قيمت هاي ثابت، رونق بازار و ماليات اندك در عصر كريم خان زند

واضح آرشیو وب فارسی:ایران اسپورت: قيمت هاي ثابت، رونق بازار و ماليات اندك در عصر كريم خان زند

جواد لگزيان: كريم خان در اوج مشكلات اقتصادي ايران و در كشوري عقب مانده با مدعياني بي شمار براي سلطنت توانست قدرت رابه دست بگيرد و در تمام دوران حكومت خود با مشكلاتي از اين دست درگير بود. او كه هرگز بنابر روايات تاريخي از يك تربيت صحيح خانوادگي برخوردار نبود و حتي خواندن و نوشتن نمي دانست با همتي مثال زدني بر اريكه قدرت تكيه زد و توانست بازار راكد ايران را دوباره رونق بخشد و با برقراري امنيت و سيستم ماليات اندك جاني دوباره را به اين آب و خاك برگرداند.

كريم خان با دستور قيمت هاي ثابت اجناس در داخل جهت بالا بردن قدرت خريد مردم و حفظ امنيت در ايران و به ويژه خليج فارس توانست اعتماد بازرگانان خارجي را جلب كرده و از جايگاهي قابل قبول، قراردادهايي اقتصادي را با آنها به ويژه كشور انگلستان تنظيم كند تا جايي كه در اين دوره صادرات ايران نيز دوره اي طلايي را تجربه كرد.او با بلندنظري خود را «وكيل الرعايا» ناميد و بالابلندتر از بسياري از پادشاهان به ايران زمين خدمت كرد.
با هم نگاهي داريم به اين تجربه تاريخي گرانبها كه از همت و دانش ايراني مي گويد در روزگاري سخت، آن هم به روايت «دكتر پرويز رجبي» در كتابي به نام «كريم خان زند و زمان او».
تشويق پيشه وران و صنعت گران
با شكست دولت مقتدر صفويه در سال 1135 نزول قدرت سياسي و اقتصادي ايران آغاز شد كه تا انقراض سلسله قاجاريه در سال 1304 شمسي دوام داشت.
در اين مقطع از تاريخ ايران ضعف قدرت مركزي، فساد دستگاه حاكمه، ركود امور اقتصادي و در نتيجه سقوط مداوم ارزش پول و كم شدن درآمد خصوصي و دولتي، از بين رفتن سنت هاي محلي و ارزش هاي هنري، ناامني و آشفتگي روستاها و راه ها و بخش ها و شهرها و باز شدن پاي بيگانگان به اين سامان روزگاري سخت را براي مردم رقم زد اما بنابر روايت هاي تاريخي تنها كريم خان زند است كه جاني دوباره به ايران بخشيد و توانست بار ديگر رونق را هرچند براي دوره اي به اقتصاد برگرداند.
دكتر پرويز رجبي در كتاب «كريم خان زند و زمان او» در شش فصل جواني كريم خان، حكومت كريم خان، فرزندان كريم خان و جانشينان او، شخصيت و آثار كريم خان، اوضاع اجتماعي ايران در زمان كريم خان و حكومت كريم خان درصدد است به مطالعه و بررسي اين مقطع تاريخ سرزمين ما بپردازد.»
در «كريم خان زند و زمان او» بنابر نوشته كتاب «رستم التواريخ» آمده است كه كريم خان از يك تربيت خانوادگي صحيح برخوردار نبود و حتي خواندن و نوشتن نمي دانست اما به گفته پرويز رجبي، جالب توجه است كه او توانا بود در كشوري بزرگ حكومت براند كه پس از آشفتگي هاي ناشي از سقوط صفويه و حكومت نادرشاه، احتياج به رهبري خردمند و توانا داشت.
هنگامي كه كريم خان روي كار آمد
به خاطر لشكركشي هاي نادر و به خاطر
هرج و مرجي كه پس از قتل او پديد آمده بود، امور بازرگاني و اقتصادي به شدت صدمه ديده بود اما اقداماتي كه كريم خان براي رونق دوباره بازار و بازرگاني به عمل آورد، كم كم موثر افتاد و امر دادوستد را بهبود بخشيد.
كريم خان بنا بر پژوهش پرويز رجبي از ابتداي حكومت خود به هر طريقي كه برايش امكان داشت پيشه وران و صنعتگران را تشويق مي كرد و با ماليات بسيار سبكي كه براي شان در نظر مي گرفت، مورد حمايت قرار مي داد.يكي ديگر از عوامل رونق دوباره بازار، امنيت چشمگيري بود كه در نتيجه مديريت كريم خان به وجود آمده بود. آنگونه كه اسكات وارينگ سياح انگليسي كه حدود سال 1800 ميلادي يعني حدود 10 سال پس از مرگ كريم خان به ايران آمده بود، مي نويسد: «در همه شهرهاي كشور پليس به وجود آمد. ضعيف ترين و كوچك ترين رعايا به حق خود رسيدند و گوش هاي وكيل (كريم خانم زند) براي شنيدن كوچك ترين شكوه و شكايت باز بود» و ويليام فرانكلين گزارش مي دهد: «پليس در شهر شيراز و همچنين در تمام كشور بسيار خوب است.» كريم خان براي بهبود تجارت خارجي نيز دو قدم موثر برداشت: «قدم اول پا به پاي امنيت داخلي، برقراري امنيت در خليج فارس بود واقعاً او براي ايجاد نظم در اين شاهراه مهم دريايي ايران از هيچ كوششي باز نايستاد و قدم دوم عقد قراردادهاي بازرگاني مخصوصاً با انگلستان بود.»
همچنين كريم خان به خوبي تشخيص داد كه بنيه مالي مردم و در نتيجه دادوستد بسيار ضعيف است و طلا كه در آن زمان ارز مملكت بود بسيار كمياب است، از اين رو اقداماتي انجام داد تا در معاملات خارجي طلاي كمتري از كشور خارج شود.
صادرات ايران هم در اين زمان دوراني طلايي داشت آنگونه كه بنا بر پژوهش رجبي كالاهاي صادراتي مهم ايران يعني ابريشم و پارچه هاي ابريشمي، پنبه، خشكبار و مواد دارويي به اضافه مس، گوگرد و ساير مواد معدني به هندوستان از طريق كمپاني هند شرقي فروخته مي شد. روس ها از ايران انواع كالاهاي هندي مانند ململ بنگالي، كتان و جواهرات خريده و در بازارهاي اروپايي مي فروختند.
تركيه هم علاوه بر كالاهاي ياد شده تنباكو، پشم، گلاب، ني خصوصاً اسب از ايران مي خريد.قيمت حدود 2000 اسبي كه ايران سالانه به تركيه صادر مي كرد 40 تومان بود همچنين تمام مصرف ني امپراتوري عثماني از ايران تامين مي شد.
در بحث واردات هم مهم ترين واردات ايران از هندوستان عبارت بود از: پارچه هاي لطيف از قبيل ململ و پارچه هاي پشمي ريزباف، شكرلاهور، ادويه و كالاهاي چيني به ويژه ظرف چيني، اين واردات از روسيه هم شامل چرم، پارچه هاي پنبه اي، پارچه هاي مخمل، اطلس، پوست و گاهي آينه مي شد.واردات ايران از تركيه بسيار كم و عبارت بود از خرما
(از عراق)، برنج و بعضي كالاهاي ساخت اروپا.
ميزان پولي كه از طريق صادرات ايران به تركيه وارد مي شد آنقدر زياد بود كه اوليويه مي نويسد: «پولي كه در ايران در دست مردم ديده مي شود بيشتر سكه هاي تركي است. گاهي هم سكه هاي ونيزي به چشم مي خورد كه چون قدرت خريد زيادي در هندوستان دارد به راحتي دادوستد مي شود.»
كريم خان در تجارت با انگليس هم بسيار هوشيار بود به گونه اي كه به بازرگانان ايراني دستور داد تا كالاهاي خارجي را با پول نقد - به عبارت ديگر طلا - معامله نكنند و تا مي توانند در مقابل كالاهاي خارجي، كالاهاي ايراني بفروشند كه اين امر موجب تيرگي روابط ايران و انگليس در اين مقطع شد و تنش هايي چند را موجب شد اما براي تقويت بنيه اقتصادي، مهم ترين اقدامي كه كريم خان انجام داد، ايجاد قيمت هاي ثابت بود. براي اين منظور كريم خان خودش قيمت هايي تعيين و به مردم اعلام كرد و هيچ كس قدرت نداشت كه يك دينار از قيمت هايي تعيين شده گران تر بفروشد.همه قيمت ها براي يك من كه برابر شش كيلو است برآورد مي شد. يك تومان در زمان كريم خان برابر با 50 مارك طلا بود كه هر مارك طلا واحد پول آلمان قبل از جنگ جهاني اول است كه برابر با 358423 0/گرم طلاي ناب است.
در ليستي كه از «رستم التواريخ» نقل شده است: «گندم، يك من 50 دينار، جو، يك من 25 دينار، برنج يك من 150 دينار، گوشت گوسفند يك من 160 دينار و ساير اقلام ذكر شده است.»
حد متوسط درآمد يك كارگر در روز عبارت بود از 300 دينار كه در سال حدود 10 تومان مي شد، يعني 500 مارك طلا كه بنابر پژوهش پرويز رجبي اين مقدار مي توانست يك خانوار هفت نفري را به راحتي پاسخگو باشد و با توجه به قيمت هاي ثابت كه مخارج روزانه حدود 200 دينار بوده، پس اندازي قابل توجه نيز داشته باشد.
ميزان ماليات ولايات متفاوت ايران نيز بنابر آمار كاملاً مشخص است كه مرتباً دريافت و به خزانه واريز مي شده است.
از ديگر نكات جالب اين پژوهش اين است كه مي خوانيم كريم خان هرگز در خزانه دولت پول نگاه نمي داشت. پول هاي دريافتي از مردم را بي درنگ براي بهبود وضع خود آنها خرج مي كرد. به طوري كه هنگامي كه وي مي ميرد در خزانه دولت فقط هفت هزار تومان بود كه تازه رسيده بود و كريم خان به علت بيماري نمي توانست آن را خرج كند.
نظم اداري نيز در زمان كريم خان بسيار قابل توجه بود به گونه اي كه در هر شهر هفت عامل: وزير، مستوفي، وكيل الرعايا، محصص، كلانتر، نقيب و محتسب به همراه قاضي شهر نظم شهر را به عهده داشتند و تمام نامه هاي آنها و عمليات مالي آنها ثبت شده و همه عوامل حكومتي داراي حقوق مشخصي بودند كه آن را از ديوان حكومتي دريافت مي كردند.
با اينكه حكومت كريم خان سرشار از جنگ و گريز با مدعيان حكومت و پادشاهي بود اما وكيل الرعايا هرگز از آباداني ايران غافل نبود تا آنجا كه در مدت حكمراني خود توانست با ساختن بازار وكيل، مسجد وكيل، آرامگاه حافظ، آرامگاه سعدي و ارگ شيراز كه تاكنون باقي مانده است، كارنامه اي نسبتاً درخور توجه از خود باقي بگذارد.
چهارشنبه 13 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ایران اسپورت]

[مشاهده در: www.iransport.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 241]