خاتم الانبیاء شمع فروزنده ای بر تارک هستی

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: خاتم الانبیاء شمع فروزنده ای بر تارک هستی
پیامبر ؛ مظهر تام اسماء و صفات الهی

یکی از مواردی که در عبارات عرفا از آن با عنوان صادر اول یاد شده «انسان کامل» است. نکتة مهم و قابل ذکر در مورد اندیشة انسان کامل در آثار ابن عربی مبانی وی در ارائه چنین نظریه ای است. عرفا انسان کامل را مظهر اکمل حق و تجلی اعظم او قلمداد کرده اند و برای آن ویژگیهایی ذکر نموده اند. از جملة این ویژگیها جمعیت احدی او نسبت به تمام تفاصیل و کمالات اسمایی و صفاتی و افعالی حق تعالی است. او کون جامع و مظهر اسم اعظم الهی است. لازم به ذکر است که طبق عرفان اسلامی هر یک از اسمای الهی مظهری می طلبد و موجودات عالم هر یک مظهری از مظاهر حقند و سرّ ایجاد عالم نیز حب الهی به ظهور و بروز ذات در قالب مظاهر اسماء و صفات و رؤیت جمال و کمال خویش در آیینه غیر است. از طرف دیگر اسم اعظم (الله و رحمن) جامع جمیع صفات حق می باشد و در نتیجه مظهر این اسم نیز می باید حائز کمالات تمامی مظاهر دیگر باشد. بر این اساس وجود چنان مظهری اثبات می گردد که آیینه تمام نمای کمالات و صفات جمال و جلال الهی و حکایتگر همة اسمای حسنی است. نقش حقیقت محمدیه در اینجا بروز پیدا می کند چرا که تنها اوست که به عنوان مصداق اتم انسان کامل می تواند مظهریت تام اسماء و صفات الهی را داشته باشد این در حالی است که دیگر موجودات هریک می توانند نمایانگر تنها گوشه ای ازکمالات حق باشند.

انسان کامل نقش واسطه بین حق تعالی و مخلوقات را در دار هستی از جهت اعطای فیوضات وجودی، و اعطای معارف وکمالات داراست. علاوه بر این از نگاه ابن عربی انسان کامل در دو سطح فردی و کونی مطرح می شود. گفته می شود که در سطح فردی یکی از مصادیق انسان کامل و به بیان دقیق تر مصداق اتم انسان کامل از نگاه ابن عربی حضرت محمد (ص) است. با توجه به آنکه در روایات اسلامی و به تبع آن در عبارات عرفا بخصوص پیروان ابن عربی از وجود مبارک پیامبر اسلام (ص) بارها با عنوان اولین صادر یاد شده است در ادامه مطلب بر آنیم تا این موضوع را با دقت بیشتری با نگاه به آرای ابن عربی بررسی نماییم.

یکی از مهمترین مباحث مطرح شده در آثار ابن عربی بخصوص کتاب فصوص الحکم، مبحث حقیقت محمدیه یا حقیقت محمد است. ابن عربی به اعتباری ، حقیقت محمدیه را معادل «کلمه » می داند و هر یک از ۲۷ فص ِ فصوص الحکم را به یکی از مظاهر ۲۷ گانة آن اختصاص می دهد. بدین اعتبار، حقیقت محمدیه برابر است با کلمة وجودیه یا تکوینیة «کُن » که خداوند با آن تعینات جزئیه (کلمات الله ) را تکوّن بخشیده است . این تعبیر از حقیقت محمدیه ، با آنچه در باب کلمة الهیه در الهیات مسیحی مطرح است ، شباهت دارد؛ به این نحو که در مکتب ابن عربی از حقیقت محمدیه با عنوان منبع علم باطنی حق تعالی ، و علت ایجاد هستی یاد می شود. همچنین آن را «کلمه» معرفی می کنند و این کلمه حقیقتی است که همه چیز (کلمات الله) به واسطة آن آفریده شده است.

نیکلسون در این مورد می گوید:محمد (ص) یا حقیقت محمدیه- که چیزی است در تقابل ظهور جسمانی و خاکی آن- نخست به عنوان مرکز و اصل روح بخش جهان آفرینش و روح حیات همة اشیاء و در مرحلة دوم به عنوان واسطة عنایت الهیه معرفی می شود و منبعی است که خداوند شناخت خویش را از رهگذر آن بر پرستندگان خود، افاضه می کند و عطایای الهیه را به وسیلة او به ایشان ارزانی می دارد.

این مفهوم در تعبیرات عفیفی تحت عنوان Logos مورد بررسی قرار گرفته و همان گونه که گفته می شود وی ۱۸ نام از نگاه ابن عربی برای آن ذکر کرده است که عبارتند از: حقیقت الحقائق، حقیقت محمدیه، روح محمد(ص)، عقل اول، عرش، روح اعظم، قلم اعلی، خلیفه، انسان کامل، اصل عالم، آدم حقیقی، برزخ، فلک حیات، حق مخلوق به، هیولی، روح، قطب و عبد جامع. ابن عربی در جایی از حقیقت محمدیه با عنوان مفعول ابداعی یاد می کند و می گوید: کذلک المفعول الإبداعی الذی هو الحقیقة المحمدیة عندنا و العقل الأول عند غیرنا و هو القلم الأعلی الذی أبدعه الله تعالی من غیر شی ء هو أعجز و امنع عن إدراک فاعله من کل مفعول.

آنچه در این مقطع از بحث مد نظر است، پرداختن به حقیقت محمدیه به عنوان یکی از نامهای انسان کامل از یک جهت و اولین مخلوق بودن او از جهت دیگر است . از نگاه ابن عربی گرچه انسان کامل به لحاظ بدن عنصری، متأخر از بسیاری موجودات و جمیع انبیاست، اما به لحاظ وجود سعی و انبساطیش مقدم بر همه بوده و همه انبیا در شریعت خود، وارث او می باشند. بر این اساس ، همه پیامبران تجسمی از انسان کامل هستند لیکن پیامبر اسلام در این بین جایگاه ویژه ای دارد. این جایگاه به گونه ای است که حتی آدم (ع) را که نخستین خلیفه خداوند در زمین و عالم و آگاه به همه اسماء بوده را نیز در بر می گیرد. و ی معتقد است چون محمد (ص ) عالم به «جوامع الکلم» بوده ، و چون اسماء از زمرة کلمات است ، پس آدم (ع) نیز خلیفة محمد (ص ) بوده ، و نسبت او به محمد (ص ) نسبت کامل بوده است به اکمل ، یا نسبت کمال به اکملیت . نکته قابل ملاحظه در اینجا این است که به تبع پیامبر، امت ایشان نیز بر سایر امتها احاطه و برتری دارد: فلا فلک أوسع من فلک محمد صلی الله علیه و سلم فإن له الإحاطة و هی لمن خصه الله بها من أمته بحکم التبعیة فلنا الإحاطة بسائر الأمم.

بدین سان ، از آنجا که حقیقت محمدیه ، حقیقتی واحد و یگانه است ، همة انسانهای کامل از آدم (ع ) به این سوی با همة تنوعی که داشته اند، چون پیوستگی و ارتباط با آن حقیقت واحد یافته ، و با آن به کمال رسیده اند، در حقیقت همگی حقیقتی واحد بوده اند که سرّ و جوهرة آنان حقیقت خاتم الأنبیاء- محمد (ص ) - بوده است.

ابن عربی بر اساس حدیث نبوی که فرمود: «کُنْتُ نَبِیّاً وَ آدَمُ بَیْنَ الْمَاءِ وَ الطِّینِ أَوْ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ» معتقد است پیامبر اسلام قبل از آنکه در دورة خاصی از تاریخ به پیامبری برگزیده شود وجود داشته است اما نه وجود خارجی عینی. وی پیامبر را دارای دو صفت قدیم و حادث می داند که از جهت حقیقت قدیم و از نظر صورت حادث است و از این رو وی انسان کامل را دارای صورت ازلی می داند. ایزوتسو در مورد دو صورت ازلی و حادث پیامبر می گوید:از لحاظ وجود شناسی، محمد(ص) به عنوان یک هستی جهانی است که از ازل وجود داشته و نماینده مرتبه ای از اعیان ثابته است. این مرتبه، مرتبه ای از هستی است که نه موجود است و نه غیرموجود. برزخی است میان حق مطلق و جهانی که تجلی ظاهری حق است. این مرحله میانی اگر به لحاظ علم الهی در نظر گرفته شود الهی است ولی اگر در عین حال در ارتباط با جهان مخلوق در نظر گرفته شود ذاتاً انسانی و خلقی است. این مرحله میانی به مفهوم اخیر، یعنی به لحاظ بعد انسانی، حقیقت محمد است و در همان حال انسان کامل است.

بنابر این حقیقت محمدیه صورت ازلی و باطنی پیامبر اسلام است که به لحاظ وجود شناسی حقیقت الحقایق نیز نامیده می شود. حقیقت الحقایق در نگاه ابن عربی، اولین مرحله ای است که خداوند از اطلاق خود خارج شده است و شروع به تجلی می نماید. ابن عربی بر اساس حدیث نبوی معتقد است انسان کامل همردیف عقل اول افلاطونی و مصداق اولین تجلی الهی است. به بیان دیگر محمد (ص) به عنوان انسان کامل در سطح کونی اولین تعین حق تعالی و به لحاظ کلامی اولین مخلوق خداست. وی حقیقت محمدیه در سطح کونی را حقیقتی کلی و ما بعدالطبیعی می داند که در جمیع حقایق عالم انتشار یافته است.

نقش انسان کامل در جهان هستی به گونه ای است که ادامه حیات عالم به وجود او وابسته است بنابراین ابن عربی معتقد است انسان کامل به منزلة نفس ناطقه ، یا دل انسان کبیر (عالم ) است . همچنان که انسان بدون نفس ناطقه زنده نمی ماند، عالم نیز بدون انسان کامل ، انسان کبیر نیست ؛ و از آنجا که انسان کامل حقیقی ، محمد (ص ) است ، بقا و تنوع در عالم به آن حضرت پیوسته است . پیش از ظهور حقیقت محمدیه ، عالم جسدی بیش نبوده ، پس از رحلت ِ محمد (ص ) نیز عالم در خواب است ؛ تا آن گاه که آن حضرت در رستاخیز برانگیخته شود و عالم دوباره بیدار گردد.

بنابراین می توان گفت در جهان بینی ابن عربی، محمد (ص) به عنوان اولین مخلوق حق تعالی ، نماینده عقل اول افلاطون است و همان نقش واسطه را دارا است با این تفاوت که ابن عربی تعبیر خاصی از وساطت را ارائه می دهد. این تعبیر خاص را ایزوتسو به این نحو بیان می کند: در سیاق خاص فلسفه ابن عربی، قابلیت (انفعال) افلاطونی تعبیر «عبودیت» یافته و جنبه فاعلیت (فعلیت) به «ربوبیت» مبدل می شود. بنابراین، روح محمدی در رابطه با خالق موقعیت انفعالی داشته (چراکه خالق مصدر ظهور و تجلی اوست) و در ارتباط با جهان، این روح به عنوان اولین مبداء آفرینش کاملاً ازخود فعلیت ظاهرمی سازد ...، محمد(ص) از این لحاظ طبیعت برزخی (حد واسط) خود را کاملاً نشان می دهد. او عبد است و منفعل در برابر حق، لیکن پروردگار است و فاعل در برابر جهان. ابن عربی در تعبیرات خود از حقیقت محمدیه از واژة «نور» نیز بهره می برد. وی معتقد است پیامبر اسلام همچون نوری است که تاریکی این جهان را از میان می برد. این تعبیر، ریشه در حدیث نبوی دارد که فرمود: «اول ما خلق الله نوری». علاوه بر این در آیات قرآن مجید نیز خداوند، نور آسمانها و زمین نامیده شده است. مفسرین مسلمان از این آیه تفاسیر مختلفی ارائه داده اند از آن جمله مقاتل «مصباح» ذکر شده در آیه را استعاره ای برای محمد (ص) دانسته و معتقد است نور خدا به واسطة او در گیتی تابان است و بشر به واسطة او به مبداء این نور ره می یابد. سهل تستری و حلاج از کسانی بودند که اندیشة نور محمد را پی گرفتند و ابن عربی سه قرن بعد از تستری با استفاده از این اندیشه، پیامبر اکرم (ص) را «مانند بذر نژاد انسان» دانست.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 308]