خود بهره مي جويند.برخي مفاهيم، مسايل و روندهاي مهم ارتباطات و فرهنگ توجه نظريه پردازان رسانه هاي جمعي را بويژه در طي قرن حاضر به خود معطوف داشته است.
همراه با توسعه، موضوع نقش رسانه ها براي ساختن جامعه در اين مباحث، امري محوري است و تامل بيشتري را در خصوص چيستي بناي جامعه ايجاب مي كند. امروزه توسعه رسانه ها و توسعه جوامع، رابطه مستقيم و تنگاتنگي با يكديگر يافته اند. شايد از همين روست كه مفاهيمي چون «روزنامه نگاري توسعه» و «اخبار توسعه» بيش از هر زمان ديگري توجه برنامه ريزان فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي كشورها را به خود معطوف ساخته است. «آگارولا» روزنامه نگار هندي و مسؤول پيشين ارتباطات در توسعه ملل متحد در آسيا و اقيانوسيه معتقد است روزنامه نگاري كه در بخش توسعه فعاليت مي كند، بايد به صورت انتقادي، مناسبت برنامه هاي توسعه را از جنبه نيازهاي محلي و ملي، مورد ارزيابي قرار دهد.
«سينگ هال»( SINGHAL) نيز مي گويد: «هر گاه از وسايل ارتباط جمعي براي حمايت از يك پروژه يا برنامه ويژه توسعه استفاده شود، آن را ارتباطات توسعه و يا ارتباطات پشتيبان توسعه» مي گويند. بدين ترتيب، دو تعريف فوق را مي توان «ارتباطات توسعه» يا «ارتباطات توسعه بخش» ناميد كه در آن ارتباطات در خدمت توسعه است.
ديدگاه ديگري وجود دارد كه در آن ارتباطات فقط بخشي از اهداف توسعه محسوب مي شود و در آن فقط توسعه ارتباطات اهميت دارد و مي توان آن را «توسعه ارتباطات» ناميد. در اين ديدگاه، برنامه ريزي ارتباطي عبارت است از بهره برداري مناسب از منابع و امكانات ارتباطي براي دستيابي به اهداف توسعه كه در برنامه هاي مختلف توسعه اي از سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي مورد نظر است. به هر حال، برنامه ريزي در مورد ارتباطات، به عنوان يكي از اركان مهم برنامه هاي توسعه، اكنون در برنامه هاي توسعه مورد توجه كشورهاي مختلف است. كشورهايي مانند چين، هند و برخي از كشورهاي آفريقايي مانند تانزانيا در اين زمينه به موفقيتهاي چشمگيري دست يافته اند.
امروزه، جامعه اي توسعه يافته تلقي مي شود كه بتواند در كنار شاخصهاي اقتصادي مانند درآمد سرانه، توزيع ناخالص ملي و نرخ مرگ و مير، بر معيار آموزش و اطلاعات و در حقيقت عنصر دانايي اجتماعي تأكيد كند. در چنين جامعه اي، رسانه ها با توليد و توزيع مطلوب اطلاعات، نقش چشمگيري در ارتقاي آگاهي هاي گوناگون و ضروري بر عهده مي گيرند و جامعه را در نيل به تعالي و ترقي همه جانبه ياري مي كنند.
رسانه ها در زمينه توسعه فرهنگي مي توانند عامل آميختگي، توازن و پيوند دادن به باورهاي اصيل اعتقادي و سنتهاي بارور جامعه باشند و باعث پويايي افكار شوند. كاركرد رسانه ها در عصر ارتباطات، بي شك در همه عرصه ها انكارناپذير است. توسعه، فرآيندي چند بعدي است و توسعه اقتصادي در اين ميان برجستگي خاصي دارد، تا جايي كه اين توسعه به عبارت دقيق تر صنعتي شدن به عنوان محور اصلي و موتور حركت هر گونه توسعه قلمداد مي شود. پژوهشهاي انديشمندان نشان مي دهد توسعه اقتصادي به پيش شرط اهرمهاي كمكي عوامل فرهنگي، نيازمند است.
واقعيت اين است،كه توسعه اقتصادي و فرهنگي، به آموزش، آگاه سازي و مهيا ساختن افكار عمومي براي بهره برداري از امكانات مادي و معنوي نياز دارد. در اين ميان، نقش رسانه ها به عنوان يكي از عوامل مهم توسعه فرهنگي آشكار مي شود. بي ترديد، ميزان سنجش شكوفايي يا ركود شمارگان مطبوعات و يا تعدد شبكه هاي تلويزيوني را نبايد معيار رشد توسعه يافتگي فرهنگي و اقتصادي و يا عدم تحقق آن جامعه تلقي كرد، بلكه چگونگي نفوذ و رسوخ رسانه ها در سطوح مختلف جامعه، محتوا و مضمون پيام، تنوع و خلاقيت فكري و فني و يا پاسخگويي به نيازهاي جدي و ضرورتهاي فرهنگي و اجتماعي و بسياري از موازين ديگر ارزيابي كيفي، از جمله مقتضيات بررسي و برنامه ريزي نظام رسانه اي كشور است.
«توسعه فرهنگي» به عنوان وجه فرهنگي توسعه ملي، بايد بتواند راهبردهاي لازم را براي كشف و شكوفايي عناصر مساعد در فرهنگ جامعه به كار گيرد. از اين رو، توسعه فرهنگي بايد جامعه را در كسب و رشد اصالتها، خلاقيتها و فضيلتهاي اجتماعي به مدد بازشناسي و بازآفريني فرهنگ مستعد خودي ياري دهد و در عين حال با مشاركت دادن تمامي افراد جامعه در فرهنگ آفريني و تقويت و گسترش رقابتهاي سازنده، راه همگاني كردن فرهنگ را بگشايد. گوناگوني مطبوعات و گسترش انتشار نشريات متنوع و متفاوت و به طور كلي جايگاه شايسته رسانه هاي گوناگون در تنوير افكار و ايجاد فضاي مناسب براي گفتگو و برخورد سالم و سازنده نظرات و همچنين اهميتي كه رسانه هاي گروهي در ارتقاي سطح آگاهي و تعالي فرهنگ و دانش عمومي دارند، بي گمان يكي از مهمترين عوامل توسعه فرهنگي و از نشانه هاي پويايي و تحرك هر جامعه است.
بديهي است، توسعه فرهنگي- به معناي گسترده آن كه دربرگيرنده گشايش و گسترش گفتگوهاي فلسفي و فرهنگي و ادبي و هنري است، نه تنها عامل اصلي رشد خود آگاهي جمعي، بلكه زمينه ساز توسعه سياسي و اقتصادي و شتاب بخش پيشرفت دانشهاي گوناگون و تحقق عدالت و در واقع نخستين پيش شرط حل بنيادي مسايل و رفع مشكلات فراگير جامعه است. البته، اين همه زماني ميسر و محقق مي گردد كه از يك سو صاحبان قدرت و دولت، با قانون گرايي و قانون گذاري و سعه صدر به رسانه هاي گوناگون و نقش آنان در جامعه بنگرند و بويژه، رسانه هاي گروهي را نه به مثابه «دشمنان بالقوه» يا بلندگوي تبليغاتي نظام حكومتي، بلكه به عنوان ركني اساسي در كنار و همطراز قواي مقننه و مجريه و قضاييه باور كنند و به رسميت بشناسند .اين نكات، الفباي آغازين و نقطه عزيمت جوامع در حال گذار براي رسيدن به جامعه اي آزاد و مناسباتي مبتني بر دموكراسي است.
بر كسي پوشيده نيست، در جوامع در حال توسعه امكان دسترسي عموم مردم به رسانه هاي نوشتاري كمتر از كشورهاي توسعه يافته است و عامه مردم اصولاً چندان رغبتي به مطالعه نشان نمي دهند و هنوز فرهنگ كتابخواني و خريد روزنامه و نشريه همه گير و جزو عادات روزانه مردم نشده است. از اين رو، پرداختن به جايگاه و كاركرد رسانه هاي گروهي و بخصوص بررسي نقش و مسؤوليت رسانه هاي فراگيري چون راديو و تلويزيون كه اغلب در اين جوامع دولتي و يا در اختيار نهادهاي وابسته به دولتند اهميت بسياري دارد. در هر حال، نمي توان از تأثير گسترده و نفوذي كه رسانه هاي صوتي و تصويري براي افكار عمومي چنين جوامعي برجاي مي گذارند، غافل شد؛ تا جايي كه منبع كسب خبر و داوري در مورد رويدادهاي جاري و مسايل اجتماعي و سياسي و چگونگي وضعيت اقتصادي كشور، كمابيش از مجراي اغلب تنگ و يكجانبه اين رسانه ها و از راه شنيدن راديو و تماشاي تلويزيون صورت مي گيرد. بنابراين، رسانه هاي گروهي گوناگون مي توانند به نسبت درجه اهميت و فراگير بودنشان، نقشي مفيد يا مخرب در فرآيند شكل گيري جامعه مدني داشته باشند.
سه شنبه 19 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: قدس]

[مشاهده در: www.qudsdaily.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 204]