بازخواني اسناد سيا درباره كودتاي 28 مرداد؛نفت علت اصلي كودتا نبود - حمزه ترار / ترجمه: محمد چگيني

واضح آرشیو وب فارسی:واحد مرکزي خبر: بازخواني اسناد سيا درباره كودتاي 28 مرداد؛نفت علت اصلي كودتا نبود - حمزه ترار / ترجمه: محمد چگيني

كودتاي 28 مرداد 1332يكي از وقايع مهم در تاريخ معاصر ايران به شمار مي‌رود كه بي‌ترديد مسير تاريخ ايران را تغيير داد. پيش از سال 1379ش20000م) علت اصلي كودتا در رقابت بين بلوك شرق و غرب و فعاليت حزب كمونيستي توده نهفته بود و تحليل‌ها و فرضيات بر اين اصل تكيه داشت كه به علت قدرتمندي حزب توده و ترس از تسلط كمونيست‌ها بر ايران كودتا امري الزامي‌ بود و تنها راه‌حل موجود براي نجات ايران به شمار مي‌رفت. اما در همين سال با انتشار اسناد سيا‌)CIA( و به ويژه گزارش دونالد ويلبر از طراحان كودتا حقايق بيش از گذشته روشن شد. متني كه در زير مي‌آيد با تكيه بر اين اسناد توسط حمزه ترار از تحليلگران سياسي آمريكا به رشته تحرير درآمده است. او بر سياست جمهوريخواهان و تباني دولت بريتانيا با سيا تاكيد زيادي دارد و در مجموع به يك عامل بسنده نكرده و مجموعه علل را در بروز كودتا موثر مي‌داند. ‌

هنگامي ‌كه به بررسي نقش سازمان جاسوسي آمريكا - سيا- در عمليات مخفي1332-19533) در ايران مي‌پردازيم تفكيك افسانه از آنچه واقعا رخ داده كار بسيار مشكلي است، اما با انتشار اسناد محرمانه درباره دخالت آمريكا در كودتا تا حدودي مي‌توان به انگيزه اصلي آن كشور براي سرنگوني دولت دكتر محمد مصدق پي برد. در سال 1379 20000) سيا اسناد مربوط به مشاركت دولت آمريكا در كودتاي 8مرداد 1332را در اختيار روزنامه نيويورك‌تايمز قرار داد و صريحا به مداخله آن كشور در توطئه عليه مصدق اعتراف كرد. بعد اين اقدام سيا، مادلين آلبرايت - وزير خارجه وقت آمريكا- مراتب تاسف خود را از جانبداري آمريكا از حكومت پادشاهي ايران و براندازي دولت دكتر مصدق ابراز داشت و به‌طور رسمي ‌از ملت ايران عذرخواهي كرد و گفت: به راحتي مي‌توان فهميد كه چرا ايرانيان از اين اقدام آمريكا عصباني هستند، زيرا كودتا مانع توسعه سياسي و برقراري دموكراسي در ايران شد. ‌)CNN( بيل كلينتون، رئيس‌جمهور آمريكا نيز همسو با اين نظر آلبرايت به سياست اشتباه كشورش در كودتا اعتراف كرد. ‌

‌ نخستين سوالي كه درباره كودتا به ذهن خطور مي‌كند اين است كه چرا آيزنهاور در دوره رياستش با كودتا موافقت كرد. اسناد سرنخ جديد اين ماجرا را به وضوح نشان داده‌اند، اما پيش از پرداختن به كودتا ابتدا بايد به وضعيت و شرايط سياسي حاكم بر تهران و واشنگتن و خصوصيات و ويژگي‌هاي رهبران دو كشور توجه كرد. ‌

در آن زمان دلمشغولي اصلي رهبران آمريكا توسعه‌طلبي اتحاد شوروي و برنامه‌هاي آن كشور براي تسلط بر جهان بود. ترس آمريكا از اين اهداف شوروي موجب شد از كودتا و عمليات براي سرنگوني مصدق پشتيباني كند، زيرا مصدق در راس دولتي بود كه با اقدامات خود منافع دولت‌هاي غربي را به چالش كشيده بود. غربي‌ها اين احتمال را دادند كه با مرگ ناگهاني نخست‌وزير كهنسال و بيمار، ايران دچار بي‌ثباتي سياسي شود و چپ‌گرايان به راحتي بر ايران مسلط شوند. از اين رو عمليات آژاكس را براي جلوگيري از هرج و مرج در ايران به اجرا گذاشتند. ‌ )227 (Gasiorowski, p

‌ آيزنهاور در اوايل سال 1953بر مسند رياست‌جمهوري تكيه زد و دكترين مداخله‌جويانه نظامي‌براي تامين منافع آمريكا در برخي كشورها از جمله ايران را مطرح كرد. ادامه اين سياست در نهايت منجر به عمليات آژاكس شد. او از كهنه‌سربازان جنگ سرد به شمار مي‌رفت و از سياست ملا‌يم هري ترومن سلف خود كه موجب از دست رفتن چين و حاكميت مائوئيست‌ها بر آن كشور شده بود به شدت انتقاد مي‌كرد. رويداد‌هاي كره شمالي و چكسلواكي نيز نشان داده بود كه كمونيست‌ها توانايي به دست گرفتن قدرت در اقصي نقاط جهان را دارند تا با تشكيل دولت كمونيستي از منافع شوروي حمايت كرده و بر قلمرو تحت نفوذ آمريكا تاثير نامطلوبي به جا بگذارند. حاميان سياست سركوب كمونيست‌ها معتقد بودند رئيس‌جمهور منتقد بايد تدابير شديدي ضد نيروهاي چپ اتخاذ كند. با اين تفاسير اكنون مي‌توان به راحتي فهميد كه چرا آيزنهاور اجازه داد طرح سرنگوني رهبران چپ‌گرا يا به عقيده آنها رهبران بي‌ثبات و متزلزل اجرا شود. ‌

ايران به واسطه موقعيت سوق‌الجيشي‌ براي آمريكا اهميت زيادي داشت. به همين جهت يكي از دلا‌يل دخالت آن كشور در كودتا همين مساله بود و عموم پژوهشگران و مردم به خوبي مي‌دانند كه خطر كمونيست‌ها براي سرنگوني مصدق صد درصد نادرست بود. ‌ )227(Lajverrdi, p با بررسي اسناد فاش شده اين نكته آشكار شد كه سيا در سال1332 544-1953) بر ناتواني حزب توده ايران براي كودتا و به دست گرفتن قدرت تاكيد كرده است. هر چند در گزارش ديگري كه بعدا منتشر شد به بي‌ثباتي نسبي در ايران اشاره شده اما پيش‌بيني و چشم‌انداز مشخصي براي آينده نزديك ارائه نشده بود. ‌ )CIA Analysis( علت ابهام در آينده سياسي ايران اين بود كه آمريكا براي پا درمياني و حل مشكل بين ايران و شركت نفت ايران و انگليس از راه ديپلماتيك شكست خورده بود. اين گزارش از يك سو بيانگر وجود بحران در ايران و از سوي ديگر بيانگر طرز برخورد آمريكا با مسائل ايران است. ‌

‌ طبق گزارشي كه در سال 195331332)درباره ملي شدن صنعت نفت به رهبري مصدق و جبهه ملي منتشر شد: اهميت اين پيش‌بيني هنگامي ‌آشكار مي‌شود كه مي‌بينيم واشنگتن با تحريك بريتانيا در كودتا مداخله كرد. نكته ديگر اينكه با تغييرات به وجود آمده در دولت آمريكا موقعيت سيا براي اجراي عمليات تقويت شد. )1953(CIA in Iran در همين زمان سيا در گزارشي به دولت جديد اعلا‌م كرد كه مصدق همچنان رهبر محبوبي بوده و دولتش داراي مشروعيت بوده و نيروها‌ي نظامي‌و ارتش تحت كنترل و نظارت آن قرار دارند. از اين رو مصدق مانع بزرگي در راه به قدرت رسيدن حزب توده بود. ‌

‌ با توجه به اين ارزيابي سيا از وضعيت ايران كه در ژانويه 1953 ارائه شد اين نكته آشكار مي‌شود كه استدلا‌ل برخي تحليلگران از جمله ديويد فورسيد كه اعتقاد دارد ايالا‌ت متحده تنها به خاطر جلوگيري از تغيير ناگهاني سياسي در ايران دست به چنين اقدامي ‌زد، پايه و اساس محكمي‌ندارد. در سال 195001330) سيا و دولت آمريكا توانايي مصدق در كنترل عناصر تندرو را باور داشتند، اما نگراني آنها از تهديدات حزب توده همچنان پا برجا بود. ارزيابي سيا در سال 1953نسبت به چند سال قبل تفاوت فاحشي پيدا كرده بود. آنچه بيش از همه بر تغيير ديدگاه و قضاوت‌هاي بعدي كاخ سفيد در خصوص مصدق تاثير منفي برجاي گذاشت، رها شدن و آزادي بيش از حد نيروهاي افراطي در خيابان‌ها بود به گونه‌اي كه در يك گزارش كوتاه، از حاكميت يك نوع تنفر از بيگانه سخن به ميان آمده و منشا قدرت مصدق را در اين موج ضدبيگانه دانسته است. به گفته يكي از همين گزارش‌ها و علا‌قه‌مندان و حاميان او به صورت گسترده در خيابان‌ها تظاهرات مي‌‌كردند و همين شور و هيجان مردمي‌بود كه مصدق را بر مسند قدرت نگه داشته بود. ‌

‌ چندي بعد سيا با ارائه گزارشي اظهار داشت كه دولت ايران به‌طور خطرناكي به اتحاد شوروي متمايل شده و از سوي ديگر طرفداران سياست غرب هم به مقابله با مصدق و جبهه ملي برخاسته‌اند. اين سخنان با آنچه در پيش اشاره شد اندكي تناقض دارد، زيرا وضعيت ايران به‌گونه‌اي تفسير شده كه نشان مي‌دهد همه چيز به نفع شوروي پيش مي‌رفت. سيا از يك سو مصدق را با لباس زير و پيژامه به تصوير ‌كشيده تا به رهبران كاخ سفيد تلقين كند كه مصدق فردي بيمار و رهبري نامناسب است و از سوي ديگر سرلشكر زاهدي را به عنوان رهبري قدرتمند و طرفدار سياست غرب با ديدگاهي ضدكمونيستي معرفي كرد. ارائه اين خبرهاي ضد و نقيض، ترومن را از اجراي هر گونه سياست واقع‌بينانه‌اي باز مي‌داشت. ‌

‌ اين نكته را نيز بايد اضافه كرد كه يك دليل ساده سياسي براي تدارك عمليات مخفي در ايران كه به واقعيت هم بسيار نزديك است سياست بريتانيا در قبال مساله نفت و به دست آوردن منافعش بود. تحليلگران در مورد كودتا نظريات مختلفي ارائه داده‌اند. از جمله اين مفسران ريچارد هلموت است كه به اشتباه استدلا‌ل مي‌كند تنها ملي شدن شركت نفت ايران و انگليس نقش مهمي‌در اقناع آمريكا براي سرنگوني مصدق ايفا كرد. انگلستان از آغاز بحران نفت در سال 195001330) به انواع و اقسام ترفندها براي ساقط كردن مصدق متوسل شد، اما دولت آمريكا در ابتدا سياست بي‌طرفي را دنبال كرد و به نفع هيچكدام وارد عمل نشد. )275(Gasiorowski, p هرچند بحران نفت به مرور زمان گريبانگير شركت‌هاي آمريكايي هم مي‌شد، ولي بايد توجه كرد كه مساله نفت علت اصلي كودتا نبود، بلكه يكي از دلا‌يل آن بود. بريتانيا از فضاي موجود در ايران بهره برد و آمريكا را از جو ضدبيگانه حاكم بر ايران و توسعه آن در منطقه ترساند. البته ناگفته نماند كه اين واهمه چندان هم بي‌مورد نبود، چرا كه منافع دولت انگلستان در سراسر مستعمراتش به خطر مي‌افتاد. (براي نمونه مردم مصر در سال 1956 به رهبري ناصر كانال سوئز را ملي كردند) به همين جهت قصد داشت مصدق را يك ناسيوناليست افراطي و ضدغرب معرفي كند تا اين‌گونه آمريكا را وادار به مداخله كند. ‌

‌ ميزان تاثير و نفوذ اقدامات انگلستان براي تحريك آمريكا در اجراي عمليات مخفي چندان مشخص نيست. اما سازمان جاسوسي انگلستان ‌)6(MI براي تهيه نقشه كودتا و عمليات آژاكس با سيا همكاري كرد و در ابتدا با كرميت روزولت رئيس سيا در منطقه خاورميانه كه نقش مهمي‌در اين برنامه ايفا كرد مذاكراتي براي اجراي كودتا كرد. بعد از تهيه نقشه روزولت كه از آن به عنوان معمار كودتا ياد مي‌كنند به چرچيل- نخست‌وزير وقت انگلستان- اطمينان داد كودتا با موفقيت اجرا شود. )225 (Forsith,p اما اين حقايق به تنهايي تاثير و نفوذ انگليس‌ها بر سياستمداران كاخ سفيد را روشن نمي‌سازد. منابع نزديك به سيا جزئيات بيشتري در اين مورد در اختيار ما قرار مي‌دهند و نحوه ورود آمريكا در قضيه و چگونگي تصويب توطئه توسط آن دولت را آشكار مي‌كنند. ‌

به نظر مي‌رسد سيا در آن زمان براي اجراي عمليات اختيارات ويژه‌اي داشت و مستقل از دولت عمل مي‌كرد )88 (Johnson. p چرا كهآمريكا در حل ديپلماتيك بحران نفت به مشكل برخورد كرد و به علت حساسيت مساله و موقعيت ايران در هم‌مرزي شوروي امكان استفاده از نيروي نظامي‌هم وجود نداشت به همين جهت از نظر سيا كودتا راه حل نهايي بود. ‌

براي اجراي عمليات، جنگ رواني نخستين ابزار بود و در اين راستا تبليغات نقش مهمي‌داشت. سيا براي عملي كردن آن عده‌اي متخصص و روانشناس به خدمت گرفت. تبليغات زيادي براي تشديد جنگ رواني از راه‌هاي گوناگون از جمله برنامه‌هاي ‌راديو، انتشار روزنامه و پخش شايعه صورت گرفت. سيا متعهد شد قبل از كودتا مبارزه تبليغاتي خود را با بدنام و بي‌اعتبار كردن حزب توده آغاز كند و آنگاه طرح ضدتوده‌اي را عليه جبهه ملي به كار گيرد. )276(Gasiorowski, p

اقدامات خودسرانه سيا براي منافع آمريكا زيانبار بود و بعدها سردمدارن آمريكا را به اين فكر انداخت تا راهي براي نظارت بيشتر بر آن سازمان ايجاد كنند. به همين علت در سال 1976 كنگره آن كشور كميسيوني به نام براي رسيدگي به فعاليت‌هاي نظامي‌سيا تشكيل دادند. با تحقيقاتي كه از سوي اين كميسيون صورت گرفت طرح سيا براي قتل فيدل كاسترو فاش شد. از آن زمان به بعد سيا براي قتل يا تحت نفوذ درآوردن دشمنان از تدابير ديگري بهره گرفت. با وجود اين در سال 1953 هنگام طراحي كودتا هيچ نظارتي بر عملكرد سيا وجود نداشت و سيا براي اجراي عمليات به مشورت با سازمان و گروه ديگري نيازمند نبود. هنوز هم با گذشت چند سال و با توجه به اينكه طبق اسناد اجراي كودتا ضروري نبود، اين سازمان هيچ توضيحي درباره اين اقدام خود ارائه نكرده است. ‌

‌ با روي كار آمدن جمهوريخواهان، به علت مواضع نزديك آنان با سيا در برخي مسائل از جمله مبارزه با كمونيسم، هر دو مصمم به اجراي عمليات شدند. در جلسه مشترك آيزنهاور با سران سيا كودتا و نحوه اجراي آن به تصويب رسيد. با اين وجود به گفته گازيورسكي هنوز بسياري از سياستمداران از جمله لوي هندرسن سفير آمريكا در ايران و اعضاي رده‌پايين سيا موافق كودتا نبوده و در تصميم‌گيري‌ها نيز نقشي نداشتند. از نكات مبهم ديگر عمليات اين بود كه اطلا‌عات محدودي درباره ارتباط و نقش كنگره آمريكا با عمليات سري در دست بود، اما با تجزيه و تحليل اسناد به اين نكته پي مي‌بريم كه كنگره حامي ‌اقدام سيا بوده است. ‌

مولفه‌هاي اصلي براي اجراي كودتا عبارت بودند از: تبليغ عليه مصدق، تشويق مخالفان دولت براي بحران‌سازي و آشوبگري، جلب موافقت شاه و در نهايت كسب حمايت نظاميان و معرفي زاهدي به عنوان رهبر عمليات. ‌ )272(Gasirosoki. P در ابتدا شاه به كودتا خوشبين نبود اما سرانجام با طرح بركناري مصدق موافقت و دستور عزل او را صادر كرد. با رهبري و هدايت سيا تبليغات براي بي‌اعتبار جلوه دادن مصدق ادامه يافت. هدف اصلي از اين اقدام متزلزل كردن پايه‌هاي دولت مصدق بود. با آگاهي مصدق از توطئه، فرماندهان نظامي‌موافق با كودتا توقيف و بازداشت شدند و اين‌گونه عمليات در مرحله اول شكست خورد و حتي بقاي رژيم به خطر افتاد. ‌ )273 (Gasirosoki, P پس از ناكامي ‌طرح در مرحله اول، سيا سرلشكر زاهدي رهبر كودتا را به خانه امني منتقل كرد تا طرح ‌ B را اجرا كند. سيا در اين برنامه انبوهي از مردم فقير را اجير و دستمزد زيادي به آنها داد تا به طرف خانه مصدق تظاهرات و او را وادار به تسليم كنند. پس از اشغال و غارت خانه نخست‌وزير و موفقيت كودتاچيان سرلشكر زاهدي اداره امور را به دست گرفت. ‌

دو نكته درباره كودتا درخور توجه است؛ 1- سيا موفق شد با كمترين هزينه مالي و تعداد معدودي نظامي‌روند سياسي يك كشور را تغيير دهد. 2- بي‌ثباتي سياسي و سوءمديريت دولت ايران (در چند روز قبل از كودتا) به‌گونه‌اي بود كه يك فرد خارجي با آزادي كامل توانست در سياست آن كشور اعمال نفوذ كند. بديهي است كه دولت ايالا‌ت متحده و سيا با اجراي چنين عمليات بي‌خطر و كم‌هزينه‌اي موافقت كنند، زيرا اولا‌ هزينه مالي چنداني براي سيا دربر نداشت و ثانيا وجود يك فرد قدرتمند در راس مخالفان و بي‌ثباتي سياسي زمينه را براي سرنگوني مصدق فراهم كرده بود. ‌

‌ همانگونه كه در پيش اشاره شد كودتا به منظور برقراري يك نظام سياسي باثبات صورت گرفت. حاميان كودتا استدلا‌ل مي‌كردند كه حداقل فايده كودتا اين است كه ايران به مدت دو دهه از امنيت سياسي برخوردار خواهد شد. اما در عمل اين ثبات ظاهري به سلب آزادي‌هاي سياسي - مدني و برگزاري انتخابات تشريفاتي منجر شد كه هيچ نفعي براي ملت در پي نداشت. با آنكه پژوهشگران در نهايت چندين دليل براي تصميم سيا در سرنگوني مصدق ارائه مي‌دهند، اما به نظر مي‌رسد ميل به ايجاد يك رژيم مستحكم وابسته به غرب بيشتر مورد نظر بود تا ثبات سياسي. ‌

در پايان مي‌توان چنين نتيجه گرفت: با توجه به ارزيابي سيا و بي‌خطري حزب توده براي دولت مصدق، آيزنهاور همچنان مصر بود براي مقابله با كمونيست‌ها در سراسر دنيا از قوه قهريه استفاده كند. به نظر مي‌رسد انگيزه اصلي او از اين اقدام برقراري نظام مستحكم سياسي در ايران بود و نه چيز ديگري. تضاد ارزيابي‌هاي جاسوسان آمريكايي از اوضاع ايران در سال‌هاي 1330 19511) تا 195331332) و استيلا‌ي ديدگاه نفتي بر كاخ سفيد موجب شد سيا با وجود تمام خطراتي كه ممكن بود تهديدش كند، به عمليات آژاكس تن دهد. ‌

استفان كينزر در كتاب ادعا مي‌كند كه كودتاي 1953 شكست بزرگي براي آمريكا بود و انقلا‌ب 1357 19799) و قطع رابطه ايران و آمريكا پيامدهاي آن محسوب مي‌شود. آيزنهاور نمي‌دانست كه شاه ايران روزي به يك ديكتاتور قدرتمند تبديل خواهد شد و با سركوب فعالا‌ن سياسي زمينه‌ساز انقلا‌بي بزرگ خواهد شد و در واقع كودتا يك وضعيت به ظاهر با ثبات ايجاد كرد، نه راهي براي رسيدن به دموكراسي. درس مهمي‌كه كودتا به ما داد اين است كه آمريكا در تغيير دولت‌ها و سياست‌هاي مداخله‌جويانه هدفي جز تامين منافع خود نداشته و ندارد و در حال حاضر هم در سطح جهان با اموري درگير شده كه ميراث سياست مداخله‌جويانه‌اش است. ‌

انتهاي خبر // روزنا - وب سايت اطلاع رساني اعتماد ملي//www.roozna.com
------------

------------
دوشنبه 28 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: واحد مرکزي خبر]

[مشاهده در: www.iribnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 321]