گزارشي از روند حفاظت يوزپلنگ ايراني يوزپلنگي كه حالا مي شناسيمش

واضح آرشیو وب فارسی:باشگاه خبرنگاران جوان: گزارشي از روند حفاظت يوزپلنگ ايراني يوزپلنگي كه حالا مي شناسيمش
حميدرضا ميرزاده

وقتي در بهار 1373، اسماعيل ميران زاده و سرهنگ يوسفي موفق شدند در چشمه سرخ پارك ملي كوير از دو قلاده يوزپلنگ آسيايي عكسبرداري كنند، اميد دوستداران حيات وحش كشور در حفاظت از اين گونه نادر به فرصتي طلايي تبديل شد.

پيش از اين عكس، آخرين تصوير از يوزپلنگ زنده، مربوط به قبل از پيروزي انقلاب مي شد كه توسط بيژن فرهنگ دره شوري تهيه شده بود. پس از آن به دلايل مختلف، توجه به حفظ گونه ها كمرنگ تر شد و محققان معدودي در اين عرصه فعاليت خود را ادامه دادند. بسياري از جانورشناسان و پژوهشگران حيات وحش ايران و جهان در ميانه دهه 1360، يوزپلنگ آسيايي را گونه يي منقرض شده پنداشتند و از آنجا كه معيار براي اعلام انقراض كامل يك گونه، گذشت 50 سال از آخرين گزارش مستند مشاهده است، سالشماري انقراض قطعي اين گربه سان از سال 1356 آغاز شد. ولي عكس يوزهاي چشمه سرخ معادلات را عوض كرد. شش سال بعد عكس ديگري از يوزپلنگ آسيايي در نايبندان يزد منتشر شد كه يكي ديگر از زيستگاه هاي حتمي اين گربه سان را مشخص كرد. انتشار سومين عكس و همچنين نبود هيچ گزارش مستندي مبني بر وجود يوزپلنگ آسيايي در كشورهاي ديگر، باعث تبديل شدن كشور ما به آخرين پناهگاه يوز آسايي در جهان شد. از همين رو در مقالات و متون مختلف علمي از پسوند «ايراني» براي يوزپلنگ آسيايي استفاده شد و در بسياري از مجامع علمي از اين گونه با نام «يوزپلنگ ايراني» ياد شد.

همكاري سازمان هاي جهاني

همان گونه كه حفظ همه گونه هاي جانوري و گياهي بسيار مهم است، حفظ زيرگونه ها نيز اهميت فراوان دارد چرا كه حفظ زيرگونه هاي مختلف، ضامن حفظ تنوع ژنتيكي و ادامه حيات مي شود. يوزپلنگ هم از اين قاعده مستثني نيست. اين ركورددار سرعت در خشكي، تنها داراي دو زيرگونه آسيايي و آفريقايي و يك زيرگونه جهش يافته با نام «شاه يوز» يا King Cheetah (تنها در آفريقا) است. پس حفظ يكي از دو زيرگونه اصلي به منزله حفظ 50 درصد تنوع ژنتيكي يوزپلنگ است.

به همين خاطر در شهريور 1380، سازمان حفاظت محيط زيست با حمايت مالي برنامه كمك هاي كوچك زيست محيطي (SGP) سازمان ملل متحد پروژه يي را با عنوان «پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي» آغاز كرد. گام هاي ابتدايي پروژه مكان يابي زيستگاه هاي يوز در كشور و سرشماري تعداد يوزپلنگ هاي كشور بود.

جدا از عكس يوزپلنگ هاي چشمه سرخ، ماجراي ديگري در همان سال باعث توجه مضاعف رسانه ها و محافل علمي كشور به يوزپلنگ آسيايي شد. در نهم شهريور 1373 يك يوز ماده به همراه سه توله اش براي رفع تشنگي به حاشيه شهر بافق در استان يزد پناه مي آورند. پسر جواني كه براي طي دوره خدمت سربازي در بافق به سر مي برد، اولين كسي بود كه به طور اتفاقي با اين حيوانات برخورد كرد و به دليل ترس و نداشتن شناخت از يوزپلنگ با چوب به آنها حمله ور شد.

اقدام سرباز جوان باعث فرار يوز مادر و زخمي شدن توله شد و وقتي مسوولان محيط زيست شهر در جريان واقعه قرار گرفتند كه دو توله جان باخته بودند. تنها توله باقيمانده براي مداوا به تهران منتقل شد. اين ماده يوز را ماريتا نام گذاشتند. ماريتا تا سال 1382 در قفس پارك پرديسان تهران زندگي كرد و درست يك روز پيش از زلزله مصيبت بار بم و در چهارم دي ماه بر اثر بيماري تنفسي جان باخت.

حضور ماريتا در پارك پرديسان توجه علاقه مندان بسياري را به خود جلب كرد تا جايي كه پس از مرگ تاسف بارش، انگيزه دوستداران حيات وحش را براي تلاش در جهت حفظ يوزپلنگ آسيايي دوچندان كرد.

بافق، نقطه تمركز فعاليت ها

در تحقيقات پژوهشگران پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي، شهر بافق و منطقه حفاظت شده كوه بافق در نزديكي آن از اهميت بسيار زيادي برخوردار بود چراكه اولاً زيستگاه اصلي ماريتا (به عنوان نمونه حاضر) بود و ثانياً بيشتر آمار مشاهده و تلفات يوز مربوط به اين منطقه مي شد.

دومين منطقه مورد مطالعه پارك ملي كوير و ذخيره گاه زيستكده خارتوران در استان سمنان بود. اين منطقه در گذشته به خاطر تعداد بسيار زياد گونه هاي جانوري اش به آفريقاي كوچك مشهور بود ولي امروز ديگر اثري از آن آفريقاي كوچك وجود ندارد. پس از جمع آوري اطلاعات از مناطق و جمع بندي آنها، درنهايت پژوهشگران تعداد تخميني يوزپلنگ هاي ايراني را 70 قلاده اعلام كردند و اين عدد به منزله آن بود كه يوزپلنگ ايراني طبق فهرست سرخ اتحاديه جهاني حفاظت (IUCN) در رده جانوران «شديداً در معرض خطر» قرار دارد.

آموزش جامعه محلي

به دليل آنكه شهر بافق نزديك ترين شهر به مهم ترين زيستگاه يوزپلنگ در كشور است، پس همياري اهالي شهر و روستاهاي اطراف آن پشتوانه محكمي براي فعاليت هاي حفاظتي پروژه بود. انجمن يوزپلنگ ايراني به عنوان تنها سازمان غيردولتي متخصص در زمينه حفظ يوزپلنگ، مامور آموزش دانش آموزان و بزرگسالان شهر بافق و روستاهاي اطراف شد. دو سال فعاليت مستمر اين انجمن در فاصله سال هاي 85 تا 87 در نهايت منجر شد قريب به اتفاق شهروندان بافق ديگر با يوز غريبه نباشند تا جايي كه در چندين نوبت، لزوم حمايت و حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در خطبه هاي نمازجمعه بافق به نمازگزاران يادآ وري شد.

تغيير شكل تحقيقات

همزمان با آموزش مردم بومي، گروه هاي ديگري از متخصصان سرگرم تحقيقات ميداني درباره نحوه زندگي و اكولوژي زيستگاه يوزپلنگ هاي بافق بودند. تصميم بر آن بود تعدادي يوز با روش هاي مدرن علمي زنده گيري شوند تا با نصب قلاده هاي ردياب بتوان آنها را رديابي كرد. براي اين كار دو تن از متخصصان بين المللي به ايران آمدند و گروه موفق شدند در اسفندماه 1385 دو قلاده يوز ايراني را قلاده گذاري كنند. نام اين دو يوزپلنگ را «مانا» و «پايا» گذاشتند. اما چند ماه پس از اين موفقيت، پايا دردرگيري با يك پلنگ جان باخت و خوراك آن شد و در خرداد 1387 قلاده مانا در حالي كه هنوز بسته مانده بود، روي زمين پيدا شد و از سرنوشت حيوان خبري در دست نبود.

تغيير ناگهاني در مديريت پروژه

در روزهاي مياني اسفندماه 1386 خبر بركناري مدير پروژه در محافل زيست محيطي پيچيد. دلاور نجفي معاون محيط طبيعي سازمان حفاظت محيط زيست دليل اين اقدام ناگهاني را كسب نتايج ضعيف و اتمام دوره هفت ساله آن عنوان كرد. وي نتايج پروژه را بيشتر به منطق الطير شبيه دانست تا يك پروژه علمي. هرچند هوشنگ ضيايي مدير بركنارشده پروژه هيچ گاه درباره اين جريان با رسانه ها مصاحبه نكرده، اما چند روز پس از بركناري ضيايي، عد ه يي از طرفداران محيط زيست در اعتراض به اين اقدام سازمان در پارك پرديسان تجمع اعتراض آميز برگزار كردند و خواستار بازگشت ضيايي شدند. چندي پس از اين اتفاق، دلاور نجفي خبر از راه اندازي سايت پرورش يوز در اسارت داد و به جز چند مورد جزيي در مورد مديريت و ادامه پروژه با رسانه ها مطلبي در ميان نگذاشت.

قريب به شش ماه بعد از بركناري مدير پروژه، نجفي در مصاحبه با اعتماد خبر از ادامه كار داد و گفت؛ «براي ادامه پروژه حفاظت از يوز دو كار انجام داده ايم. اول اينكه از انجمن يوزپلنگ ايراني خواسته ايم تا مطالعات و فعاليت هاي پروژه در هفت سال گذشته را جمع بندي كنند و در قالب يك گزارش به سازمان ارائه دهند. همزمان با تهيه گزارش به UNDP درخواست ادامه پروژه را داده ايم كه در حال بررسي است.»

معاون محيط طبيعي سازمان حفاظت محيط زيست بدون ذكر نام مجري جديد پروژه ادامه داد؛ «پروژه متوقف نشده و براي آن يك مجري جديد در نظر گرفته ايم. UNDP هم براي ارزيابي و نتيجه پروژه تا اين لحظه 20 هزار دلار كنار گذاشته است.»

وي درباره اقدامات بعدي پروژه افزود؛ «در حال حاضر تلاش داريم تا بتوانيم تعدادي يوزپلنگ را زنده گيري كنيم و برايشان گردنبند رهياب نصب كنيم. براي پرورش يوزپلنگ نيز در منطقه مياندشت در حال راه اندازي يك سايت هستيم. هدف از تكثير يوز، رهاسازي در طبيعت است و قصد راه اندازي باغ وحش نداريم.»

نامگذاري يك روز براي حفاظت يوزپلنگ

نهم شهريور سال گذشته به پيشنهاد انجمن يوزپلنگ ايراني و با همكاري پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي و چند سازمان غيردولتي مراسمي با عنوان روز حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در حوزه حيات وحش دارآباد تهران برگزار شد. انگيزه اصلي نامگذاري نهم شهريور به عنوان روز حفاظت از يوزپلنگ در ايران به ماجراي «ماريتا» و خانواده اش باز مي گردد.

برگزاركنندگان مراسم علاوه بر اينكه قصد دارند هر سال برنامه را به اجرا درآورند، تلاش مي كنند تا نهم شهريور را به عنوان يك روز ملي و نمادين در تقويم رسمي كشور به ثبت برسانند. مراسم روز يوز سال گذشته علاوه بر تهران در شهرهاي ديگر مانند بافق، نايين و سمنان كه در همسايگي زيستگاه هاي يوز قرار گرفته اند نيز به طور همزمان برگزار شد.

امسال نيز به گفته محمدصادق فرهادي نيا مديرعامل انجمن يوزپلنگ ايراني اين مراسم برگزار خواهد شد ولي به جاي يك روز در چهار روز متوالي و از پنجم تا هشتم شهريورماه برپا خواهد بود.

حفاظت يوز الگويي براي بقيه گونه ها

فرهادي نيا با موفق ارزيابي كردن نتايج پروژه در زيستگاه ها به اعتماد گفت؛ «موفقيت پروژه از آن جهت است كه در حال حاضر مردم با يوز آشنا هستند مثلاً در شش سال گذشته بيش از 300 خبر درباره يوزپلنگ در رسانه هاي كشور درج شده كه به صورت سرانه، هر ماه حداقل دو خبر از وضعيت يوزپلنگ داشته ايم. اين يعني يوزپلنگ در رسانه ها و در جامعه ديده مي شود.»

مديرعامل انجمن يوزپلنگ ايراني ادامه داد؛ «پروژه يوز الگويي براي بقيه پروژه هاي حفاظتي شده است. اين پروژه باعث شد NGOها به شكلي جدي تر و تخصصي تر وارد فعاليت هاي حفاظتي شوند و در حال حاضر بسياري از NGOها مي توانند به تنهايي پروژه هاي اينچنيني را بگردانند.»

در حال حاضر به دليل افزايش اطلاعات جامعه درباره حيات وحش، ديگر گونه هاي جانوري مهم كشور نيز مورد توجه قرار گرفته اند و پس از يوزپلنگ، صحبت از گونه هاي ديگر نظير گورخر ايراني، خرس قهوه يي، ميش مرغ و ... به ميان آمده است.

در همين رابطه نيز دلاور نجفي از تدوين طرح جامع مديريت حيات وحش كشور خبر داد و به خبرنگار ما گفت؛ «در اين طرح اولويت را بر حفاظت قرار داده ايم و در مورد مطالعه و حفاظت گونه ها، وظايفي را براي سازمان و ادارات كل استان ها تعريف كرده ايم.»

وي درباره اولويت هاي حفاظتي طرح افزود؛ «اولويت اول گونه هايي مثل گور ايراني، گوزن زرد، يوزپلنگ، خرس سياه، سنجاب ايراني و راه راه، هوبره، بالابان، قرقاول، زاغ بور، ميش مرغ، سمندرها و تمساح پوزه كوتاه ايراني (گاندو) هستند و در اولويت بعدي، پلنگ، قوچ و ميش، كل و بز، مرال، خرس قهوه يي، شنگ و ... را خواهيم داشت.»
دوشنبه 4 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: باشگاه خبرنگاران جوان]

[مشاهده در: www.yjc.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 189]