سر بي‌گناه تا پاي دار

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: سر بي‌گناه تا پاي دار

تئاتر- محسن حكيم معاني:
اصلي‌ترين ويژگي نمايشنامه تك پرده‌اي «تبرئه شده» نوشته مشترك جسيكا بلنك و اريك جنسون، مستند گونگي آن است.

«تبرئه شده» در پي تحقيق 2 نويسنده كتاب درباره وضعيت افرادي تهيه شده است كه به اشتباه در دستگاه قضايي ايالات متحده آمريكا مجرم شناخته شده و مدتي در زندان به‌سر برده‌اند و پس از اثبات بي‌گناهي‌شان، تبرئه و آزاد شده‌اند. جسيكا بلنك و اريك جنسون كه در سال 2000 در سفري به دور آمريكا به تحقيق ميداني وسيعي در اين‌باره دست زده بودند، سرانجام نمايشنامه «تبرئه شده» را با توجه به همين درونمايه و با دستاويزي از تجربه همين تحقيق به رشته تحرير درآوردند و جالب اينجاست كه ساختار نمايشنامه آنها نيز مانند يك مستند تلويزيوني پي‌ريزي و به‌اجرا گذاشته شده است.

پس مستندگونگي‌اي كه در ابتداي اين بحث بدان اشاره شد، 2 وجه دارد: نخست آنكه شالوده درونمايه و موضوع اثر بر پايه مستندات بنا شده است و ديگر اينكه ساختمان نمايشنامه نيز مستند‌گونه است. در اين وضعيت معمولاً مخاطب با چند عامل پيش‌برنده روبه‌روست:
نخست روايت .(Narration) در يك روايت مستند معمولاً شخص روايتگر، خارج از دايره افراد مورد بحث (سوژه يا سوژه‌ها) قرار مي‌گيرد و بخشي از روند تحقيق يا مسائل و پرسش‌هايي را كه در آغاز و در حين اجراي طرح، سازنده يا سازندگان (در اينجا نويسندگان) درگير آن بوده‌اند، يا در پي يافتن پاسخي براي آن، مطرح مي‌كند. اين وظيفه را در نمايشنامه «تبرئه شده» خود نويسندگان- يعني جسيكا بلنك و اريك جنسون- به‌عهده گرفته‌اند (يا بازيگراني با نام‌هاي آنها).

عامل دوم شخصيت‌هايي هستند كه با موضوع، رابطه مشترك دارند. در اين بخش افرادي كه سابقاً مجرم شناخته شده و پس از چندي در پي اثبات بي‌گناهي‌شان آزاد شده‌اند، به شرح ماوقع مي‌پردازند. سهم عمده درام برعهده اين افراد است، چرا كه بار اصلي پيشرفت داستان بر دوش آنها سوار مي‌شود. در نمايشنامه «تبرئه‌شده» شاهد ورود و خروج شخصيت‌هاي متعددي هستيم كه هر يك از ابتداي درگيري‌شان در ماجرايي و اشتباه دستگاه پليس و قضايي آغاز مي‌كنند و تا روشن شدن قضيه و تبرئه شدن‌شان به روايت ادامه مي‌دهند.

اين گروه را (كه جانشين مصاحبه‌شوندگان يك مستند تلويزيوني هم هستند) شخصيت‌هاي متعددي همراهي مي‌كنند كه وظيفه‌شان اجراي دراماتيك طرحي است كه نقل شده است. اين افراد را مي‌توان شخصيت‌هاي فرعي ماجراها ناميد. پليس‌ها، وكيل‌ها، خانواده‌ها، شاهدان و... از اين‌جمله‌اند. اما عامل سومي كه معمولاً در مستندها به‌چشم مي‌خورد، تفسير و تبيين ماجراست كه در اين بخش كارشناسان و منتقدان به اظهارنظر و دخالت در موضوع مي‌پردازند و بعضاً زواياي نامشخص ماوقع را روشن مي‌كنند يا تعبير شخصي خود را از ماجرا بيان مي‌دارند.

اين عامل سوم در نمايشنامه «تبرئه‌شده» به «دل برت تيبز» واگذار شده كه در خلال روايت يا شرح ماوقع‌هاي شخصيت‌ها هراز گاهي خودي نشان مي‌دهد و نظري ابراز مي‌كند و ناپديد مي‌شود. اما نقش او به همين جا خلاصه نمي‌شود. دل‌برت به جز آنچه گفته شد، لااقل 2 نقش ديگر هم دارد. از اواسط كار، مخاطب متوجه مي‌شود كه دل‌برت خود نيز قرباني سوءتفاهمي است كه منجر به دستگيري، حبس و حتي صدور حكم اعدام براي او شده است. با اين حساب دل‌برت را بايد در گروه دوم (ناقلان و مصاحبه‌شوندگان) نيز به‌حساب آورد. نقش ديگر دل‌برت در نمايشنامه «تبرئه‌شده» نقشي ميانجي است كه در روايت‌هاي ديگر نيز مداخله مي‌كند. در اين سطح دل‌برت به‌مثابه يك مشاور روانشناس يا گرداننده جلسه هم‌دردان عمل مي‌كند.

در جاي جاي اثر مخاطب حس مي‌كند در جلسه‌اي حضور دارد كه افرادي از يك سنخ (مثلاً معتادان به مواد مخدر كه حالا ترك كرده‌اند يا مبتلايان به سرطان كه نجات يافته‌اند) دور هم نشسته‌اند و درباره مشكلات مشترك‌شان يا شرح آنچه پشت سر گذاشته‌اند يا عواقب و پيامدهاي آن صحبت مي‌كنند. نقش دل‌برت در اين ميان درست همانند كسي است كه در مركز اين جمع قرار گرفته و وظيفه رهبري بحث را برعهده دارد. او ناگهان دنباله روايت يك نفر را مي‌گيرد و از احساس او خبر مي‌دهد يا احساسي كه قاعدتاً بايد داشته باشد. به اين قطعه توجه كنيد:

«ديويد: هنوز نمي‌دونم با ترس‌هايم، چه‌جوري مقابله كنم؟
كري: بايد ياد بگيرم كه تنها بودن برام خيلي وحشتناك نباشه.
دل‌برت: گاندي ميگه: «وقتي تونستم خدارو بشناسم، موفق شدم با تمام ترس‌هام مقابله كنم. اگر قلبت پاك باشه، مي‌توني با مشكلات و ترس راحت‌تر كنار بياي.»
اما اين دنيا واقعاً ترسناكه، چطوري مقابله كنم؟ بايد قلبم‌رو از بدي‌ها پاك كنم، شايد بتونم آروم‌تر به زندگي ادامه بدم...»(ص55).

نتيجه اين كه اگر در نمايشنامه «تبرئه‌شده» به عمل داستاني و روايت نمايش كمتر توجه شده و مخاطب شاهد حركت چنداني نيست، اين مسأله را بايد به‌حساب ساختار آن گذاشت؛ ساختاري كه مي‌كوشد هرچه بيشتر مستند‌گونه باشد تا نمايشي و نه از طريق به تصوير كشيدن درونمايه، بلكه از راه ارائه آنچه كه هست با زبان يك مستند تلويزيوني حرف بزند و اين شايد ويژگي اصلي نمايشنامه «تبرئه شده‌» باشد.

تاريخ درج: 26 مرداد 1387 ساعت 13:40 تاريخ تاييد: 26 مرداد 1387 ساعت 14:26 تاريخ به روز رساني: 26 مرداد 1387 ساعت 14:03
شنبه 26 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 83]