گاهواره انسان اقتصادي جديد

واضح آرشیو وب فارسی:ابرار: گاهواره انسان اقتصادي جديد

سيدحسين امامي : دكتر «مرتضي عزتي» متولد 1344 و عضو هيات علمي دانشگاه تربيت مدرس است. وي سابقه رياست پژوهشكده اقتصاد دانشگاه تربيت مدرس، سردبير فصلنامه اقتصاد مسكن، عضويت در هيات موسس انجمن علمي اقتصاد اسلامي ايران، عضويت در چند شورا و كميته در وزارتخانه ها و سازمان هاي اجرايي اقتصادي و... را در كارنامه دارد.از وي تاكنون بيش از40 مقاله علمي در مجلات تخصصي منتشر يا به مجامع علمي و همايش ها ارائه شده است.همچنين كتاب هاي «روش تحقيق در علوم اجتماعي: كاربرد در مسائل اقتصادي»، «فرهنگ و توسعه از ديدگاه حضرت امام خميني(ره)»، «مباني نظريه رفتارهاي فردي و اجتماعي با نگرش اسلامي»، «نظريه رفتار مصرف كننده مسلمان»، «مباحثي در اقتصاد انتخابات»، «امنيت اقتصادي در ايران» و... از آثار منتشر شده اوست.

نقطه عطف مطالعات ميان مذهب و اقتصاد را ماكس وبر آلماني و همكاران وي انجام دادند. وبر در سال هاي 1904 و 1905 كتاب «اخلاق پروتستاني و روح سرمايه داري» را در توضيح نظريه خود منتشر كرد، اما «ورنر سومبارت» همكار وي معتقد بود اين نقش را يهوديان بيش از پيوريتن ها به عهده داشته اند. وبر در نوشته هاي ديگرش بارها به انتقادات سومبارت پاسخ داد و متقابلاً نظريه سومبارت را نقد كرد. اما در سه دهه اخير نظريه هايي ارائه شده كه درصدد تحليل رفتار مصرف كننده در قالب مدل هاي اقتصاد خرد بوده اند. پايه اي ترين اين نظريه ها مصرف را با نگرش دنيا و آخرت در نظر گرفته است، اما مطالعات مكمل بحث اثر سرمايه انساني مذهبي و اثر موسسات و گروه هاي مذهبي را در كسب مطلوبيت ناشي از انجام فعاليت هاي مذهبي وارد كرده اند. مطالعات جديدتر شكل دنيوي بيشتري به فعاليت هاي مذهبي داده اند. بنابراين گفت وگويي را با دكتر عزتي در مورد رابطه مذهب و رفتار مصرف كننده انجام داده ايم كه مشروح اين گفت وگو از نظرتان مي گذرد.

---
+
¦تاريخچه مطالعات مربوط به رابطه
دين و اقتصاد به چه زماني برمي گردد؟
در زمينه رابطه دين با رفتارهاي اقتصادي تحقيقات مختلفي انجام شده مانند مذهب و تفاوت اقتصادي كشورها توسط وبر و تاوني، دين و نگرش ها و رفتارهاي اقتصادي افراد توسط «گري لي»، «پايل»، «ماير» و «شارپ»، دين و رفتارهاي مصرفي توسط كهف، صديقي، آزي، ارنبرگ و داگلاس، دين و توليد توسط كهف، صديقي، عبدالمنان و تلاش هاي علمي بسيار مختلف و متنوع ديگر كه در اديان مختلف گسترش يافته و حاصل آن هزارها كتاب و مقاله علمي و قابل عرضه بوده است. هر چند سابقه طرح مباحث اقتصادي از ديدگاه دين به قدمت انديشه هاي ديني باز مي گردد، اما مي توان گفت بحث علم اقتصاد و دين از زمان آدام اسميت آغاز شد. آدام اسميت در كتاب ثروت ملل مباحثي از رفتارهاي كليسا و روحانيون را در قالب نظريه هاي اقتصادي خود گنجاند، مانند اينكه روحانيون و معلمان مذهبي نيز مانند ديگران در رفتارهايشان خودمحوري را ملاك قرار مي دهند. رفتارهاي مذهبي روحانيون مانند رفتارهاي اقتصادي افراد است و مطالبي مانند اينها.
+
¦ نقطه عطف مطالعات مربوط به دين
و اقتصاد بر عهده چه كساني بود؟
نظريه هاي اسميت شايد به اين علت كه او رفتارهاي ديني را بر اساس اصول اقتصادي تحليل مي كرد، مورد توجه انديشمندان معتقد به دين قرار نگرفت. اسميت نظر خود را براي تشريح رفتار كليسا و سران مذهبي ارائه كرد. وبر130 سال پس از اسميت تلاش كرد ديدگاه جديدي ارائه كند با اين مضمون كه تفاوت هاي اقتصادي در رفتار افراد و در نتيجه تفاوت هاي اقتصادي جوامع مي تواند ناشي از تفاوت هاي مذهبي آنها باشد. نظريه وبر توسط انديشمندان مختلف مورد نقد و بررسي قرار گرفت، اما در خيزش جديد جوامع اسلامي و دانشمندان مسلمان نظريه هاي جديد مبتني بر تاثير دين بر رفتارهاي اقتصادي ارائه شد و به دنبال آن اين خيزش باعث رشد شديد مباحث اقتصاد و دين در30 سال اخير شده است. در كنار اين رشد بعضي از محققان به نظريات آدام اسميت كه نگرش خاصي به مذهب دارد، بازگشته اند و بررسي رفتارهاي ديني بر اساس مباني اقتصادي را محور مطالعات خود قرار داده اند. در كنار اين روند انديشمندان متدين در اديان مختلف تلاش كرده اند اقتصاد سنتي سرمايه داري را از ابعاد مختلف به نقد بكشند. بعضي اقتصاددانان نيز تلاش كرده اند نظام ها يا ابعادي از نظام هاي اقتصادي مبتني بر مذهب را ترسيم كنند.
+
¦آيا دسته بندي اي از اين متفكران به عمل آورده ايد؟
بله، مي توان مجموع مطالعات در زمينه رابطه اقتصاد و دين را در چهار دسته برشمرد؛ 1- تشريح و تبيين رفتارهاي ديني به ويژه گروه ها و موسسات مذهبي براساس و مبتني بر مباني اقتصادي با روش علمي مانند آنچه آدام اسميت بيان مي كند2- نقد اقتصاد سنتي بر اساس مباني ديني مانند نوشته هاي سيد قطب، صديقي، بيسنر و مانند آن كه بيشتر توسط متفكران مسلمان صورت گرفته است 3- بررسي و تبيين نظام هاي اقتصادي يا ابعادي از آن بر اساس دين مانند نوشته هاي صدر، جامو، چاپرا و مانند اينها4- تشريح وتبيين رفتارهاي اقتصادي بر اساس و تحت تاثير دين كه طيف گسترده اي از تحقيقات و نوشته هاي سه دهه اخير را در زمينه دين و اقتصاد به خود اختصاص داده است مانند مطالعات انجام شده توسط كهف، فهيم خان، متوالي، آزي و ارنبرگ.
+
¦ تجديد نظر در حوزه تفسير اقتصاد ديني در اروپا از چه مرحله اي آغاز شد؟
هنگامي كه در پايان قرون وسطي، نيروهاي مسيحي در بخش هايي از سرزمين هاي مسيحي نشين در دين مسيحيت تجديد نظر كردند، رهبران مسيحي تجديدنظرطلب، قوانين اخلاقي كليسا را به صورت جديدي تفسير كردند. از جمله تفاسير آنها در زمينه مصرف، كار، مال اندوزي، كسب ثروت، منفعت و نظاير اينها بود. كالوين كه معروف ترين كشيش اصلاح طلب بود، برخلاف نظر مسيحيت سنتي، نه تنها ثروت اندوزي عامه بلكه با ثروت اندوزي كشيشان نيز مخالف نبود و حتي آن را در غنا بخشيدن به حيثيت آنها ضروري مي دانست. فرانكلين وقت را طلا مي دانست و «باكستر» اتلاف وقت و بطالت را مهلك ترين گناهان بيان مي كند. باكستر همه را متعهد به كار مي داند و هيچ استثنايي براي آن قائل نيست. در ديدگاه پيوريتن ها هدف الهي تقسيم كار بايد از طريق آثار آن شناخته شود كه منافع اقتصادي خصوصي است. پروتستانتيسم نه تنها به مال اندوزي جنبه قانوني داد، بلكه آن را چنانچه صرف لذت هاي زودگذر نشود، به منزله مشيت الهي تلقي كرد. همچنين پاكي و رفاه خانواده طبقه متوسط را يك آرمان محسوب مي كرد. در كنار اين ديدگاه ها مصرف زياد و تجمل گرايي همچنان نكوهش مي شد. ماكس وبر در كتاب اخلاق پروتستان و روح سرمايه داري با بيان مفصل اينگونه ديدگاه ها نتيجه مي گيرد كه نظام سرمايه داري و پيشرفت آن حاصل اصلاح ديني است. او مي گويد: اين نگاه موجي، منجر به توسعه يك زندگي اقتصادي عقلاني بورژوايي شد و مهم تر از همه اين جهان بيني نه تنها عامل موثر توسعه اين شيوه از زندگي بلكه گاهواره انسان اقتصادي جديد نيز بود. البته اين سودگرايي به مرور ماهيت ديني خود را از دست داد و در خصلت اقتصادي مستحيل شد. ديدگاه وبر درباره اينكه ايجاد نظام سرمايه داري و پيشرفت اقتصادي كشورهاي مسيحي حاصل اصلاح ديني، يعني گرايش به مذهب پروتستان است، به عنوان اولين ديدگاه جدي اي بود كه درباره اثر مذهب بر رفتارهاي اقتصادي از جهت تاثير مذاهب مختلف بر اقتصاد ارائه شد.
+
¦اساس نظريات وبر چيست؟
اساس نظريه ارائه شده از سوي وبر اين است كه در قواعد ديني پروتستان- برخلاف ديدگاه هاي ارائه شده از سوي سران
كاتوليك تجمع ثروت به خودي خود نفي نشده است، بلكه استفاده از ثروت براي رفاه زياد و تجمل پرستي نفي شده است. به بياني كلي تر تجمع ثروت تشويق شده، بلكه كار نكردن و ناتواني در اداره امور اقتصادي شخصي و مصرف زياد نكوهش شده است. نتيجه اين امر افزايش پس انداز و ايجاد زمينه انباشت سرمايه بوده كه موجبات رشد سرمايه داري و اقتصاد غرب (كشورهاي پروتستان) را فراهم كرده است. پس اين نظريه بر دو پايه مذهبي تشويق افزايش ثروت و نكوهش افزايش مصرف استوار است. طبق اين نظريه نتيجه اين نگاه مذهبي خاص پروتستان موجب افزايش سرمايه و رشد اقتصادي شده است. به تبع اين نتيجه بيشتر پژوهشگراني كه در اين زمينه مطالعاتي داشته اند، تلاش كرده اند نتيجه اين نظريه يعني تفاوت رشد اقتصادي را مورد بررسي، آزمون يا نقد قرار دهند و كمتر درصدد بررسي اصل اثر مذهب بر مصرف بوده اند.
+
¦منتقدان اصلي ديدگاه وبر چه كساني بوده اند؟
محققاني مانند تاوني و ساموئلسون در بررسي خود به ديدگاه وبر انتقاداتي دارند. ساموئلسون نتيجه مي گيرد كه به طور اساسي رهبران اوليه مذهب پروتستان علاقه جدي به موضوعات اقتصادي نداشته اند و اصلاح گري آنها جنبه مذهبي اجتماعي بسيار قوي تري داشته است. همچنين «دلاكرو» نيز در يك بررسي نشان داد برخي از پيشرفته ترين مناطق دوران مورد اشاره وبر كاتوليك مذهب بوده اند. او شاهد ديگري مي آورد كه بيشتر ثروت بعضي از مناطق پروتستان نشين متعلق به كاتوليك ها بوده است. در مقابل تحقيقات ديگري نيز انجام شده است كه نظريه وبر را تاييد مي كند از جمله «تروور روپر» كه در تحقيق خود درباره جمعيت تجار جمهوري آلمان در قرن هفدهم به اين نتيجه مي رسد كه اكثريت افراد فعال در جوامع تجاري جمهوري آلمان در اين قرن كالوينيست بوده اند. «آلن» در تحقيقي راجع به دستمزد در اروپا طي اين دوره به طور متوسط در نمونه شهرهاي پروتستان مورد بررسي، به چهار درصد افزايش دست يافته است. داگلاس از اولين افرادي بوده است كه به صورت تجربي رابطه بين پيش زمينه هاي ارزش هاي اخلاقي (ملي) و رفتار مصرف كننده در سطح خرد را بررسي كرده است. او در تحقيق خود به اين نتيجه رسيد كه بين شغل و داشتن همسر غيرشاغل با رفتار مصرفي رابطه اندكي وجود دارد، در حالي كه بين فرانسوي تبار يا آمريكايي تبار بودن زن خانواده و رفتار مصرفي رابطه قوي تر وجود دارد. از جمله تحقيقات ديگري كه در اين زمينه صورت گرفته است، تحقيق «سود» و «ناسود» بود كه روي نمونه اي از ژاپني ها و پروتستان هاي آمريكايي و با استفاده از پرسشنامه انجام شده است. در اين تحقيق چهار فرضيه در زمينه رابطه بين دينداري، مليت و رفتار مصرف كننده در نظر گرفته شده است. از جمله نتايج حاصل در اين زمينه عبارتند از رفتار مصرف ژاپني ها و پروتستان هاي آمريكايي مورد بررسي كه به طور مشخصي از هم متفاوت است. در اين تحقيق ژاپني ها پيروان يك دين در نظر گرفته شدند. در اينجا افراد ژاپني به دو گروه تفكيك شده اند كه بين رفتار مصرفي افراد مذهبي و افراد كمتر مذهبي در ژاپن تفاوت معناداري يافت نشد، اما بين رفتار مصرفي متدين ها و غيرمتدين هاي پروتستان آمريكايي تفاوت معناداري به دست آمد.
+
¦ تحقيقات اخير در اين زمينه
چه دستاوردهايي داشته است؟
بخشي از مطالعات مربوط به اقتصاد و دين، در ربع آخر قرن بيستم كه توسط محققان غيرمسلمان انجام شده، رفتارها و هزينه هاي مذهبي را به عنوان بخشي از رفتارهاي هزينه هاي كلي كه انسان براي كسب مطلوبيت انجام مي دهد، در نظر گرفته اند. اين تحقيقات به تبع برخي پژوهش هاي انجام شده در زمينه اقتصاد اسلامي از جمله تفكيك افق زماني مصرف كننده مسلمان به دنيا و آخرت و حداكثر كردن مطلوبيت دنيوي و اخروي در نوشته هاي «منذر كهف» در سال هاي 1972 و 1974 مصرف را به دو بخش مذهبي و غيرمذهبي تقسيم كرده اند و براي هر يك مطلوبيت جداگانه اي در نظر گرفته اند كه جزئي از تابع مطلوبيت كل فرد (خانوار) است. فرد (خانوار) موجودي (دارايي) خود را صرف تامين كالاها و خدماتي مي كند كه بخشي از آن در راه مذهب و بخشي براي امور غيرمذهبي است تا مطلوبيت ناشي از اين مصارف را درون تابع مطلوبيت خود حداكثر كند. مبناي اين نظريات، تبيين تفاوت رفتار بين افراد پيرو مذهب و افراد سكولار يا بي مذهب در هزينه هاي مصرفي مذهبي و غيرمذهبي است. اين نظريه در شكل ساده خود اثر مذهب روي تخصيص دارايي و زمان را براي افراد متدين تبيين مي كند. اين نظريه در شكل پيشرفته تر اثر سرمايه انساني مذهبي بر مقدار هزينه ها و زمان صرف شده براي فعاليت هاي مذهبي را وارد مدل مي كند. در شكل پيشرفته تر از آن نيز اثر كيفيت مذاهب، گروه هاي مذهبي و مراسم مذهبي آنها را وارد مدل مي كنند .از جمله اولين تحقيقاتي كه در زمينه مقدار فعاليت هاي مذهبي و اقتصاد صورت گرفته، پژوهشي است كه «استارك» انجام داده است. او در پژوهش خود تلاش كرده رابطه بين سطح درآمد با اعتقادات مذهبي و مقدار فعاليت هاي مذهبي را در بين مردم آمريكا بررسي كند.
در بررسي او رابطه معناداري بين اين متغيرها يافت نشد. البته ممكن است مشكل در نحوه انتخاب شاخص ها و متغيرها بوده است. با اين حال «ياناكن» تلاش كرد چنين مطالعه اي را با دقت بيشتر براي آزمون رفتارهاي گروه هاي مذهبي مختلف مانند محافظه كار، ليبرال و ديگر گروه ها انجام دهد. در بررسي او براي كل افراد بين سطح درآمد و پرداخت كمك مالي به كليسا رابطه مثبت درآمد، اما بين گروه هاي مختلف گروه هاي محافظه كار و اصولگرا هم در پرداخت هاي كمك مالي و هم در مقدار حضور در كليسا فعال تر بودند. «ويلكس»، «بارنت» و «هاول» پژوهشي در زمينه رابطه دينداري و عوامل تعيين كننده مصرف انجام داده اند كه مقدار دينداري را با چهار عامل حضور در كليسا، اهميت دادن به ارزش هاي مذهبي، پذيرش دروني مذهب و اعتقاد به ارزش هاي مذهبي اندازه گيري كرده اند. وي پژوهش خود را بين آمريكاييان انجام داد و مقدار هزينه هاي مذهبي دوره زندگي، درآمد، سن، جنس و مانند آن رابطه معنادار يافته اند. در مقابل پژوهش هاي ميداني كه از سوي «اولبريچ» و «والاس» در سال هاي 1983 و 1984 انجام شد، نتوانست هيچ توجيهي براي اينكه توقعات يا انتظارات اخروي باعث مشاركت مالي مذهبي مي شود و اين نكته با بالا رفتن سن افزايش مي يابد، ارائه كند. همچنين اين ادعا را كه نرخ هاي بالاتر گرايش زنان به مذهب را مي توان با دستمزدهاي پايين تر آنها تبيين كرد نيز رد كردند. همچنين آزمون هاي برابري همزمان رابطه بين اعانات به كليسا و حضور در كليسا كه از سوي «سوليوان» صورت گرفت، مدل آزي و ارنبرگ را تاييد نمي كند. روي هم رفته روشن به نظر مي رسد هزينه فرصت زماني براي رفتار مذهبي، هم در مقدار و هم در موقعيت زماني براي انجام فعاليت براي اعمال مذهبي تاثيرگذار است. همچنين برخي بررسي هاي رگرسيوني روي داده هاي حاصل از پژوهش هاي ميداني نشان مي دهد هر مقدار دستمزد افزايش مي يابد، مقدار مشاركت مذهبي، شكل پولي تري به خود مي گيرد يعني مقدار اعانات با كمك هاي مالي به كليسا در مقايسه با نسبت به حضور در كليسا افزايش مي يابد. اين الگو در سراسر دوره زندگي با بيشترين مشاركت پولي در بهترين سال هاي كسب درآمد و بالاترين نرخ هاي حضور در كليسا براي خانوارهاي داراي كمترين دستمزد در ميان خانوارها و در ميان شاخه هاي مختلف مذهبي تداوم مي يابد. مدل آزي - ارنبرگ با مباني مذهبي مطرح شده و زندگي را به زندگي دنيوي و اخروي و به تبع آن مطلوبيت را به مطلوبيت دنيوي و اخروي تفكيك مي كند. اين ويژگي مهم مدل آزي-ارنبرگ است هرچند اين مطلوبيت در نظرات كهف در سال هاي قبل از آن مطرح شده است. با اين وجود كهف اين مطلب را براي مسلمانان و آزي ارنبرگ آن را براي مسيحيان بيان كرده اند. مدل آزي ارنبرگ علاوه بر اين وًيژگي منطبق با نگاه مذهبي، ويژگي ساده بودن را نيز دارد كه ويژگي مهمي براي ايجاد قابليت تحليل و نيز آزمون تجربي است. اين مدل با وجود تمام محدوديت هايش به علت سادگي اساس تقريباً تمامي مدل هاي اقتصادي پيرامون رفتار مذهبي در غرب است. گرچه مدل هايي كه بعد از اين مدل مطرح شده اند، فرضيات آن را گسترش داده اند، اما چارچوب مدل آزي- ارنبرگ را حفظ كرده اند.
+
¦چه عواملي بر فعاليت هاي اعمال
و هزينه هاي مذهبي موثرند؟
از لحاظ نظري علاوه بر زمان و دارايي، عوامل ديگري نيز بر مقدار فعاليت هاي اعمال و هزينه هاي مذهبي موثرند. استيگلر و بيكر توضيح مي دهند كه تنها مقدار زمان و دارايي در اختيار فرد، در تخصيص به فعاليت هاي مذهبي موثر نيستند، بلكه صبغه مذهبي فرد مانند دانش مذهبي، آشنايي با مراسم و دكترين مذهبي، ارتباط با افراد مذهبي و نظير اينها نيز در تخصيص مقدار زمان و دارايي به فعاليت هاي مذهبي موثر است. اين مجموعه عامل را سرمايه انساني مذهبي مي نامند. بر اساس ديدگاه سرمايه انساني مذهبي، ممكن است با تغيير مذهب اعمال مذهبي افراد كاهش يابد زيرا دانش، اعمال، سنت ها و دكترين مذهبي در مذاهب مختلف متفاوت است. سرمايه مذهبي در طول عمر فرد و توسط والدين، دوستان،هم كيشان و آشنايان حضور در مراسم مذهبي با مطالعات طول عمر افزايش مي يابد. نظريه اثر سرمايه انساني مذهبي از اين جهت كه علاوه بر درآمد و زمان فرد، يك عامل مذهبي را نيز وارد مدل مي كند، يك پيشرفت علمي در زمينه اثر مذهب بر رفتار مصرف كننده محسوب مي شود، اما در اين زمينه نكات قابل تاملي نيز وجود دارد از جمله اينكه عامل سرمايه انساني مذهبي به خوبي قابل اندازه گيري نيست و ملاك مشخص و قابل اتكايي براي آن نمي توان يافت به همين علت مطالعات تجربي در اين زمينه كمتر بوده است.
براساس نظريه هاي يادشده درباره رفتار مصرف كننده تحت تاثير دين مي توان گفت مصرف كنندگان متدين مذهبي نسبت به مصرف كنندگان غيرمذهبي (سكولار) مصرف متفاوتي دارند. در تابع مطلوبيت مصرف كنندگان متدين فعاليت براي آخرت داراي مطلوبيت است، در حالي كه براي مصرف كنندگان غيرمذهبي فعاليت براي آخرت معنادار نيست. به همين تناسب مي توان گفت مصرف كنندگاني كه تدين زياد دارند، در مقابل افراد كم تدين و به ويژه متناسب با درجات مختلف تدين بايد تفاوت رفتاري داشته باشند به اين معنا كه بايد اثر فعاليت هزينه كردن يا صرف زمان براي آخرت در تابع مطلوبيت افراد با درجات تدين مختلف متفاوت باشد و نزد متدين ها مطلوبيت زياد و نزد غيرمتدين ها مطلوبيت كم داشته باشد. اين بحث وارد نظريه ها نشده است به ويژه اينكه نيازمند وارد كردن يك عامل به عنوان مقدار تدين هستيم كه در اين نظريه ها به طور مشخص به آن پرداخته نشده است به اين معنا كه در نظريه هاي ارائه شده تفاوت كلي متدين و بي دين مطرح شده است، اما تفاوت درجات تدين و ملاك آن مطرح نيست. درباره اثر سرمايه انساني مذهبي نيز اين طور نيست كه سرمايه انساني مذهبي بتواند به طور مشخص به عنوان يك ثروت در حال مصرف شدن وارد نظريه شود. به نظر مي رسد سرمايه انساني مذهبي با تعريف ارائه شده از سوي نويسندگان يادشده به صورتي سكولار وارد نظريه شده است در حالي كه صبغه مذهبي فرد مي تواند عاملي براي افزايش ايمان او باشد و اين ايمان است كه باعث افزايش فعاليت هاي با هدف اخروي مي شود.
علاوه بر اين اثر عواملي مانند عادت، تغيير فرهنگ، دورويي و مانند اينها مي تواند در عمل و تجربه با عامل سرمايه انساني مخلوط شود و محققان را به اشتباه بيندازد. اما اثر گروه ها و موسسات مذهبي ارائه شده توسط محققان نيز داراي اين نقد است كه گروه هاي مذهبي عامل برون زاست و چنانچه اين عامل را به صورت يادشده در نظر بگيريم، دين دروني تبديل به دين صوري و به نوعي منطبق با نظريه هاي سكولار مي شود به ويژه اينكه در اين حالت اعمال مذهبي به خودي خود و بدون اينكه براي جلب رضايت خدا يا كسب پاداش اخروي انجام شود، واجد مطلوبيت مي شود و در آن عمل براي رضاي خدا و كسب پاداش فراموش شده و اين با واقعيت دين و اعمال ديني انطباق ندارد. در مجموع مي توان گفت نگاه موجود و حاكم بر اين نظريه ها به ويژه بحث سرمايه انساني و اثر موسسات و گروه ها در زمينه دين، نگاه دين دنيايي شده است. اين نگاه به دين با واقعيت اديان تفاوت اساسي دارد. هر چند ممكن است بعضي از اين نظريه پردازان يا پژوهشگراني كه در اين زمينه تحقيق كرده اند و نام شان را ذكر كردم به اين نوع نگاه معتقد نباشند، اما از نظريه هاي يادشده اين نوع نگاه برداشت مي شود. با اين حال اين نظريه ها براي انطباق با اصول ديني بايد راهي بسيار بيشتر را بپيمايند. به ويژه در دين اسلام اين نوع نگاه ها به دين قابل پذيرش نيست. ازاين رو با وجود اينكه طي چند دهه اخير مطالعات اقتصاد و دين به ويژه در زمينه رفتار مصرف كننده تحت تاثير مذهب رشد زيادي داشته، اما اين مطالعات از نظر مباني ديني ضعيف هستند. همچنين از لحاظ سازگاري دروني و تنقيح عوامل ديني مورد اشاره نيز ابهام هاي قابل توجهي دارند. بر اين اساس راه جدي و طولاني تري را براي پيشرفت مي طلبند.
ادامه دارد...
يکشنبه 3 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ابرار]

[مشاهده در: www.abrarnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2301]