صيانت از انديشه امامت در مناظرات امام رضا(ع)

واضح آرشیو وب فارسی:قدس: صيانت از انديشه امامت در مناظرات امام رضا(ع)
* قسمت دوم
روزگاري كه امام رضا (ع) مي زيست، مسايل علمي خاص رونق گرفته وباامور سياسي و اجتماعي در هم تنيده شده بود. امام در

اين زمان از نظر سياسي كاملا محدود وقيامهاي اجتماعي عليه حاكمان عباسي رو به فزوني گذاشته وبحرانهاي فكري وسياسي برجامعه حاكم بود.
عوامل مختلفي درنشاط علمي عصرامام رضا(ع) مؤثربوده، بحرانهاي فكري و ورود ملل مختلف به اسلام، وجودفرقه هاي مذهبي كه با افكار مختلف سؤالات كلامي وفلسفي خود را به ساحت اسلام عرضه مي كردند، وسعت سرزمين اسلامي و آزاد بودن مهاجرت مليتهاي مختلف در اين جغرافياي بزرگ، سبب تبادل افكار به شكل گسترده اي مي شد. اين افكار براي پاسخ يافتن بيشتر به مكتب ائمه (ع) رجوع و پاسخ مي گرفت و از سرچشمه علوم به توليد علوم مختلف منجر مي شد. چنان كه در صدر اسلام پس از پيامبر(ص) امير مؤمنان (ع) تنها فردي بود كه از عهده پاسخ واقعي پرسشگران بر آمد. در دوره عباسيان بيان مسايل كلامي و عقلي و فلسفي پر رونق و گرايش عمومي در جامعه به عقلگرايي بيشتر بود. معتزله در اين بستر اجتماعي شكل گرفت، و مورد حمايت خليفه عباسي واقع شد، اين گرايشها جامعه را نيز تحت تأثير قرار داد. امام رضا (ع) نيز در اين دوره شيعه را از اين جهت تقويت مي كرد .
از مسايل مهم انديشه علمي اسلام كه قرنها بر سر آن، ميان علما اختلاف بوده، عقلگرايي در مسايل ديني است كه سبب پيدايش فرقه هاي متعددي در جهان اسلام شده است. در عصر امام رضا (ع) نيز منازعات معتزله و اشاعره و فرقه هاي ديگر رواج داشت؛ بيت الحكمه تأسيس شده، به واسطه ترجمه آثار يونانيان افكار فلسفي و عقلي به جهان اسلام وارد شد و علماي اسلام را به تكاپو وا داشت، تا پاسخ اين شبهات و سؤالات را بيابند، دوره مأمون اوج منازعات كلامي بود. بعد از مأمون نيز اين بحثها تا قرن ششم و هفتم در بين علما و دانشمندان وجود داشت. معتزله تأثيرات علمي و فكري در جهان اسلام به وجود آوردند، عقلگرايي معتزلي به نوبه خويش جامعه اسلامي را در مقابل افكار وارداتي مسلح نمود، اگر چه افراط و تفريط نيز در كار آنها آسيبهايي فكري بسياري در پي داشت.
در قسمت پيشين به بخشي از فعاليت هاي علمي فرهنگي امام رضا(ع) اشاره شد و در اين قسمت به ادامه فعاليت ها پرداخته مي شود.
* برتري خاندان پيامبر
رواياتي كه از امام رضا(ع) درباره پيامبر اكرم(ص) وارد شده، ناظر به برتري آن حضرت و خاندان آن حضرت از تمام موجودات و انبيا است، و اينها به خاطر شبهاتي بود كه امويان و عباسيان درباره اهل بيت مطرح مي كردند و خاندان پيامبر و ائمه را با افراد عادي مقايسه مي نمودند، آن حضرت روايتي، از امير مومنان(ع)، نقل مي كند كه از پيامبر سؤال كردم، يا رسول ا... تو برتري يا جبرئيل فرمود: يا علي خداوند پيامبران را برتر از ملائكه و مرا برتر ازساير انبيا قرار داده و برتري بعد از من تو راست و جانشينان تو (از ائمه معصوم) ملائكه خدمتگزار ما و دوستان ما هستند، حاملان عرش كه تسبيح خدا مي گويند از جانب كساني كه ولايت ما را قبول كرده اند استغفار مي كنند.
اي علي اگر ما نبوديم آدم و حوا بهشت و دوزخ، آسمانها و زمين آفريده نمي شد. ما بدين جهت از ملائكه برتريم كه از نظر معرفت خداوند و تسبيح او از آنها سبقت گرفته ايم، چون اولين چيزي كه خداوند آفريد ارواح ما بود كه به وحدانيت خدا و ستايش او سخن گشوديم... .
5 امامت و امام رضا(ع)
اولين اختلاف در اسلام پس از رحلت رسول اكرم (ص) ، امامت و خلافت بود و بر سر همين مسأله مردم دو دسته شدند، فرقه اي پيروي علي (ع) كردند و شيعه علي ناميده شدند، و فرقه اي راه ديگر گرفتند و تابع خلفا و ديگران شدند. پس از گذشت زمان از دوران خلفا بر اين مسأله، اختلاف شد كه جانشين پيامبر (ص)، را خليفه بايد دانست يا امام؟
مساله دوم نيز پيش آمد، كه مرجع مسايل علمي پس از پيامبر(ص)، چه كساني هستند؟ آيا خلفا، علماي زمانشان بودند، و مي توانستند مثل پيامبر(ص)، تمام سؤالات ديني را پاسخ بدهند، و هم شان و داراي مقام معنوي مثل پيامبر(ص)، باشند؟ يا مردم به كسي ديگر مراجعه مي كردند؟ و يا اگر خلفا پاسخ مي دادند، چگونه پاسخ مي دادند، منبع پاسخگويي آنها چه بود؟ تاريخ نشان مي دهد، سؤالات علمي را پس از پيامبر غير از علي(ع) كسي قادر به پاسخگويي نبود!
امام رضا (ع) نيز مثل جدش امير مؤمنان علي(ع) براي دفاع از امامت و جايگاه اهل بيت در عصر خود به اقتضاي مباحث كلامي در زمينه هاي مختلفي مباحثي طرح و به شبهات پاسخ داده اند كه به نمونه هايي اشاره مي شود:
* ضرورت وجود امام در زمين
وجود امام در زمين ضروري است. در اين زمينه از امام سؤالات مكرري شد و از سوي واقفه كه فرقه اي از شيعه بود، شبهات فراواني درباره امامت آن حضرت و استمرار امامت و غيبت امام و مسايل ديگر امامت مطرح گرديد،آن حضرت همه را مجاب و پاسخ دادند. بحث امامت و حجت و ضرورت آن در روي زمين كه در قرآن از آن تعبير به خلافت الهي شده، مباحث كلامي امامت بود كه از سوي شيعه و غير شيعه از امام پرسيده مي شد و آن حضرت در پاسخ آنها با تأكيد مي فرمود، زمين بدون امام نبوده و نخواهد بود. در غير اين صورت اهل خود را فرو مي بلعد، بدون حجت الهي ادامه حيات براي هستي مقدور نيست، چون خداوند نظم هستي را چنين قرار داده، تعداد پانزده روايت از امام رضا (ع) درباره ضرورت وجود امام و حجت در زمين رسيده است.
* عصمت امام:
يكي از مسايل در باب امامت، كه در روايات امام رضا (ع) مطرح شده عصمت امام است. چون امام جانشين پيامبر در ميان امت است و عصمت نبي ضروري است. جانشين نبي نيز بايد مثل خودش آن ويژگي را داشته باشد بنابراين عصمت امام نيز از جمله مسايلي بود كه بين فرقه هاي اسلام مورد بحث و اختلاف بود.
شيعه عقيده خود را در امامت از ائمه با استناد به نص پيامبر و قرآن كريم مي گيرد؛ ائمه نيز اين انديشه را در طول تاريخ صيانت نموده اند. در عصر امام رضا (ع) از جمله مباحث مطرح شده همين بحث بوده است كه امام با توجه به اين جو با شيوه و روش ثابت خود شبهات وارده بر دين و امامت را پاسخ مي گفتند، از اين روي آن حضرت در رواياتي طولاني اوصافي براي امام ذكر مي كند كه در هيچ مخلوقي يافت نمي شود. كليني از عبدالعزيز روايت كرده: روز جمعه در مسجد جامع مرو بوديم، درباره امامت و فرقه فرقه شدن مردم صحبت شد. كه حضرت با تبسم وارد شدند و شروع به تشريح امامت نمودند :«....الامام يحل حلال ا... و يحرم حرام ا... و يقيم حدود ا... ، البدر المنير... المطهرمن الذنوب و المبراء عن العيوب... و احد دهره... ولا يوجد منه بدل ولا له مثل ولا نظير مخصوص بالفضل كله من غير طلب منه له و لا اكتساب...» اينجا امام به بيان اختيارات وويژگيهاي امامت مي پردازد:1 حلال خدارا حلال وحرام خدارا حرام (قدرت تشريع وقانون گذاري ) 2 اقامه حدود الهي مي كند (برقراري حكومت وايجاد تشكيلات لازم براي اين امرچون اقامه حدود ) 3 امام بسان ماه تابان است4 پاك از گناهان(عصمت)5 نظيري ندارد (هر زمان يك امام وجوددارد)6 فضايلش اكتسابي ازديگران(غيرامام) نيست
* نصب امام توسط پيامبر به دستور خدا
شيعه از ديرباز با استناد به قرآن كريم و آيه «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك... و اليوم اكملت لكم دينكم و رضيت لكم الاسلام دينا...» معتقد است كه پيامبر در واقعه غدير اين دستور خدا را به اجرا گذاشت.
از جمله مسايلي كه امام درباره آن مباحثي مطرح مي فرمايد، تأكيد بر واقعه غدير و امامت و فضايل اميرمؤمنان است، كه درباره علوم آن حضرت كه در اين دوره نياز به مطرح كردن و تأكيد بود از آن جهت كه فرصت و فضاي مناسبي براي امام رضا (ع) در ميان مردم به وجود آمد تا اين مسايل مطرح شود. لذا حضرت در اين زمينه مباحثي فراوان مطرح مي كرد و به اثبات حقانيت خلافت علي (ع) مي پرداخت.
امام رضا (ع) در مقابل ناصبين، واقفيه، زيديه و فرقه هاي منحرف، رواياتي را كه از پيامبر(ص) درباره دوستي و ولايت و امامت و برتري و وجوب اطاعت امير مؤمنان بود، مطرح و تشريح مي فرمود و بيشتر اين مباحث در فرصت استثنايي حضور امام در مرو به وجود آمد، كه حضرت توانست اصل امامت را مطرح و امامت خود و حجت بودن خود بر اهل زمان را به صراحت بيان كند، چنان كه در حديث، سلسلة الذهب، پس از بيان توحيد مساله امامت خويش را مطرح و خود را از شرايط ورود به حصن الهي دانست كه مردم گمان مي كردند پس از توحيد نبوت و بعد از آن خلافت راه درستي است كه انتخاب كرده اند. امام اين گمان را باطل نمود و امامت را شرط اصلي تحقق توحيد و ماندگاري راه رسالت بيان كرد.
از امام رضا (ع) در زمينه اثبات اساس امامت كه از علي آغاز مي شود 73 روايت نقل شده علاوه بر آن كه در مناظرات و پاسخ به سؤالها اين مساله را مطرح و در هر فرصت اين اصل را بيان مي فرمود. امام(ع) در احاديث خود به ترتيب از امامت عامه و اصل امامت مشروع و به امامت خاص و ويژگيهاي اميرمؤمنان و ساير ائمه از خود مي پرداخت و آشكارا خود را امام معرفي مي كرد در حالي كه زمينه در دوره هاي قبل به اين صراحت روشن نشده بود و لقب رضا به آن حضرت، به اين مناسبت از طرف پيامبر اكرم(ص) داده شده است چون مقبول همه است؛ حتي مخالف بزرگي چون مأمون به امامتش اعتراف كرد. ( امامتش بر همه امت حتي غير مسلمانان هم ثابت شد )
* ساير مباحث امامت (تعداد ائمه و ساير ويژگيها)
طرح مباحث كلي امامت و بيان عدد ائمه كه 12 نفر هستند، با تصريح به اسم و القاب با نام مادرشان توسط امام رضا (ع) در راستاي اثبات امامت و رد بر گروه هاي انحرافي و فرقه هاي باطل كه خلفا و مصاديق ديگري براي ائمه تصور مي كردند بود. امام در برخي از بيانات نقش امام در جامعه را تبيين كرده و از اين طريق محوريت امامت را ثابت مي كند.
امام رضا(ع) براي حفظ انديشه شيعه ، با انديشه هاي كلامي انحرافي مبارزه نمود، و انديشه امامت را با استدلال مطرح كرده و آتش فتنه هايي كه براي امامت و انديشه تشيع مهيا شده بود را خاموش كردند. مأمون خود معتزلي مذهب و مدافع اعتزال بود امام او را هم از نظر علمي مردود كرد و هم از نظر عملي زمينه اي را براي قبول كردن ولايتعهدي ايجاد كرد كه مأمون محكوم به غصب خلافت شد و امامت و خلافت به عنوان حقي غصب شده توسط گذشتگان (امويان و عباسيان) مطرح شد. امام در اين باره چنين فرمود: خداوند مأمون را در رفتن اين راه پايدار كند و او را در راه راست موفق بدارد حق ما را شناخت و چيزي كه ديگران انكار مي كردند به من، برگرداند و واگذار كرد و اين خلافت بزرگ را به من واگذاشت، اگر زنده بمانم، در اينجا امام علاوه بر مطرح كردن حقانيت خويش در امرحكومت كه مأمون آن را برگردانده بود، به حيله مأمون نيز اشاره مي فرمايد (اقدام به كشتن امام) گرفتن اعتراف از دستگاه خلافت بر اينكه امامت حق مسلم اوست و خلافت و امامت متعلق به كسي است كه او مصون از هر نوع لغزش است، هدفي بود كه امام در اين ماجراي ولايتعهدي تعقيب مي كرد و موفق شد، از اين رو براي اشاعره و معتزله و تمام فرقه هاي شيعه نيز روشن شد كه خليفه امام نيست و خلافت (مأمون و ديگران) حقي است كه غصب شده توسط آنها (عباسيان) كه امام به آن رسيد و مأمون به عنوان غاصب معرفي شد. بدين نحو امام با مديريت بي نظير اين بحران در سركوب عقيده هاي باطل درباره امامت موفق شد.
اين يك موضع صريح و آشكار از طرف امام در رد تمام افكار باطل درباره امامت بود. امامت اساسي ترين مساله از مسايل كلامي است و بسياري بر اين باور بوده اند كه خلافت با امامت يكي است و خلفاي عباسي و اموي در حقيقت امام هستند و اطاعت آنها را واجب دانسته اند. مأمون با طرح مسأله ولايتعهدي در فكر از بين بردن امامت بود، ولي موضع گيري امام، نتيجه معكوس به بار آورد و براي اهل تاريخ روشن شد كه مسير خلافت و مدعيان خلافت راه باطل رفته و حق اهل بيت پيامبر را ضايع نموده اند.
6 مناظرات كلامي امام با رهبران مذاهب ديگر
امام رضا(ع) علاوه بر رفع نيازمنديهاي فكري و علمي شيعه و پيروان خود و زدودن شبهات از چهره اسلام اصيل و دفاع از اركان اصلي دين و اصول آن مثل توحيد، نبوت، قرآن و امامت و... با رهبران اديان ديگر نيز از فرصتهاي پيش آمده در مناظرات كلامي و علمي براي هدايت آنها نيز شركت مي كردند، اگرچه مأمون در برگزاري اين جلسات اهداف ديگري را دنبال مي كرد كه هرگز به آنها دست نيافت، ولي حضرت در پي اهداف الهي خويش و انجام وظايفت امامت بود. از اين رو با آنها به مهرباني و نرمي و با استناد از كتابهاي آسماني و زبان خودشان استدلال مي فرمود؛ و از براهين عقلي مورد پذيرش عقول استفاده مي جست. هدف امام شكست دادن دانشمندان نبود، بلكه چون خورشيد روشنايي مي داد براي همه انسانها، شكست خورده اين ميدان كسي بود كه به دنبال شكست دادن امام بود. اين جلسات علمي با راهنمايي و برنامه ريزي «فضل بن سهل» وزير ايراني مأمون انجام مي گرفت كه با حضور رهبران اديان: 1. يهود 2. مسيح 3. صابئين 4. زردشت (مجوس) 5. طبيب رومي 6. متكلمين اسلامي مثل سليمان مروزي متكلم بزرگ خراسان است، 7 و ملتهاي ديگر... برگزار مي شد و نتايج علمي و تمدني بسيار پربار براي جهان اسلام داشت.
در اين مناظرات، حضرت پيروز و پيروان اديان و مذاهب متحير از علوم جوشان حضرت در برابر امام خاشع شده و گاهي به اسلام مشرف مي شدند. در اين دوره امام رضا (ع) به نحوي سرآمد دانشمندان جهان شد؛ و لقب عالم آل محمد(ص) گرفت و اين لقب را مردم به خاطر شايستگي به امام دادند.
پي نوشتها:
1- شيخ صدوق عيون اخبار الرضا (ترجمه) علي اكبر غفاري و حميد رضا مستفيد
2- توحيد صدوق ، تعليق سيد هاشم حسيني تهراني
3- اصول كافي، كليني
4- نهج البلاغه
5- ميثم بحراني، قواعد المرام في علم الكلام
6- جعفر سبحاني، محاضرات في الالهيات
7- صفار قمي، بصائر الدرجات
8- مجموعه آثار كنگره امام رضا(ع) مشهد، آستان قدس، 1366
*اميرعلي حسنل
و
پنجشنبه 3 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: قدس]

[مشاهده در: www.qudsdaily.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 399]