بررسي مفهوم تدبر در قرآنقرآن كريم سلامت و ثبات تفكر و تدبر را مرهون قوه تذكر مي‌داند

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: بررسي مفهوم تدبر در قرآنقرآن كريم سلامت و ثبات تفكر و تدبر را مرهون قوه تذكر مي‌داند
گروه انديشه: از مجموعه‌ آيات قرآن چنين بر مي‌آيد كه همه مراحل تفكر، تعقل، تفقه و تدبر، زماني به سلامت، امنيت، ثبات و اطمينان در وجود انساني رسيده و او را به سوي رشد و تعالي هدايت مي‌كند كه قوه تذكر همواره در دل انسان زنده و بيدار باشد.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا)، تدبر در اصل از ماده «دبر» به معني پشت سر و عاقبت هر چيزي است و از نظر لغوي؛ يعني بررسي نتايج و عواقب و پشت و روي چيزي است و تفاوت آن با تفكر اين است كه تفكر به بررسي عوامل و خصوصيات يك موجود مي‌پردازد؛ ولي تدبر مربوط به بررسي عواقب و نتايج آن است.

بعضي مي‌پندارند كه قرآن كريم براي همه قابل فهم نيست؛ اما از آيات قرآن كريم استنباط مي‌شود كه قرآن مجيد بر‌خلاف آن‌چه كه بعضي مي‌پندارند، براي همه قابل درك و فهم است؛ زيرا اگر چنين نبود، دستور به تدبر در آن داده نمي‌شد. خداوند در آيه 82 سوره نسا مي‌فرمايند: «آيا درباره قرآن نمي‌انديشند كه اگر از ناحيه غير خدا بود، اختلافات فراواني در آن مي‌يافتند.»

عدم تدبر در قرآن، نشانه دل‌مردگي است: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» (آيه 24 سوره 47)، تدبر در قرآن، دستور و تكليف همگاني است و به افراد و گروه خاصي اختصاص ندارد، از اين‌رو، تدبر، در راستاي عمومي‌سازي فهم قرآن و عمل به آن است. تدبر، نفي تقليد و ايستايي، در تفاسير و برداشت‌هاي ديگران از قرآن است.

بحث «تدبر در قرآن كريم» از جمله موضوعاتي بود كه سرويس انديشه و علم اين خبرگزاري در پي بررسي آن از طريق گفت‌وگو با صاحب‌نظران اين موضوع بود. آن‌چه كه مي‌خوانيد حاصل اين تلاش است.

معناي تدبر در قرآن كريم

دكتر زهره اخوان، مدرس دانشگاه امام صادق(ع) در تبيين معناي لغوي واژه «تدبر» گفت: كلمه تدبر از باب تفعل و از ريشه «د ‌ب ‌ر» است. مشتقات اين ريشه 44 بار در قرآن آمده كه 40 مورد آن ارتباطى با بحث فعلى و مسئله تدبر ندارد (مانند كلمات دابر، اِدبار، اَدبَرَ، مدبر، مدبرات و ... ) از اين ريشه سه حرفى، دو فعل مزيد ساخته شده كه بسيار مهم هستند و تفاوت معناى آن دو قابل توجه است؛ اما غالبا مورد غفلت قرار مى‏گيرد. يكى فعل «يُدَبّرُ» با مصدر تدبير از باب تفعيل و ديگرى «يَتَدبَّر»ُ با «يَدبَّرُ» با ريشه «تدبّر» از باب تفعّل.

اين مدرس دانشگاه در ادامه اين‌گونه تصريح كرد: مصدر «تدبير» به معناى «عاقبت انديشى و ژرف انديشى» است و فعل مضارع آن يعنى «يُدَبِّر» بارها در قرآن آمده و در همه موارد هم فقط به خداوند اختصاص دارد مانند آيات (يونس/3 و 31، رعد/2، سجده 5)؛ اما مصدر «تدبر» كه موضوع اين گفت‌و‌گو است نيز چهار بار در قرآن آمده و هر چهار بار هم به مردم نسبت داده شده و به عنوان وظيفه ايشان نسبت به قرآن به‌شمار آمده است. حتى در يك مورد، اساسا هدف نزول قرآن، همين «تدبر» ذكر مى‏شود. دقت در اين اختصاص‏ها، بسيار حائز اهميت است.

وي در بيان ريشه فعل دبر تأكيد كرد: دُبُر نقيض «قُبُل» است و «دُبُر الشىء» آخر آن و پشت آن‌را گويند. «دُبُر البيت» گوشه آن و كنج آن است. «دابرُ كلِ شى» آخر آن و اصل و ريشه آن است. «اِدبار» نقيض «اقبال» و «استدبار» نقيضِ «استقبال» است. از اين ريشه، دو مصدر مهم از باب‌هاي مزيد وجود دارد. «تدبير» يعنى «تصييرُ الشى‏ءَ ذا دُبُرٍ وَ جَعَلَه ذا عاقِبَةٍ» و اگر در مورد خداوند باشد، به معناى تنظيم امور عالم و قرار دادن آن‌ها بر احسن نظام است. «التدبُّر» همان «تفكّر» است و «يُدَبّرُ» يعني نظر در عواقب امور.

اخوان در ‌پاسخ به اين سؤال كه معناي اصطلاحي تدبر به چيست، اذعان كرد: مراد از معناى اصطلاحى اين است كه اين كلمه، در استعمال قرآني خود چه معنايى دارد. توضيح اين موضوع، نبايد من عندى باشد بلكه لازم است از خود قرآن و از مفسران واقعى آن يارى بگيريم. اين واژه، در قرآن چهار بار بكار رفته است. در سه آيه (مؤمنون/68، محمد/24، نساء/84)، خداوند مخاطبين قرآن را به «تدبر» دعوت نموده و آهنگ و سياق اين آيات، نوعى توبيخ و اعتراض شديد به همراه دارد.

وي اظهار كرد: در اين سه آيه سؤال‌هايى از روى تعجب و ملامت مطرح شده كه دليل آن «عدم تدبر در قرآن» است. دقت در سياق هر كدام از اين سه آيه و ادامه آن‌ها، مسائل مهمى را روشن مى‏كند. در چهارمين آيه، محتواى پر‌خير و بركت قرآن را بيان كرده و شرط استفاده از اين همه خير و بركت را تدبر در آيات آن مى‏داند.

«حسن رهبري» كارشناس ارشد مديريت و از محققان علوم قرآني نيز در اين رابطه يادآور شد: تدبر، معنايي در لغت و مفهومي در فقه‌القرآن دارد.‌ مفسران و نويسندگان علوم قرآني، در معنا و مفهوم تدبر در قرآن، زياد و زيبا نوشته‌اند؛ اما از وادي تعريف لغوي چندان پا فراتر ننهاده‌اند. مثلا «راغب اصفهاني»، كه از مشاهير واژه‌شناسي قرآن است در كتاب «مفردات» آن‌جا كه به ريشه و مشتقات واژه «دبر» مي‌پردازد، با وجود اين‌كه لغت تدبر سه بار در قرآن آمده است، هيچ اشاره‌اي بدان نكرده و هيچ معنايي بر آن نمي‌آورد.

وي افزود: «فقيه دامغاني» نيز در برابر معناي كلمه تدبر مي‌نويسد: «التفكر، تدبر يعني تفكر در قرآن» و هم‌چنين در «مجمع‌البيان» آمده است: «افلا يتدبرون القرآن» بأن يتفكروا فيه و يعتبروا به و قيل افلا يتدبّرون القرآن فيقضوا ما عليهم من الحق، يعني «چرا در قرآن تدبّر نمي‌كند» تا اين‌كه در آن تفكر كنند و عبرت بگيرند؛ و گفته شده اين‌كه چرا در قرآن تدبر نمي‌كنند تا حقي كه به گردن دارند ادا كنند.

رهبري در ادامه سخنانش به تفسير «روح‌البيان» اشاره و اذعان كرد: در اين تفسير در برابر معناي تدبر آمده است: «التدبّر، النظر في دبر الامور و عواقبها. اَلا يلاحظون القرآن، فلا يتصفحونه و ما فيه من المواعظ و الزواجر حتي لا يقعوا في المعاصي الموبقة»، يعني تدبر يعني آينده‌نگري در كارها و در ادامه مفسر همان توضيح «ابي‌السعود» را مي‌آورد كه قبلا بيان شد. در تفسير الميزان نيز در برابر معناي تدبر آمده است: تدبر، يعني گرفتن چيزي بعد از چيز ديگر و در مورد آيات قرآن به معناي تأمل در آيه پس از آيه ديگر و يا تأمل بعد از تأمل است.

اين محقق در ادامه سخنانش به ديدگاه‌ «جلال‌الدين سيوطي» در مورد معناي تدبر اشاره كرد و گفت: «تدبر و انديشيدن در معناي قرآن هنگام قرائت سنت است؛ زيرا كه همان مقصود اعظم و مطلوب اهم است؛ و به وسيله آن سينه‌ها فراخ گشته و دل‌ها نوراني مي‌شود. خداوند متعال مي‌فرمايد: (كتاب انزلناهُ اِلَيْكَ مباركٌ لِيَدَّبَّروا آياته)؛ و نيز فرموده: (اَفلا يَتَدَبَّرون القرآن)؛ و نحوه آن چنين است كه دلش را با انديشيدن در معني آن‌چه تلفظ مي‌كند مشغول دارد و معني هر آيه را بشناسد و در اوامر و نواحي تأمل كند و باور آن‌ها را به خاطر بسپارد كه اگر در گذشته در آن تقصير كرده عذرخواهي و استغفار نمايد و اگر به آيه رحمتي رسيد، خرسند شده و آن را از درگاه الهي درخواست كند و چون به آيه عذاب بگذرد، ترسناك گشته و به خداوند پناه برد و هر گاه آيه‌اي متضمن تنزيه پروردگار باشد، او هم تنزيه و تعظيم كند و وقتي به آيه دعايي برسد تضرع و طلب كند.

وي با تأكيد بر اين‌كه در ميان تعاريف ارائه‌شده، تعريف سيوطي جامع‌ترين تعريف است، افزود: تعريف سيوطي را شايد بتوان خلاصه‌تر از اين هم بيان كرد؛ اما هر چه هم خلاصه كنيم، در قالب هيچ كدام از واژه‌هاي چهارگانه تفكر، تعقل، تذكّر و تفقّه به مفهوم واقعي آن نمي‌توان دست يافت. البته واژه تدبر، بسيار وسيع‌تري از آن واژگان چهارگانه است كه در قرآن آمده است. تدبر، ضمن اين‌كه با عناصر تفكر، تعقل، تذكر و تفقه آميخته است، در درجات و مراتب بالاتري از آن‌ها قرار دارد. تدبر، نفوذ آگاهانه كلام وي در قلب‌ها و جريان آن در شريان‌هاي وجود انسان‌هاي مؤمن و پرهيزگار براي ايجاد تحول و خدايي شدن است.

سلمان شايان‌فر، مدرس دانشگاه و از محققان علوم قرآني نيز تدبر را از ماده «دَبْرْ» به معني پشت سر و عاقبت هر چيزي دانست و گفت: از نظر لغوي؛ يعني بررسي نتايج و عواقب و پشت و روي چيزي است و تفاوت آن با تفكر اين است كه تفكر به بررسي عوامل و خصوصيات يك موجود مي‌پردازد، ولي تدبر مربوط به بررسي عواقب و نتايج آن است.

خاستگاه و ابزار شناخت تدبر در قرآن كريم

اخوان در بيان خاستگاه تدبر گفت: تدبر بايد امر بسيار مهمى باشد كه اين همه آثار بر آن مرتب است؛ اما اين اكسير چيست؟ چه معنايى دارد كه على (ع) مى‏فرمايد: «أَلَا لَا خَيْرَ فِى قِرَاءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّر؟» موضوع قلب در قرآن هم مانند بسيارى از مسائل كليدى آن، كمتر مورد اهتمام قرار گرفته است. اگر كارآيى «قلب» مشخص شود، كيفيت «تدبر» هم روشن مى‏شود، چون دانستيم كه اين دو ارتباط جدى دارند. قرآن كريم اساسا موضوع بحثش با «قلوب» است بنابراين با توجه به اين آيات و آيات ديگري كه در ادامه بحث مي‌شود قرآن كريم همه ارزش‏ها و ضد ارزش‏ها را به قلب‏ها (البته قلب به مفهوم قرآني) نسبت مى‏دهد.

وي افزود: قرآن مجيد در آيه 37 سوره ق، «قلب» را محل بهره‏ورى از هدايت الهى و تذكرپذيرى مى‏داند و در آيه 22 سوره زمر، قلب را مايه نپذيرفتن ذكر مى‏داند و بر آن ويل و واويلا مى‏فرستد و در آيه 45 سوره زمر، نسبت به كافران هم، قلوب ايشان را مشمئز از ذكر خدا معرفى مى‏كند. همه ارزش‏هاى قرآنى مربوط به قلب است. قلب با استناد به آيه 106 سوره نحل، محل ايمان، با توجه به آيه 11 سوره تغابن، محل هدايت و با تأكيد آيه 11 سوره انفال، محل استحكام و تثبيت، با توجه به آيه 248 سوره بقره، محل اطمينان، با اشاره به آيه 248 سوره بقره محل فقه و تفقه، با استناد به آيه 248 سوره بقره محل سكينه و آرامش، با توجه به آيه 46 سوره حج محل عقل و تعقل، با اشاره به آيه 41 سوره مائده محل طهارت، با تأكيد آيه 2 سوره انفال محل خوف از خدا و ... است.

اخوان در اين رابطه اظهار كرد: شناخت جايگاه قرآن و شئون آن‏، ميزان توانايى انسان در فهم قرآن، ‏موضع انفعال و تسليم و تواضع‏ و رجوع به ناطقان و همتايان قرآن از لوازم مورد نياز تدبر در قرآن كريم است اگر چه هر كدام از اين شروط، به واسطه غفلت از آن‌ها و عدم التزام به آن‌ها مى‏تواند مانع هم قلمداد شود.

رهبري، سه عامل حس، عقل و قلب را اساسي‌ترين ابزار شناخت در انسان دانست و با اشاره به اين‌كه برخي از دانشمندان، طبيعت و تاريخ را هم با هويت استقلالي نگريسته و آن دو را نيز جزو ابزار شناخت مطرح كرده‌اند، در تشريح و تبيين عامل اول شناخت يعني «حس» گفت: انسان داراي حس‌هاي متعددي است. دانشمندان تاكنون به ده نوع از آن پي برده‌اند كه عبارتند از: بينايي، شنوايي، چشايي، بويايي، بساوايي (لامسه)، سردي و گرمي، تعادل و جهت‌يابي، وضعي و عضلاني (حس جنبش)، المي (رنج جسماني)، و داخلي و دروني.

وي افزود: اگر انسان فاقد حس باشد و اگر فرض كنيم فاقد همه حواس باشد، فاقد همه شناخت‌ها خواهد بود؛ اگر انسان كور مادرزاد به دنيا بيايد، امكان ندارد كه يكي از رنگ‌ها، يكي از شكل‌ها و فاصله‌ها تصوري داشته باشد. با هر لفظي، با هر لغتي بخواهيد به او رنگ را بشناسانيد، يا يك چيزي كه داراي يك رنگ است بخواهيد رنگش را براي او بيان كنيد براي او قابل درك نخواهد بود.

وي در بيان اعتقاد و تفسير خود از آيه ذكر شده يادآور شد: قرآن مجيد در اين آيه شريفه، سه عنصر اساسي و مهم شناخت را كه هيچ شناختي جز از مسير آن‌ها ممكن نيست، يادآور شده و بقيه ابزار را كه به عنوان عناصري محرك و فعال‌كننده آن ابزارهاي اصلي است، به تناسب موضوع، در ديگر آيات مطرح فرموده است. چه بسا كه انسان تصاويري را نگاه مي‌كند و صداهايي را مي‌شنود و نسبت به آن‌ها ناخودآگاه عكس‌العمل‌ هم نشان مي‌دهد؛ اما چون دل‌ به آن نداده؛ يعني با چشم دل نديده و با گوش دل نشنيده است هيچ نقشي از آن صحنه و هيچ ذهنيتي از آن صدا را در خود نخواهد داشت.

رهبري اظهار كرد: علاوه بر حواس، انسان به يك امر و يا امور ديگري نياز دارد. انسان براي شناختن، به نوعي تجزيه و تحليل و گاهي به انواع تجزيه و تحليل نياز دارد. تجزيه و تحليل كار عقل است. تجزيه و تحليل‌هاي عقلي، همان دسته‌بندي كردن اشيا است و اشيا را در مقوله‌هاي مختلف دسته‌بندي كردن است. آن قوه‌اي كه تجريد مي‌كند، آن قوه‌اي كه تعميم مي‌دهد، آن قوه‌اي كه تجزيه‌ و تركيب مي‌كند، آن قوه‌اي كه حتي كليات را تركيب مي‌كند، تجزيه مي‌كند، ما اين را قوه عاقله مي‌گوييم.

مقدمات و اهميت تدبر در قرآن كريم

رهبري، آموختن، قرائت و رعايت آداب قرائت را از مقدمات تدبر در قرآن كريم دانست و گفت: مقدمات «تدبر»، آن‌گونه كه از آيات و روايات بر مي‌آيد، عبارت است از «يادگيري قرآن»، «خواندن قرآن» و «رعايت آداب قرائت قرآن» كه هر كدام به بخش‌هاي مختلف ديگري تقسيم مي‌شود.

شايان‌فر در پاسخ به اين سؤال كه ضروت و اهميت تدبر در چيست؟، اظهار كرد: با تدبر در آيات قرآن، كليد سعادت و رستگاري در اختيار انسان قرار مي‌گيرد و به فرد فرصت مي‌دهد تا با تدبر و انديشيدن در آيات الهي از احوال و داستان‌هاي گذشته عبرت گيرد و آن‌را براي آينده به عنوان چراغي تابان الگو قرار دهد تا دچار لغزش و گمراهي نشود.

نويسنده كتاب «احكام جوانان براساس فتاواي مقام معظم رهبري» افزود: امام علي (ع) در خصوص تدبر در قرآن مي‌فرمايند: «تدبركنندگان در قرآن هر‌گاه به آيه‌اي برسند كه در آن تشويق باشد، با علاقه فراوان به آن روي مي‌آورند و روح و جانشان با شوق در آن خيره مي‌شود و آن‌را همواره نصب‌العين خود مي‌سازند و هرگاه به آيه‌اي برخورد كنند كه در آن بيم عذاب باشد، گوش‌هاي دل خويشتن را براي شنيدن آن باز مي‌كنند و صداي ناله و به هم خوردن زبانه‌هاي آتش با آن وضع مهيب، در درون گوششان طنين‌انداز است.»

وي در نتيجه‌گيري از جملات اميرالمؤمنين (ع) اذعان كرد: از كلام امام علي (ع) چنين بر مي‌آيد كه مؤمنان پرهيزكار و پارسايان هنگام تلاوت قرآن، به گونه‌اي در آيات آن تدبر و تفكر مي‌كنند كه انگار همه‌چيز را با جان و دل مشاهده مي‌كنند و در واقع اصل نيز چنين است و بايد در حين تلاوت چنان تدبر كرد كه زيبايي‌هاي ذكر شده در آيات آن‌را با جان و دل چشيد و با تلاوت آيات عذاب، چنان خوف الهي را در دل پروراند كه به خود جرأت و اجازه گستاخي در مقابل درياي بي‌كراني از لطف و انعام الهي قرار ندهيم.

نويسنده كتاب «احكام جوانان براساس فتاواي مقام معظم رهبري» در پاسخ به اين سؤال كه اهميت تدبر در قرآن كريم چيست؟، تصريح كرد: در آيات زيادي آشكارا و يا با كنايه از انسان‌ها خواسته شده است كه در قرآن تدبر كنند. از آن‌جايي كه انسان موجودي دو بعدي است؛ از يك‌سو اشرف مخلوقات است و از طرفي ديگر موجودي است مختار و طالب هوا و هوس. اين دو گرايش زمينه‌ساز سعادت و شقاوت او خواهد بود. از اين جهت همواره نيازمند عاملي است كه هم در بعد عقلاني مددكار او باشد و هم در بعد اخلاقي مايه صفاي باطن و روح او باشد.

وي تأكيد كرد: قرآن كريم بزرگ‌ترين كتاب هدايت و انسان‌سازي است كه در آن به تمام ابعاد حيات بشري اعم از اجتماعي، سياسي، اقتصادي، نظامي ، فرهنگي و … اشاره شده و دستورالعمل جامع و كاملي براي هدايت و رستگاري بشر عرضه شده است كه در عين توجه به بعد مادي، به تربيت بعد روحاني نيز توجه ويژه‌اي كرده است. صفاتي چون فرقان، برهان، عليم، حكيم، بشير، نذير، نور، ذكر، مبين و … ناشي از همين بعد است.

شايان‌فر افزود: براي فهم قرآن كريم برخورداري از قلبي پاك و طاهر لازم است. چنان‌چه در آيات 77، 78 و 79 سوره مباركه واقعه مي‌خوانيم: «إنَّهُ لَقُرْآنٌ كَريمْ في كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إلّاَ الْمُطَهِّروُنَ: كه اين پيام قطعا قرآني است ارجمند، در كتابي نهفته كه جز پاك‌شدگان بر آن دست ندارند.» بنابراين روشن است كه براي درك و فهم معارف قرآن لازم است علاوه بر برخورداري از طهارت ظاهري، از نظر باطني نيز طاهر بود.

سلامت و ثبات تفكر و تدبر در قرآن كريم

رهبري با بيان اين مطلب كه قرآن سلامت و ثبات «تفكر» و «تدبر» را مرهون «ذكر» مي‌داند، تصريح كرد: از مجموعه‌ آيات قرآن چنين بر مي‌آيد كه همه مراحل تفكر، تعقل، تفقه و تدبر زماني به سلامت، امنيت، ثبات و اطمينان در وجود انساني رسيده و او را به سوي رشد و تعالي هدايت مي‌كند كه قوه تذكر همواره در دل انسان زنده و بيدار باشد.

وي در پاسخ به اين سؤال كه جايگاه و خاستگاه ذكر كجاست؟، اظهار كرد: مداومت بر ذكر، بهترين عبادت‌هاست و بهترين ذكرها هم قرآن است. ذكر، مناره ايمان است كه فكر و عقل و قلب را جلا و نورانيت مي‌بخشد. آن‌ها را رشد مي‌دهد و هدايت مي‌كند. هيچ هدايتي مانند ذكر نيست؛ زيرا كه ستون‌ ايمان و نگهبان استواري در برابر تهاجمات شيطاني است.

وي يادآور شد: اما منشأ و خاستگاه ذكر، علم و حكمت است؛ اهل ذكر، عالمان و راسخان در علم و صاحب‌دلانند. خداوند در قرآن مي‌فرمايد: «قُل هَل يَستوِي الَّذينَ يَعلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعلَمُونَ اِنَّما يَتَذَكَّرُ اُولُوا الاَلبابِ، يعني: بگو: آيا كساني كه مي‌دانند با كساني كه نمي‌دانند يكسانند! تنها خردمندان متذكر مي‌شوند.»

رابطه تدبر در قرآن كريم با تفسير به رأي

رهبري با بيان اين مطلب كه حصار عقل، تدبر در قرآن را از دايره تفسير به ‌رأي خارج مي‌كند، خاطرنشان كرد: تدبر در قرآن، تا جايي كه دستاويز توجيه هواهاي نفساني و موجب خروج از عقلانيت نشده باشد، مصداق تفسير به‌رأي نبوده و همه مؤمنان مكلف به اجراي آن هستند.
يکشنبه 6 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1087]