باطن قرآن كريم (جامع)

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: «باطن‏» در لغت، به معناى پنهان در مقابل ظاهر و آشكار است. (1) در اين نبشتار، منظور از «باطن قرآن كريم‏» دلالت‏هاى پنهان آن يا معانى و معارفى است كه آيات كريمه بر آن دلالت دارد. در مقابل، «ظاهر قرآن كريم‏»، به معناى دلالت‏هاى آشكار آن يا معارف و احكامى كه بر آن دلالت آشكار دارد. به عبارت ديگر، وقتى گفته مى‏شود قرآن ظاهر و باطن دارد منظور آن است كه معارف و احكامى را كه قرآن بيانگر آن بوده و بر آن دلالت دارد بر دو قسم است: قسمى از آن معارف و احكامى است كه آيات كريمه قرآن بر مبناى قواعد ادبيات عرب و اصول عقلايى محاوره بر آن دلالت آشكار دارد و براى هر كس كه به قواعد و اصول نامبرده آگاه باشد قابل فهم است. به اين موارد، «ظاهر قرآن كريم‏» گفته مى‏شود. قسم ديگر معارف و مطالبى است كه دلالت آيات كريمه بر آن براى همگان آشكار نبوده و غير از راسخان در علم - حتى اگر به قواعد و اصول نامبرده نيز آگاه باشند - از فهم آن ناتوانند. اين قسم از معارف را به لحاظ پنهان بودنش براى غير راسخان در علم، «باطن‏» يا «بطن‏» قرآن ناميده‏اند. (2)

ضرورت تحقيق در باطن قرآن و فوايد آن
باطن قرآن كريم يكى از موضوعات علوم قرآنى است كه در مباحت قرآنى كم‏تر مورد بحث مستقل قرار گرفته و حتى در كتاب‏هايى مانند البرهان و الاتقان و التمهيد، كه در علوم قرآنى تاليف شده‏اند، فصل مستقلى براى آن باز نشده و تنها در ضمن مباحث ديگر، بحث مختصرى از آن به ميان آمده است، (3) در حالى‏كه تحقيق در آن، به ويژه براى افرادى كه قصد ورود به تفسير دارند، از جهاتى حايز اهميت‏بوده و داراى فوايد و آثارى است كه به اهم آنها اشاره مى‏شود:
1- با تحقيق در اين موضوع و اثبات اين كه قرآن كريم داراى باطن است، شناخت افراد به خصوصيات و عظمت قرآن كريم تعميق مى‏يابد و نسبت‏به آن بينشى پيدا مى‏كنند كه معارف قرآن كريم را منحصر به معنا و مفاهيم ظاهرى آن ندانند و با فهم ظاهرى از آن، چنين تصور نكنند كه به همه معارف قرآن دست‏يافته‏اند، بلكه هر قدر با تدبر و تعمق بيش‏تر به معارف عميق‏ترى از آن دست‏يابند، مى‏دانند كه باز هم معارفى عميق‏تر در آن وجود دارد كه فهم آنان از آن قاصر است و براى فهم آن خود را به نبى اكرم‏صلى الله عليه وآله و اوصياى گران‏قدرش، كه جامع علوم قرآن و آگاه به ظاهر و باطن آن هستند، (4) نيازمند مى‏بينند و با تلمذ در برابر آنان واستمداد ازاحاديث گهربارشان به قدرهمت و ظرفيت‏خود، از دانش عميق و معارف باطنى اين كتاب الهى نيز بهره‏مند مى‏گردند.

2- اثبات وجود باطن براى قرآن و تبيين چگونگى آن موجب مى‏شود كه روايات تبيين معارف باطنى قرآن مورد اشكال و انكار قرار نگيرد و نابجا بودن اشكال‏ها و خرده‏گيرى‏هاى برخى از اهل تسنن نسبت‏به شيعه در مورد روايات نامبرده آشكار گردد، گرچه استفاده از آن روايات در فهم معارف باطنى قرآن بى‏نياز از بحث‏سندى و دلالى نيست.

3- با تحقيق در طريق به دست آوردن معارف باطنى قرآن، نادرستى و غير قابل اعتماد بودن بسيارى از مطالبى كه به عنوان معانى باطنى يا اشارات و تفسير اشارى قرآن به آن نسبت داده‏اند، معلوم مى‏شود و شيوه صحيح و قابل اعتماد آشنايى با معارف باطنى قرآن آشكار مى‏گردد.

بحث و تحقيق درباره اين موضوع در سه زمينه لازم است:

1- وجود باطن براى قرآن;

2- چگونگى باطن قرآن و كيفيت دلالت آيات بر آن;

3- راه به دست آوردن باطن قرآن.

در اين مختصر، تنها در زمينه اول بحث مى‏شود و تحقيق در دو زمينه ديگر به نوشتارى ديگر واگذار مى‏شود.

وجود باطن براى قرآن
دراين باره، در سه مقام بحث مى‏كنيم:
1- امكان عقلى:

وجود باطن براى قرآن - بلكه براى هر سخنى - نه امتناع عقلى دارد و نه قبح عقلايى. به عبارت ديگر، اگر گوينده‏اى از كلام خود دو معنا را قصد كند، يك معنا را بر مبناى قواعد ادبى و اصول عقلايى محاوره با دلالت آشكار افاده كند و معناى ديگر را بر مبناى رمز و رازى ويژه با دلالت پنهان افاده نمايد، به نحوى كه تنها بعضى از خواص - كه از راز و رمز آن باخبرند - آن را بفهمند، كارى ممكن و معقول است; نه برهانى عقلى بر استحاله آن وجود دارد و نه عقلا آن را قبيح و ناپسند مى‏دانند، بلكه چه بسا بتوان گفت: اصولا يكى از عناصر اصلى در آفرينش آثار ادبى هنرى برخوردار بودن لفظ از دو بعد آشكار و نهان است و هرچه قدرت ادبى و ذوق هنرى گوينده بيش‏تر باشد، بعد نهانى كلام عميق‏تر خواهد بود و بر اين اساس، چون قرآن كلام خداست و به تعبير بعضى از روايات، خداى سبحان در آن تجلى كرده، طبيعى است كه قرآن از عميق‏ترين بطون و بعد نهانى برخوردار بوده و در اين ويژگى نيز در حد اعجاز باشد. بنابراين، نه تنها وجود باطن براى قرآن امتناع عقلى و قبح عقلايى ندارد، بلكه چه بسا، بعد نهانى داشتن كلام، كمال و امتيازى بوده و فقدان آن در كتابى چون قرآن بعيد و دور از انتظار باشد.

2- نظرات دانشمندان‏گرچه نظر برخى از مفسران درباره باطن داشتن قرآن به دست نيامد، (5) اما جمع كثيرى از مفسران، محدثان، دانشمندان علوم قرآنى و محققان علم اصول مانند طبرى در جامع البيان، (6) شيخ طوسى‏رحمه الله در تبيان، (7) بغوى در معالم التنزيل، (8) ابن عربى در تفسير القرآن الكريم، (9) فيض كاشانى‏رحمه الله در صافى (10) و اصفى، (11) قاسمى در محاسن التاويل، (12) جنابذى در بيان السعاده، (13) علامه طباطبائى‏رحمه الله در الميزان، (14) عياشى‏رحمه الله در كتاب التفسير، (15) طحاوى در مشكل الآثار، (16) علامه مجلسى‏رحمه الله در بحارالانوار، (17) محدث بحرانى‏رحمه الله در البرهان فى تفسير القرآن، (18) زركشى در البرهان فى علوم القرآن، (19) سيوطى در الاتقان، (20) زرقانى در مناهل العرفان، (21) شاطبى در الموافقات، (22) آخوند خراسانى‏رحمه الله در كفايه، (23) محقق اصفهانى‏رحمه الله در نهايه الدرايه، (24) ميرزاى آقا ضياء عراقى در نهايه‏الافكار، (26) آيه‏الله بروجردى‏رحمه الله در نهايه‏الاصول، (27) آيه‏الله حكيم‏رحمه الله در حقائق الاصول، (28) آيه‏الله خويى‏رحمه الله در محاضرات (29) و جمعى ديگر (30) وجود باطن براى قرآن را مفروغ عنه و مسلم دانسته و به اجمال يا تفصيل، از كيفيت و چگونگى آن بحث نموده و يا به وضع عنوان براى روايات آن اكتفا كرده‏اند. عده‏اى نيز با صراحت، از وجود آن خبر داده‏اند كه برخى كلمات آنان در اين‏جا يادآورى مى‏شود:

غزالى در احياءالعلوم چنين آورده است:

بدان هر كس گمان كند كه براى قرآن جز آنچه ظاهر تفسير ترجمه مى‏نمايد، معنايى نيست، از حد دانش خود خبر داده و در خبر دادن از دانش خود به واقع اصابت كرده، ولى در قضاوتش كه همه خلق را به درجه و مرتبه پايين دانش خود برگردانده‏خطاكرده است، بلكه‏اخباروآثاردلالت‏مى‏كندبراين كه در معانى قرآن،براى صاحبان‏فهم‏ميدان وسيعى است. (31)

آلوسى در روح المعانى چنين گفته است:

سزاوار نيست‏براى كسى كه كم‏ترين بهره‏اى از عقل، بلكه كم‏ترين ذره‏اى از ايمان دارد، اشتمال قرآن را بر باطن‏هايى كه مبدء فياض بر باطن هر يك از بندگانش كه بخواهد افاضه نمايد، انكار كند. (32)

ابن تيميه با اين كه حديث «للقرآن باطن و للباطن باطن الى سبعه ابطن‏» را مجعول دانسته، (33) درباره باطن چنين گفته است:

هرگاه مراد از علم باطن آن علمى باشد كه از بيش‏تر يا بعضى از مردم پنهان است پس اين علم بر دو نوع است: 1- باطنى كه با علم ظاهر مخالف است; 2- باطنى كه با علم ظاهر مخالف نيست. قسم اول باطل است... اما قسم دوم همانند كلام در علم ظاهر، گاه حق است و گاه باطل; زيرا وقتى مخالف با ظاهر نباشد بطلانش از حيث مخالفت‏با ظاهر معلوم، محرز نيست. پس اگر معلوم شود كه آن حق است پذيرفته مى‏شود و اگر دانسته شود كه آن باطل است رد مى‏شود، وگرنه از آن خوددارى مى‏گردد. (34)

محمدحسين ذهبى نيز با اين كه بر صاحب مرآه‏الانوار كه به اشتباه، او را عبداللطيف گازرانى ناميده (35) در قول به بطون داشتن قرآن به دليل روايات متواتر، اشكال كرده و گفته است: «آن احاديث فراتر از اين‏كه مجعول باشد، نيست‏»، درباره وجود ظاهر و باطن براى قرآن چنين گفته است:

اماميه دوازده امامى مى‏گويند: «به راستى، قرآن ظاهرى و باطنى دارد» و اين حقيقتى است كه آنان را بر آن تقرير مى‏نماييم و پس از آن‏كه در نزد ما روايات صحيحى است كه اين مبدا را در تفسير تثيبت مى‏كند، با آن‏ها در اين حقيقت معارضه نمى‏كنيم. (36)

تفتازانى در كتاب «المختصر» (شرح العقائد النسفيه) (37) در شرح كلام نسفى كه گفته است: «(معناى) نصوص بر طبق ظاهر آن‏ها است و عدول كردن از ظاهر آن‏ها به معناهايى كه اهل باطل ادعا مى‏كنند، الحاد است‏»، چنين آورده:

ملحدان را باطنيه ناميده‏اند به دليل ادعاى آنان كه (معناى) نصوص بر طبق ظاهر آن‏ها نيست، بلكه براى آن‏ها معانى باطنيه‏اى است كه جز معلم آن را نمى‏شناسد و مقصود آنان از اين ادعا نفى شريعت - به صورت كلى - است. اما آنچه را كه بعضى از محققان بدان قايل شده‏اند كه (معناى) نصوص بر طبق ظواهرآن‏هاست و هم‏چنين درآن نصوص، اشاره‏هايى پنهانى بر معانى دقيقى وجود دارد كه بر ارباب سلوك منكشف مى‏شود وتطبيق بين آن‏ها و ظواهرى كه مراد است، ممكن مى‏باشد، اين‏ازكمال ايمان و محض عرفان است. (38)

زركشى در برهان پس از ذكر عبارات و اشارات و لطايف و حقايق براى قرآن گفته است: «و براى هر يك وصف ظاهر و باطنى است‏» و پس از ذكر سخنى از ابوالدردا و ابن مسعود، از ابن سبع در شفاء الصدور چنين نقل كرده است:

آنچه را ابوالدردا و ابن مسعود گفته‏اند، به مجرد تفسير ظاهر حاصل نمى‏شود و بعضى از علما گفته‏اند: براى هر آيه‏اى شصت هزار فهم است و آنچه از فهم بقيه آن باقى مانده بيش‏تر است. (39)

ابوالحسن عاملى اصفهانى در مرآه‏الانوار چنين مى‏نويسد:

از نمايان‏ترين و آشكارترين چيزها و واضح‏ترين و مشهورترين مسائل آن است كه براى هر آيه‏اى از كلام‏الله مجيد و هر فقره‏اى از كتاب‏الله حميد ظهرى و بطنى و تفسيرى و تاويلى است، بلكه همان‏گونه كه از روايات مستفيضه ظاهر مى‏شود، براى هر آيه و فقره‏اى از آن هفت‏بطن و هفتاد بطن است. (40)

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 398]