نگرشى به دنياى درون مغز

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: نگرشى به دنياى درون مغز
قسمت اول- مغز و محرك‌ها

مترجم: دكتر احسان‌الله محمدى پژوهشگر علوم اعصاب و روان

ويرايشگر: مديريت سايت دانشگاه تربيت معلم- مهندس بهمن عسگري

معمارى ساختارى و عملكردى مغز شامل اتم‌ها و ملكول‌ها و سلول‌هاى مغزى نخاعى است كه گروه سلول‌ها و فضاهاى خاص و مراكز تخصصى را در دنياى علوم اعصاب به وجود مى‌آورد. جهان درون مغزى جهان ديناميك و متحركى است كه در ابتدايى‌‌ترين سطح از صد ميليارد سلول به نام نورون تشكيل يافته است كه داراى جسم سلولى همراه با شاخه‌هاى ريزى به نام دندريت و شاخه بلندى به نام آكسون مى‌باشد. مجموعه جسم‌هاى نورون‌ها را هسته يا قشر خاكسترى مى‌گويند و مجموعه آكسون‌ها يا كل رشته‌ها را ماده سفيد مى‌نامند. در حقيقت قشر خاكسترى و مجموعه كيلومتر رشته، يا سيم‌كشى جهان درون مغزى داريم كه در حجمى حدود 1/5 ليتر و وزنى حدود 1/5 كيلوگرم، شگفت‌آميز‌ترين و پيچيده‌ترين ساختار وعملكرد جهانى را تشكيل داده است.

جهان درون مغزى از مجموعه نورونى صد ميلياردى درون مغز تنها حدود 10 وات انرژى مصرف مى‌كند، بگذاريد يكبار ديگر شگفتى‌هاى الهى را در جهان مغزى مشاهده نماييم، مغز شما و من داراى سلول و 3/2 ميليون كيلومتر رشته و ارتباط بين نورونى است كه همه اينها تنها حدود 1/5 كيلوگرم وزن دارند و در حجمى حدود 1/5 ليتر جاى گرفته‌اند اما كل انرژى مصرفى اين جهان عجيب كه سلامتى ساختارى و كاركردى آن روى شناخت و رفتار وانگيزه‌ها و شخصيت و هيجان‌هاى ما، تاثير شگرفت دارد فقط 10وات است (يك لامپ ساده 10 واتي) جهان درون مغزى با ژن‌هاى ساختارى شكل مى‌گيرد اما با هر تجربه‌ و با هر يادگيرى ژن پيامد ديگرى را به دنبال خود مى‌كشد، اين ساختار عجيب از هر تحول فرهنگى نيز داراى ژن مى‌شود و سر‌انجام جهان درون مغزى تحت 3 تحول ژنى بيولوژي، ژنى تجربه‌اي،ژنى فرهنگى خود را قرار مى‌دهد تا همراه با پديده “نرمش مغزي” به تجديد پى در پى سازمان مراكزى خود اقدام نمايد. اينك گردش كار نظام عصبى را به‌عنوان مجموعه‌اى منسجم، مورد بررسى قرار مى‌دهيم و در هر مقاله رهنمودى جديد براى اعمال صحيح شناختى از فرهنگ جهان درون مغز را ارائه مى‌دهيم.

اينك قسمت اول؛ مغز و محرك‌ها

بيشتر مردم سعى مى‌كنند با مصرف داروها و محرك‌هاى مختلف وضعيت هوشيارى ذهن خود را تغيير دهند. عده‌اى از داروهاى محرك استفاده مى‌كنند تا شب‌ها بيدار بمانند. عده‌اى ديگر از داروهاى خواب‌آور و آرام‌بخش استفاده مى‌كنند تا اعصاب خود را آرام كنند. عده‌اى ديگر سعى مى‌كنند فرم‌هاى جديد هوشيارى را تجربه كنند مثلا سعى مى‌كنند با مصرف داروها مشكلات زندگى روزمره خود را فراموش كنند. همه اين داروها به روش‌هاى متعدد مى‌توانند با سيستم‌هاى پيام‌برهاى شيميايى و عصبى موجود در مغز برهمكنش كنند. در موارد بسيارى اين داروها بر فرايندهاى طبيعى مغز كه مسئول لذت و پاداش هستند اثر مى‌گذارند. فرايندهاى سايكولوژيكى كه در خوردن، نوشيدن و حتى يادگيرى و حافظه نيز اهميت دارند.

داروهايى كه مى‌توانند بر مغز يا ذخيره خونى مغزاثر داشته باشند همان‌طور كه مى‌توانند مانند داروهاى مسكن بسيار ارزشمند باشند، از طرفى ديگر مصرف خودسرانه و تفريحى آنها در واقع سوء مصرف تلقى شده و مى‌توانند به راحتى منجر به ايجاد وابستگى و يا حتى اعتياد گردد. به اين معنى كه فرد مصرف كننده در مواردى كه از دارو دور بماند علائم فيزيكى و سايكولوژيكى بسيار ناخوشايندى را موسوم به علائم سندرم قطع مصرف تجربه خواهد نمود. در چنين شرايطى فرد مرتبا در تلاش براى رسيدن به ماده مخدر است با وجود اينكه اثرات مخرب آن بر كار، سلامت و خانواده‌اش را مشاهده مى‌كند و در نهايت ممكن است براى به دست آوردن ماده مخدر مرتكب جرم گردد.

داروها و محرك‌ها از لحاظ قابليت ايجاد وابستگى و اعتياد با يكديگر تفاوت دارند. مصرف دسته‌اى از آنها وابستگى زيادى به همراه دارد مانند كوكائين، هروئين و نيكوتين و مصرف دسته‌اى ديگر مانند الكل، حشيش، اكستازى و آمفتامين‌ها داراى ريسك كمترى براى ايجاد وابستگى است.

در طول شكل‌گيرى وابستگي، بدن انسان و مغز به آرامى به حضور دائمى ماده مخدر عادت كرده و وابسته مى‌شوند. با وجود اينكه مكان اوليه اثر هروئين، آمفتامين، نيكوتين، كوكائين و حشيش همه با هم فرق مى‌كند همه اين مواد در يك خصوصيت مشتركند و آن تحريك آزادسازى پيام‌بر شيميايى دوپامين در نواحى خاصى از مغز است.

اگرچه اين فرايند لزوما سبب تحريك مكانيسم لذت نمى‌شود، اعتقاد بر اين است كه تحريك آزادسازى دوپامين توسط مواد مخدر ممكن است به شكل يك مسير مهم نهايى مشترك در اكثر اين مواد در ايجاد “لذت” در مغز نقش داشته باشد و اين در واقع نمايانگر پيغامى است كه فرد را مرتبا به مصرف مجدد ماده مخدر تشويق مى‌كند.

مواد مخدر- نحوه اثر و خطرات مصرف آنها

الكل

الكل بر سيستم نوروترانسميترى مغز اثر مى‌كند و پيام‌هاى عصبى تحريكى را تضعيف مى‌كند و سبب مهار فعاليت عصبى مى‌شود. اثرات مصرف الكل بعد از طى مراحل شوخ طبعى و آرامش در اثر مصرف كم به شكل خواب‌آلودگى و از دست رفتن هوشيارى بروز مى‌كند. به همين خاطر است كه نيروهاى پليس با قاطعيت بسيار در برابر رانندگى پس از نوشيدن الكل مى‌ايستند. بعضى افراد پس از نوشيدن الكل پرخاشگر و خشن مى‌شوند، از هر 10نفرى كه به‌طور منظم مشروبات الكلى مى‌نوشند، يك نفر به آن وابسته والكلى مى‌گردد. مصرف طولانى مدت الكل به بدن خصوصا به كبد آسيب رسانده و سبب آسيب دائمى به مغز مى‌‌شود. مادران باردار با نوشيدن الكل در واقع ريسك به دنيا آوردن فرزندانى با مغز آسيب ديده و ضريب هوشى )IQ( كم را به جان مى‌پذيرند.

در انگلستان همه ساله بيش از 30000 نفر در اثر بيمارى‌هاى مربوط به مصرف الكل جان خود را از دست مى‌دهند.

نيكوتين

نيكوتين ماده موثر موجود در تمامى محصولات تنباكو است. نيكوتين در مغز بر روى گيرنده‌هايى عمل مى‌كند كه در حالت طبيعى به استيل كولين متصل مى‌شوند. در اثر اتصال نيكوتين به اين گيرنده‌ها مكانيسم‌هاى طبيعى هوشيارى در مغز فعال مى‌شوند. به همين خاطر جاى تعجب نيست از سيگارى‌ها مى‌شنويم كه سيگار كشيدن مى‌تواند موجب افزايش تمركز ذهنى و آرامششان شود مشكل اينجاست اين لذت پس از مدتى كمرنگ‌تر مى‌شود و از بين مى‌رود ولى فرد كه به شدت به نيكوتين وابسته شده براى اينكه عوارض ناخوشايند سندرم قطع مصرف آن را تجربه نكند مجبور مى‌شود مرتب سيگار بكشد. اگرچه سيگار كشيدن اثر زيانبخشى بر مغز ندارد، دود تنباكو زيان‌هاى بسيارى بر ريه‌ها وارد كرده و تماس طولانى مدت با آن مى‌تواند منجر به سرطان ريه و ساير بيمارى‌هاى قلبى ريوى گردد. بيشتر از 100/000 نفر در سال در انگلستان قربانى بيمارى‌هاى ناشى از مصرف سيگار هستند.

حشيش (مارى جوآنا)

نحوه اثر حشيش در مغز بسيار عجيب است زيرا بر يك سيستم عصبى طبيعى در مغز اثر مى‌كند كه نوروترانسميترهايش از نظر شيميايى بسيار شبيه به خود حشيش هستند. اين سيستم مسئول كنترل عضلات و تنظيم حساسيت به درد در بدن مى‌باشد. حشيش ايجاد نوعى حالت مستى لذت‌بخش و آرام‌بخش در فرد كرده و با ايجاد حالتى روياگونه درك صداها، رنگ‌ها و زمان را در فرد به‌طور جزئى تغيير مى‌دهد. ظاهرا تا به حال هيچ‌كس در اثر مصرف بيش از اندازه حشيش نمرده است اگرچه در برخى افراد مصرف بيش از حد )overdose( مى‌تواند سبب ايجاد حالت ناخوشايند حملات ترس )panic attack( گردد. در انگلستان در ميان جمعيت زير 30 سال تقريبا نصف افراد حداقل يكبار مصرف حشيش را تجربه‌ كرده‌اند. متاسفانه مانند نيكوتين موثرترين راه رساندن حشيش به بدن نيز كشيدن و دود كردن است و دود حشيش نيز تقريبا حاوى همان سمومى است كه در دود تنباكو موجود است و حتى گاهى همراه با تنباكو كشيده مى‌شود. مصرف‌كنندگان حشيش در معرض خطر ابتلا به سرطان ريه هستند.

فروشندگان اين ماده معمولا به خوبى مى‌دانند كه از هر 10 نفر مصرف كننده حشيش يك نفر به آن وابستگى پيدا مى‌كند. مطالعات نشان داده‌اند افرادى كه حشيش مصرف مى‌كنند قادر به انجام كارهاى ذهنى پيچيده نخواهند بود. شواهدى مبنى بر افزايش ريسك ابتلا به بيمارى شيزوفرنى در افرادى كه در جوانى حشيش مصرف مى‌كنند موجود است.

آمفتامين‌ها (دوپامين+سروتونين)

آمفتامين‌ها تركيبات شيميايى ساخته دست بشرند و شامل “Dexedrine”، “Speed” و مشتقى از مت-آمفتامين با نام اكستازى )Ecstasy( مى‌باشند. اين مواد سبب افزايش آزادسازى دو نورترانسميتر در مغز مى‌شوند. يكى از آنها دوپامين است كه مسئول اثرات تحريكى و لذت بخش آمفتامين‌هاست و ديگرى سروتونين است كه به واسطه آن حالت خوشى و حالتى شبيه به رويا در فرد ايجاد مى‌شود كه مى‌تواند به توهم بينجامد.

-1exedrine D، Speed بيشتر موجب آزادسازى دوپامين مى‌شوند و -2 اكستازى بيشتر سبب آزاد شدن سروتونين مى‌گردد. ماده توهم‌زاى قوى ترى به نام LSD-d‌نيز از طريق تحريك ترشح سروتونين عمل مى‌كند. آمفتامين‌ها محرك قوى دستگاه عصبى هستند و مصرف آنها مى‌تواند بسيار خطرناك باشد على‌الخصوص در مصرف بيش از اندازه مطالعات حيوانى نشان داده‌اند كه اكستازى مى‌تواند منجر به كاهش طولانى‌مدت و يا احتمالا هميشگى سلول‌هاى سروتونينى شود. اين مسئله به خوبى در افرادى كه اكستازى مصرف مى‌كنند به شكل بروز افسردگى نمايان است.

همه ساله تعداد زيادى از جوانان پس از مصرف اكستازى جان خود را از دست مى‌دهند و حالت جنونى مشابه شيزوفرنى مى‌تواند پس از مصرف Dexedrine، Speed ايجاد شود. ممكن است به خاطر اينكه فكر مى‌كنيد Speedمى تواند در امتحانات به شما كمك كند وسوسه شويد تا آن را امتحان كنيد در صورتى كه اين تركيب فاقد چنين اثرى است.

هروئين

هروئين محصول شيميايى سنتز شده از محصول گياهى مورفين است. مانند حشيش، هروئين نيز بر يك سيستم نوروترانسيمترى طبيعى مغز اثر مى‌كند كه نوروترانسميترهايش آندروفين‌ها )endorphins( نام دارند. اين سيستم در كنترل درد نقش بسزايى دارد در نتيجه داروهايى كه مقلد اثرات اين سيستم هستند ارزش درمانى بالايى دارند. هروئين پس از استفاده چه به صورت تزريق و چه به صورت تدخينى بلافاصله ايجاد احساس لذت بخشى در مغز مى‌كند كه احتمالا اين اثر به خاطر اثر اندورفين‌ها بر مكانيسم‌هاى پاداش مغز است. اين ماده به شدت اعتيادزا بوده و پس از ايجاد وابستگى احساس لذت‌بخش اوليه ناشى از مصرف آن به سرعت از بين مى‌رود و جاى خود را به عطشى بى‌وقفه براى اين ماده مى‌دهد. هروئين ماده فوق‌العاده خطرناكى است كه حتى مى‌تواند كشنده باشد. هروئين تاكنون جان انسان‌هاى بسيارى را گرفته است.

كوكائين (كراك( )دوپامين و سروتونين)

كوكائين يكى ديگر از مشتقات گياهى است كه مى‌تواند علاوه بر ايجاد لذت شديد به‌عنوان يك محرك روانى قوى نيز عمل كند. همانند آمفتامين‌ها كوكائين نيز سبب آزادسازى بيشتردوپامين وسروتونين در مغز مى‌شود.اگرچه كوكائين همانند هروئين جزء‌مواد بسيار خطرناك به حساب مى‌آيد فرد در نتيجه مصرف كوكائين على‌الخصوص دود كردن نوع تدخينى آن به نام كراك )Crack( به شدت پرخاشگر و ستيزه‌جو مى‌شود و ريسك مرگ در نتيجه اوردوز با اين تركيب بالاست. ميزان وابستگى به اين ماده نيز بسيار بالاست و تلاش براى به دست آوردن هزينه بالاى خريد اين ماده، بسيارى از معتادان را به جرايم مختلف مى‌كشاند.
يکشنبه 13 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 315]