مسجد؛ جلوه‌اي از تعالي هنر اسلامي

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: مسجد؛ جلوه‌اي از تعالي هنر اسلامي
معمولاً رسم اين است كه هر هنري را به مذهبي و غيرمذهبي تقسيم كنند. اين تقسيم‌بندي در آئين يهوديت و مسيحيت وجود دارد و انصافاً براي تحليل ماهيت هنر در آن اديان جواب مي‌دهد. اما اين تقسيم‌بندي براي اسلام و تمدن اسلامي چندان جوابگو نيست، زيرا اسلام برخلاف اين دو دين، صاحب آرا و مواضع سياسي و اجتماعي بسياري است.
بي‌ترديد اسلام تنها ديني در تاريخ است كه پيامبر آن زعامت سياسي و اجتماعي جامعه را نيز برعهده دارد و از اين لحاظ منحصربه فرد است.

به همين دليل همان طور كه در اين دين حنيف شاهد آموزه‌هاي معنوي و اخلاقي بسياري هستيم، با آراي سياسي و اجتماعي و اقتصادي زيادي نيز روبه رو مي‌شويم. همين تفاوت اسلام با دو دين ابراهيمي ديگر و همچنين اديان معنوي موجود در تاريخ سبب شده عبادتگاه مسلمانان نيز با عبادتگاه ديگر اديان تفاوت‌هايي داشته باشد.

در طول تاريخ اسلام - بخصوص در صدر آن - مسجد نه تنها جايي براي نيايش، بلكه محلي براي تصميم‌هاي مهم سياسي و اجتماعي مهم نيز بوده است. حتي در برخي زمان‌ها مساجد مدرسه و محكمه قضايي هم بوده‌اند. نمازجمعه نمادي از اين روح اجتماعي اسلام است كه در مسجد برگزار مي‌شود.

در اين مراسم علاوه بر آموزه‌هاي معنوي و اخلاقي تحليل‌هاي اجتماعي و سياسي نيز مطرح مي‌شود. به نظر برخي پژوهشگران، در هر تحليل تطبيقي كه ميان اسلام و ديگر اديان به خصوص مسيحيت صورت مي‌گيرد، اين تفاوت مهم بايد لحاظ شود.

استعمال واژه مسجد در قرآن

قرآن در چند جا از عنوان «مسجد» نام برده است در سوره توبه آيات ۱۷ و ۱۸ تصريح شده است: «مشركان را نرسد كه مساجد خدا را آباد كنند، در حالي كه به كفر خويش شهادت مي‌دهند. آنانند كه اعمالشان به هدر رفته و خود در آتش جاودانند. مساجد خدا را تنها كساني آباد مي‌كنند كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و نماز برپا داشته و زكات داده و جز از خدا نترسيده‌اند، پس اميد است كه اينان از راه‌يافتگان باشند» به نظر تعدادي از مفسران، منظور اين آيه نگهداري از مسجدالحرام است، هرچند از معناي آيه اين گونه برداشت مي‌شود كه مسجد تنها به معناي اسلامي‌اش در اينجا مدنظر نيست و هرگونه نيايشگاه مورد توجه است زيرا حتي مشركان مدعاي داشتن آن را دارند.

همچنين در آيه ۱۰۷ همين سوره آمده است: و آنهايي كه مسجدي اختيار كردند كه مايه زيان و كفر و پراكندگي ميان مؤمنان است و نيز كمين گاهي است براي كسي كه قبلاً با خدا و پيامبر او به جنگ برخاسته بود و سخت سوگند ياد مي‌كنند كه جز نيكي قصدي نداشتيم ولي خدا گواهي مي‌دهد كه آنان بي‌ترديد دروغگو هستند.

مشخص است كه لفظ مسجد در اين آيه نيز دلالت بر هرگونه حرمي مي‌كند، زيرا كافران نيز آن را مي‌سازند. در اين زمينه، همچنين در آيه ۴۰ سوره حج آمده است: همان كساني كه به ناحق از خانه‌هايشان بيرون رانده شدند آنها گناهي نداشتند جز اينكه مي گفتند پروردگار ما خداست و اگر خدا بعضي از مردم را با بعضي ديگر دفع نمي‌كرد، صومعه‌ها، كليساها، كنيسه‌ها و مساجدي كه نام خدا در آنها بسيار برده مي‌شود سخت ويران مي‌شد و قطعاً خدا به كسي كه دين او را ياري مي‌كند ياري مي‌دهد...»

اين آيه نيز هرچند در باب مساجد است، اما به نوع خاصي كه يك بناي عبادي بايد باشد اشاره‌اي ندارد. بنابراين اين گونه برداشت مي‌شود كه قرآن هيچ اشاره‌اي به نوعي خاص از معماري و تزيين مساجد ندارد و كليت امر را مشخص كرده است. اين نكته در باب بسياري از موضوعات ديگر هم برقرار است.

مسجد مكاني براي فعاليت‌هاي سياسي، عبادي و اجتماعي

به طور مثال وقتي قرآن به علم، هنر يا تفكر اشاره مي‌كند، نوع خاصي از آن را پر رنگ نمي‌كند و كليت امر را مدنظر قرار مي دهد. البته در اين مورد، مسجدالحرام و مسجدالاقصي به دليل اهميت خاصشان منحصر به فردند و قرآن تنها بر اين مساجد تأكيد خاصي روا داشته و آنها را با نام مشخص كرده است. نمازهاي يوميه و همچنين نماز جمعه كه از سوي اسلام مطرح شدند و اسلام به جماعت برگزار كردن آنها تأكيد داشت بحث ساختن مساجد را مطرح كرد.

مباحث فراواني در باب جنبه‌هاي مختلف نماز مطرح شده‌اند و اين آئين عبادي از جنبه‌هاي گوناگون فردي و اجتماعي مورد توجه قرار گرفته است. با وجود اين، بد نيست براي تحليل وضعيت معماري مساجد از خانه رسول خدا (ص) شروع كنيم كه هم اكنون محل دفن ايشان نيز هست. آن گونه كه از روايات و متون زيادي برداشت مي‌شود، اين خانه جايي براي عبادت نبوده و ايشان كارهاي فردي، سياسي و اجتماعي خود را در آن به انجام مي‌رساندند. البته برخي از ويژگي‌هاي آن در ساختن مساجد مورد توجه بودند كه به اين نكته نيز اشاره خواهيم كرد!

اين خانه يك صحن بزرگ داشت كه دو محوطه سايبان دار در آن موجود بود، يكي در سمت جنوب و متشكل از دو رديف تنه نخل با سقفي توخالي كه اين سايبان براي نشان دادن سمت قبله هم مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. در جانب شرقي هم اتاق‌هايي بود كه خانواده پيامبر(ص) در آن زندگي مي‌كردند كه در اتا‌ق‌هاي آن به صحن باز مي‌شد و ايشان در يكي از اين اتا‌ق‌ها به خاك سپرده شده‌اند. پيامبر اكرم(ص) براي مراسم رسمي مردم را به بيرون از شهر و به مصلي مي‌بردند؛ هرچند اطلاعي از نوع مصلاهاي آن زمان به دست ما نرسيده است.

بررسي معماري مساجد«دمشق» و «قرطبه»

دو مسجد بزرگي كه در صدر اسلام ساخته شدند مساجد«دمشق» و «قرطبه» هستند. مسجد بزرگ دمشق در سال‌هاي ۸۵ تا ۹۴ هجري به دست خليفه اموي ساخته شد. اين مسجد داراي برج‌هاي چهارگوشي است كه به عنوان مناره مورد استفاده قرار مي‌گرفتند و فقط يكي از آنها بر جاي مانده است.

شكل و ابعاد اين مسجد از پرستش‌گاه‌ها و صحن‌هاي مقدس معابد رومي بسيار تأثير پذيرفته است. اين بنا سه ورودي اصلي دارد كه ورودي‌هاي غربي و شرقي آن بخشي از تركيب هنر عهد عتيق است. ورودي شمالي نيز تركيب عهد عتيق داشته، اما نوسازي شده است. ورودي جنوبي نيز قبله را نشان مي‌دهد. مسجد در سه جانب به وسيله رواق‌هايي احاطه شده و در جانب چهارم يا جنوبي نيز از سه فرش‌انداز تشكيل شده است.

فرش‌انداز به راهرو ميان دو رديف ستون در شبستان‌هاي ستون‌دار مي‌گويند. فرش‌انداز اصلي به يك تورفتگي بزرگ در ديوار عقب منتهي مي‌شود كه اين تورفتگي در همه مساجد به «محراب» معروف است.

بيشتر معماري‌ها و نقاشي‌هاي دور مسجد از معماري‌هاي مسيحي الهام گرفته شده است. بناي نامتعارف هشت ضلعي بر روي ستون‌هاي گوشه شمال غرب واقع شده كه با توجه به روايات، خزانه مسجد اوليه بوده كه بيت‌المال مسلمانان در آنجا نگهداري مي‌شده است. مسجد «قرطبه» سرگذشتي پيچيده‌تر دارد و تاريخ آخرين ساخت آن به دست مسلمانان به سال ۳۶۶ هجري مي‌رسد. اين مسجد نوزده در دارد و طرح اصلي تزيين آن يعني طاق نعل اسبي كه در مربعي قرار دارد به روشي است كه قبلاً در دروازه «سن استفان» ديده شده است. در جوار يكي از درهاي شمالي مناره‌اي چهارگوش قرار دارد و هم مسجد هم صحني به اضلاع ۵۸ در ۱۲۰ متر موجود است. جانب جنوبي صحن رو به تالاري بزرگ مركب از ۱۹ فرش‌انداز باز مي‌شود.

عرض اين فرش‌اندازها با هم متفاوت است. در اين مسجد تزئين‌هايي از مرمر و كاشي وجود دارد.

اين مساجد مانند مساجد ديگري كه در دو - سه قرن اول هجري ساخته مي شدند بسيار بزرگ بودند. اين امر بدان دليل بوده كه اين مساجد بنا بوده جمعيت زيادي از شهر را براي نماز جمعه و ديگر مراسم گردهم آورد. مساجد جامع بر خلاف مساجد محلي از حاكميت‌هاي محلي بودجه‌اي را نمي‌گرفتند و حاكميت مركزي با توجه به اهميت آنها، بودجه‌هاي‌شان را تأمين مي‌كردند. در حالي كه ميان مسجد دمشق و قرطبه اشتراكاتي وجود دارد، تفاوت عمده آنها به قسمت سرپوشيده برمي‌گردد.

مسجد قرطبه بنايي نامتقارن دارد

بناي سوري، از تركيبي متوازن و منظم برخوردار است، در حالي كه مسجد قرطبه بنايي نامتقارن دارد. شايد اين نامتقارني به علت اصلاحات و مرمت‌هاي زيادي باشد كه در آن صورت گرفته است. هرچند همه اين الحاق‌ها به پيروي از ترتيب اوليه قوس‌ها و ستون‌هاي اصلي صورت گرفته‌اند. درهاي زياد مسجد قرطبه به موقعيت آن و براي سادگي دسترسي افراد بدان برمي‌گردد، اما اندكي درهاي مسجد دمشق به پيروي آن از بناهاي رومي متكي است.

پرسش مهمي كه در زمينه معماري مساجد اسلامي وجود دارد، درباره ستون‌دار بودن مساجد صدر اسلام است. پژوهشگران معتقدند اين امر سبب مي‌شد مهمترين تكيه‌گاه به عنصري واحد متكي باشد، بنابراين در صورت امكان، گسترش آن در هر جهتي ميسر شود. در بسياري از موارد اين مساجد ادامه ستون‌هايي بودند كه قبلاً وجود داشته‌اند و بدان‌ها ستون‌هايي شبيه ستون‌هاي قبل اضافه شده‌اند.

به همين دليل، برخي پژوهشگران اين ستون‌ها را ناشي از اقتباس از معماري مصر باستان يا هخامنشيان مي‌دانند كه براي چند سده از رونق افتاده بود. برخي نيز اين ستون‌ها را تقليد گونه‌اي از خانه بسيار ساده حضرت محمد(ص) مي‌دانند كه با تعدادي از تنه‌هاي نخل در دو انتهاي شمالي و جنوبي محوطه‌اي باز قرار داشتند، موجود بودند. شايد اين خانه اولين نمونه بنا با شيوه سقف متكي بر ستون باشد كه بعداً در عراق گسترش يافت.

تركيب سقف متكي بر ستون براي اولين بار در مسجد كوفه

همچنين براي اولين بار در مسجد كوفه است كه تركيب سقف متكي بر ستون را مي‌بينيم. اين زماني است كه مسلمانان در دوره خليفه دوم به اين فكر افتاده بودند كه مسجد بنايي ويژه است و استفاده از آن روشي مهم براي ارتباط ميان مسلمانان و انجام امور اجتماعي و حتي سياسي است. البته در اين ميان نمي‌توان تأثيرپذيري‌هاي معماري اسلامي از معماري‌هاي بومي را ناديده گرفت.

مشكل اصلي در عراق با شهرهاي اسلامي‌اش، حفظ نوعي نظم و حالتي از جامعه بود. كه به همين دليل خليفه دوم مقرر كرد مسجد جامع يا مسجدي براي كل جامعه مسلمانان ساخته شود.

در اين ميان، هيچ ايده‌اي جز شيوه‌هاي گران و سنگين معماري ساساني وجود نداشت و آنچه در نتيجه اين وضع اتفاق افتاد، ابداع محلي براي آسان برپا كردن فضاي بزرگ با سقفي مسطح يا شيبدار بود كه بر ستون‌هايي استوار مي‌شد. اگر چه نمي‌توان نقش و تأثيرپذيري از معماري هخامنشيان، مصريان و روميان را نيز ناديده انگاشت.
يکشنبه 3 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 98]