حسن انوري :تصحيح انتقادي حافظ دقت و امانت فوق العاده اي مي طلبد

واضح آرشیو وب فارسی:مهر: حسن انوري :تصحيح انتقادي "حافظ" دقت و امانت فوق العاده اي مي طلبد
عضو پيوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسي گفت: تصحيح انتقادي به ويژه از نوع ديوان حافظ دقت و امانت فوق العاده اي مي طلبد و حقيقت آن است كه امر جان كاهي هم هست.

به گزارش خبرنگار مهر، دوازدهمين نشست مشترك فرهنگستان زبان و ادب فارسي و بنياد ايرانشناسي عصر ديروز با موضوع "تصحيح انتقادي ديوان حافظ" با سخنراني حسن انوري برگزار شد.

حسن انوري در ابتداي سخنانش گفت: شاعري مانند حافظ در ذروه طيران انديشه و سختگي طبع و اعتلا و تعالي هنر و با آگاهي بر ارزش شعر خود در زمان حيات به گردآوري سروده هايش تمايلي نشان نداده و پسندش نمي آمده است كه آنها را در دفتري در كنار هم بنويسد يا بنويساند و در پاسخ استادش - قوام الدين عبدالله - كه اصرار مي ورزيده است حافظ غزلهايش را در دفتري گرد آورد لاقيدانه از اين كار شانه خالي كرده و بر ناراستي روزگار حواله مي داده و به غدر اهل عصر عذر مي آورده است.

وي افزود : شعر چنين شاعري كه به صورت اوراق پراكنده دست به دست مي گشته است و احيانا زباني و دهان به دهان و سينه به سينه ، در محافل خصوصي، به وسيله شعر دوستان و اهل ذوق بازگو مي شده آشكار است كه تا چه حد دستخوش تغيير مي شده و اختلاف روايت پيدا مي كرده است. علاوه بر اين، عوامل ديگري نيز در روزگار شاعر و در روزگاران بعد تغيير و تحريف را افزون تر كرده است. از اين رو عجبي ندارد كه در دنيا هيچ دو نسخه اي از ديوان وي نتوان پيدا كرد كه در متن اشعار يا در عده غزليات و يا در توالي و ترتيب ابيات با يكديگر مطابقت داشته باشد.

انوري اضافه كرد: ترتيب نسخه اي از ديوان حافظ كه با قاطعيت بتوان آن را از وي دانست و از اشعار و كلمات الحاقي و مشكوك مبرا ساخت نه تنها پيوسته مطمح نظر محققان عصر حاضر بوده بلكه علاقمندان حافظ را در گذشته هاي دور نيز به خود مشغول مي داشته است چنانكه بنا به نوشته قدسي حسيني - از شاعران و خوشنويسان عصر قاجار - جمع كثيري از فضلا به امر سلطان ابوالفتح بهادرخان نسخه هاي متعددي از ديوان حافظ فراهم آورده به مقابله و تصحيح آن پرداخته اند و نسخه منقحي فراهم آورده بودند كه قدسي خود آن را ديده و در تصحيح اشعار حافظ از آن سود جسته بوده است. همين قدسي، خود حدود يكصد و بيست سال پيش در شيراز بيش از پنجاه نسخه گرد آورده است و به مقابله ديوان پرداخته و حاصل كار را به خط نستعليق خوش نوشته است. نسخه وي به سال 1322 هجري قمري در بمبئي هند چاپ شده و به چاپ قدسي مشهور است. به نظر مي رسد كه وي نسخه هاي خوبي در دست داشته است از اين رو نسخه وي مي تواند در پاره اي موارد مشكل گشا باشد.

اين حافظ پژوه گفت: از سال 1791 ميلادي كه ظاهر نخستين بار ديوان حافظ در كلكته هند به اهتمام ابوطالب خان پسر حاجي محمد بيگ تبريزي چاپ شد - تا كنون بارها و بارها چه در ايران و چه در خارج از ايران چاپ مي شده و مي شود اما از آن پس و از زماني كه علامه محمد قزويني باب تصحيح انتقادي متون را به سبك فرنگي در ايران گشود خود وي هم به اتفاق قاسم غني نخستين بار كوشش موفقيت آميزي در زمينه تصحيح انتقادي حافظ به كار برد. وقتي كه قزويني به كار تصحيح حافظ دست زد تنها يك نسخه تاريخدار متعلق به نيمه اول قرن نهم شناخته شده بود و آن نسخه اي است كه از آن سيد عبدالرحيم خلخالي، آزاديخواه و مشروطه طلب و همكار سيدمحمد رضاي شيرازي در نشر روزنامه مساوات است. خلخالي قبلا در سال 1306 از روي آن نسخه چاپي ترتيب داد كه قبل از چاپ قزوين - غني مورد مراجعه اهل فضل بود. اما چنان كه بعدها معلوم شد لااقل 400 مورد سهو در نسخه چاپي خلخالي بر اثر غلط خواني و نوشتن از حافظ نه از روي نسخه اساس به آن راه يافته بود و آگاهان مي دانند كه پس از آنكه چاپ عكس نسخه خلخالي در دسترس قرار گرفت معلوم شد مواردي نيز هست كه نسخه قزويني - غني با نسخه خلخالي نمي خواند.

انوري ادامه داد: در تصحيح انتقادي هر متن ادبي پرسشهاي اصلي اين است كه مصحح از چه شيوه اي پيروي مي كند از كدام نسخه ها استفاده مي كند و آنچه را در متن مي آورد از كدام نسخه است، معيار انتخاب چيست و تا چه حد دقت و امانت در نقل از نسخه هاي خطي به نسخه چاپي رعايت شده است و پرسشي كه جدا از اين پرسشها نيست اينكه اتكاي نهايي بر چيست ؛ بر قضاوت انتقادي يا پيروي بي تامل از قدمت نسبي نسخه ها؟ اما جز اتكا بر نسخه هاي كهن و شيوه تصحيح و انتخاب اصلح و انسب مهمترين مسئله در تصحيح انتقادي يك اثر رعايت دقت و امانت است بدين معني كه من خواننده اطمينان يابم كه آنچه در نسخه خطي بوده با رعايت دقت و امانت به نسخه چاپي نقل شده است.

وي افزود: من 50 مورد از نسخه بدلها را در نيمه دوم ديوان مقابله كردم كه 42 مورد از آنها يكسان و حاكي از دقت و امانت هر دو گروه مصحح است ولي در هشت مورد نسخه بدلها همخواني ندارد و نشانه آن است كه يكي از دو گروه در نقل دچار اشتباه شده است. موارد هشت گانه را اخيرا با دفتر دگرسانيهاي استاد نيساري نيز مقابله كردم.

اين حافظ پژوه افزود: نتيجه آنكه تصحيح انتقادي، به ويژه از نوع ديوان حافظ، دقت و امانت فوق العاده اي مي طلبد و حقيقت آن است كه امر جان كاهي هم هست و كسي كه مقابله اي انجام نداده باشد نمي داند في المثل استاد سليم نيساري در مقابله پنجاه نسخه چه رنج طاقت سوزي را تحمل كرده است.

وي گفت: وقتي حافظ خانلري انتشار يافت استاد نجفي در مقاله اي در مجله نشر دانش تلويحا نسخه خانلري را نسخه نهايي قلمداد كرد. چند ماه پس از آن دكتر علي محمد حق شناس با اشاره به مقاله ياد شده نوشت نسخه خانلري به حق نسخه نهايي ديوان حافظ و نقطه پايان دوره سوم در كار حافظ شناسي است. سالها بعد پس از انتشار حافظ چاپ سايه استاد خرمشاهي آن را نسخه حسن ختام ديوان خواجه ارزيابي كرد. دكتر علي اشرف صادقي در رونمايي دفتر دگرسانيها درباره اين تصحيح گفت ديوان حافظ را به نسخه نهايي نزديك كرده است و حقيقت هم همين است كه اين نسخه ها نهايي نيستند ولي ديوان حافظ را به نسخه نهايي نزديك كرده اند. بي ترديد شكل نهايي وقتي حاصل مي شود كه تصحيح كنندگان حافظ همگي به متن واحد رسيده باشند.

انوري تاكيد كرد: هم اكنون در ميان تصحيحهاي گوناگون مي توان غزلياتي پيدا كرد كه در همه تصحيحها يكسان است و مي توان گفت كه آن غزلها شكل نهايي خود را پيدا كرده اند. مقابله نسخه هاي تصحيح شده ديوان به وسيله استادان فن نشان مي دهد ديوان اندك اندك به نسخه نهايي نزديك مي شود. بنده براي اينكه اين نتيجه گيري را به طور نسبي قطعي كنم، پنجاه غزل - غزلهاي 1، 11 ، 21 ، 31 الي آخر - را بر مبناي نسخه اخير استاد نيساري با نسخه هاي خانلري، سايه و خرمشاهي مقابله كردم . بر مبناي اين مقابله مي توان حدس زد كه دست كم در سه چهارم ديوان حافظ شكل نهايي پيدا شده است.

وي در پايان تاكيد كرد: آنچه از اين مقابله مي توان نتيجه گرفت اين است كه نسخه هاي تصحيحي سي سال اخير نسبت به نسخه هاي غير مصحح چاپي قديم حتي نسبت به نسخه قدسي بسيار به هم نزديك شده اند و مي توان اميدوار بود كه اگر تصحيح ديوان به همين شكل پيش برود به زودي به نسخه نهايي نزديكتر شويم. نتيجه ديگر اينكه نسخه نيساري به نسخه خانلري و نسخه سايه به نسخه خرمشاهي نزديك است. هم اكنون در بسياري از غزلها شكل نهايي به دست آمده است.

در اين نشست تعدادي از محققين ادبي و حافظ پژوهان از جمله علي موسوي گرمارودي، علي اشرف صادقي، محمدعلي نجفي، بهاء الدين خرمشاهي و تعدادي ديگر حضور داشتند.
سه شنبه 12 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مهر]

[مشاهده در: www.mehrnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2729]