شعر تعلیمی‌ چیست؟‍!

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: شعر تعلیمی‌ شعری است که هدف اصلی سراینده آن، آموزش است و به معنی خاص خود، اغلب دستورالعمل‌هایی است منظوم درباره علوم و فنون مختلف یا نظریه و اعتقادات فلسفی، مانند آن. به طور عام‌تر، شعری را که غرض از آن، القای نتیجه ای اخلاقی به خواننده باشد تعلیمی‌می‌نامند.
قدیمی‌ترین شعر تعلیمی، شعری است به نام کارها و روزها اثر هسیود یونانی (قرن هشتم قبل از میلاد) که در آن شاعر، بسیاری از اصول اخلاقی را به برادر خود توصیه می‌کند و تجربه‌های خود را در کار کشت و زرع به او می‌آموزد.

از این جهت هسیود را پدر شعر تعلیمی ‌لقب داده‌اند. رساله منظومی ‌از ویرژیل (۷۰-۱۹ق.م) شاعر رومی‌نیز که درباره امور کشاورزی است، از نمونه‌های قدیمی ‌این نوع شعر است. در قرن هجدهم تعداد زیادی از شاعران انگلیسی، براساس این اثر کتاب‌هایی درباره امور کشاورزی و کارهایی نظیر آن، به نظم درآوردند.
اثر معروف الکساندرپوپ (۱۶۸۸-۱۷۴۴) شاعر انگلیسی به نام رساله درباره نقد نیز از زمره شعرهای تعلیمی ‌محسوب می‌شود.
در زبان فارسی، نمونه‌های فراوان از انواع مختلف آن چه شعر تعلیمی ‌نامیده شده وجود دارد، اما بیشترین سهم در این زمینه مخصوص است به شعرهایی که محتوای اخلاقی و فلسفی دارد و هدف آن‌ها تعلیم مبانی اخلاقی و ارشاد خواننده است و اغلب از آن به عنوان مواعظ یا شعرهای حکمی ‌یاد می‌شود. از نخستین دوره پیدایش شعر فارسی دری سرودن شعرهایی با این نوع مضمون‌ها رواج داشته است و شاعران بسیاری با هدف تعلیم مبانی اخلاقی و فلسفی دست به سرودن منظومه‌هایی زده‌اند و بدین ترتیب منظومه‌های تعلیمی‌ بسیاری به وجود آمده است.

منظومه آفرین نامه اثر ابوشکور بلخی (قرن چهارم) و کلیله و دمنه منظوم اثر رودکی سمرقندی (متوفی ۳۲۹ق) که تنها بیت‌هایی پراکنده از آن‌ها باقی مانده است، از نخستین نمونه‌های منظومه‌های تعلیمی ‌است که به زبان فارسی دری سروده شده است.
کسایی مروزی (۳۴۱-۳۹۴ق) ناصر خسرو قبادیانی (متوفی ۴۸۱ق)، انوری ابیوردی (متوفی ۵۸۱ق) و ابن یمین فریومدی (متوفی ۷۶۹ق) آثار بسیاری در این زمینه، در قالب‌های مختلف شعر فارسی به وجود آورده اند.

بخش بزرگی از آثار متصوفه و آن چه شعر عرفانی نام گرفته، با تعلیمات اخلاقی همراه است و در شمار شعر تعلیمی ‌به حساب می‌آید، اما بزرگ‌ترین اثر در شعر تعلیمی، بوستان یا سعدی‌نامه سروده سعدی (۶۰۶ -۶۹۱ق) است که مورد تقلید شاعران متعدد بعد از وی قرار گرفته است.
شاعران فارسی زبان، به ندرت به ارائه مستقیم پند و اندرز در آثار خود، توجه داشته اند و بیشتر کوشیده اند نظریه‌های اخلاقی و فلسفی را در قالب حکایت‌ها و داستان‌ها و به عبارت دیگر به شکل تمثیل ارائه کنند.

این روش به خصوص در آثاری که در قالب مثنوی سروده شده، بیشتر معمول است و می‌توان گفت که روش عرضه پند و اندرز در مثنوی روشی غیرمستقیم است، در حالی که شاعرانی که قصیده و قطعه را برای این کار انتخاب کرده اند، اغلب مقاصد خود را به صورت مستقیم بیان داشته اند.
در زمینه شعر تعلیمی ‌به معنای خاص که شامل آموزش علوم مختلف از طریق شعر است، آثار بسیاری را می‌توان برشمرد؛ در این گونه آثار، شاعران از وزن و قافیه برای کمک به حافظه و تسهیل به خاطر سپردن علوم و فنون و حتی گاه مطالب مربوط به فقه و علوم شرعی، استفاده کرده اند. از جمله قدیمی‌ترین این گونه آثار، دانش نامه میسری (قرن چهارم) است در علم پزشکی و نصاب الصبیان از ابونصر محمدبن ابوبکر فراهی بجستانی (اوایل قرن هفتم) است که آن را می‌توان دایره‌المعارف کوچکی دانست که در آن معانی لغات عربی و بعضی از مباحث فن عروض و نیز اطلاعاتی درباره اشیا به صورت منظوم درآمده است.
شاعران فارسی زبان، به ندرت به ارائه مستقیم پند و اندرز در آثار خود، توجه داشته اند و بیشتر کوشیده اند نظریه‌های اخلاقی و فلسفی را در قالب حکایت‌ها و داستان‌ها و به عبارت دیگر به شکل تمثیل ارائه کنند.
از شعرهای تعلیمی ‌به معنی خاص که بگذریم، بحث درباره ارزش شعرهایی که بیشتر جنبه اخلاقی دارد و اختلاف آن‌ها با اشعاری که صرفا زاده تخیل و احساس شاعر است، سابقه ای طولانی دارد. می‌توان گفت از زمانی که افلاطون (۴۲۷-۳۴۷ق.م) فیلسوف معروف یونانی، شاعران را از مدینه فاضله خود طرد کرد، این مباحثه در تاریخ ادبیات شروع شده است و از آن زمان تا امروز، نظریه‌های مختلفی درباره ارتباط بین شعر، تعلیم و آموزش و به عبارت دیگر درباره جوهر و وظیفه هنر اظهار شده است.
بسیاری معتقدند که کار شاعر با وظیفه واعظ یا مردی سیاسی که بر سکوی خطابه عقاید خود را اعلام می‌دارد، تفاوت بسیار دارد و وجود عامل تعلیم در اثرهنری، ارزش آن را پایین می‌آورد.

صاحبان این عقیده، شعر تعلیمی ‌را در مقابل شعر ناب قرار می‌دهند و صفت تعلیمی ‌را برای بسیاری از شعرهایی که جنبه آموزشی دارد، به صورت تحقیرآمیز به کار می‌برند. با این حال در میان شاهکارهای بزرگ شعر دنیا، به آثاری برمی‌خوریم که علاوه بر ارزش هنری، دارای جنبه آموزشی و تعلیمی‌نیز هست، مثل کمدی الهی اثر دانته (۱۲۶۵-۱۳۲۱م)؛ بسیاری از آثار هنری طنز آمیز نیز توجه خوانندگان را به ضعف‌های اخلاقی بشر جلب می‌کند و در حقیقت تعلیمی‌است.
از طرف دیگر، بسیاری از اشعاری که تنها به قصد آموزش سروده شده است، از مایه تخیل بی‌بهره نیست، برای مثال استفاده از تمثیل که معمولا برای عرضه فکری اخلاقی یا فلسفی به کار می‌رود، نیاز به یاری گرفتن از تخیل دارد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 841]